Dagblaðið Vísir - DV - 06.12.1983, Blaðsíða 10

10
DV. ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER1983.
Útlönd Útlönd Útlönd Útlönd
Á Yalta-róOstefnunni í febrúar 1945 talaOI Churchlll um heiOur Breta í tengslum viO harmsögu Póllands.
Stalín sagOi aO fyrir Sovétríkin veeriþaO ekkispurning um heiOur heldur um tif og dauOa.
KALDA STRÍÐ-
IÐ OG UPP-
HAF ÞESS
Utvarpsfrétt í ríkisútvarpinu hófst
einn morgun fyrir skömmu á því að
nú væri hafiö kalt stríö á milli
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna.
Var sú frétt eflaust í tengslum við slitj
samningaviöræöna stórveldanna í|
Genf um meöaldræg kjamorkuvopn.
Áöur en vikið er aö orsökum kalda
stríösins sem nú hefur varaö í nær
fjóra áratugi meö þíöuhléum, má
benda á aö stríö þetta endurspeglast
m.a. í túlkunum byggðum á skynjun-
um annars aðilans á fyrirætlunum
hins. Svo tekið sé dæmi, þá koma
strax fréttir í erlendum stórbiöðum
eftir slit samningaviðræðnanna í
Genf þar sem spáð er í fyrirætlanir
Sovétríkjanna. Miklar vangaveltur
eiga sér t.d. staö nú um hvernig inn-
byrðis pólitískt ástand í Sovét-
ríkjunum gæti hugsanlega haft áhrif
á utanríkisstefnuna.
Méð öðrum oröum, það spennuá-
stand sem fylgir hinu stöðuga kalda
stríöi er magnaðara nú en endra-',
nær, sem er afleiðing aukinnar ó-
vissu um viðbrögð mótaðilans.
I verki sínu um sögu kalda
stríðsins segir Louis J. Halle að á
vissan hátt sé kalda stríðið eins og
síðari heimsstyrjöldin tilraun
Vesturveldanna til að bjarga Pól-
landi eöa tilraun sem reyndist þeim
um megn! Þessi skýring er eins góð
og hver önnur. I tveimur setningum
er í raun og veru dregin saman ein
meginorsök harmsögu samskipta
stórveldanna eftir stríð. Eitt erj
öruggt að ekkert hefur sett eins mik-;
inn svip á alþjóðastjórnmál undan-
fama áratugi og kalda stríðið. Því er
ekki úr vegi að lita aftur og rifja upp
þá atburði er leiddu til þessa á-
stands.
Innra óöryggi eða
draumur keisaranna
Fyrir meira en öld spáði heim-
spekingurinn Alexis de Toqueville aö
þessi tvö ríki, þ.e. Bandaríkin og
Sovétríkin, ættu eftir að skipta heim-
inum upp í tvær valdablokkir. En á-
tök milli þessara tveggja aðila eru
ekkert ný af nálinni og um síðustu
aldamót háðu þeir baráttu um yfir-;
ráð í Mansjúríu.
Skýringar á orsökum kalda
stríðsins eru margar og marg-
breytilegar. Sumir segja að rætur
þess liggi í afneitun Vesturveldanna
á stjómkerfi bolsévíka eftir 1918.
Flestir telja þó langsótt að leita svo
langt aftur til að útskýra kalda
stríðiö og láta nægja að horfa til
síöari heimsstyrjaldarinnar. Þótt
orsakimar teygi rætur sínar lengra,
aftur er augljóst að með skiptingu
Þýskalands og með óbeinni
„innlimun” Austur-Evrópu í Sovét-
ríkin öðlast kalda stríðið nýja vídd.
Osigur nasista og hrun þýska
ríkisins lagöi grundvöllinn að skipt-
ingu Evrópu í áhrifasvæði austurs og
vesturs. Þessi skipting átti eftir að
festast rammlega í sessi í storma-
sömum samskiptum kaldastríðsár-j
anna sem á eftir fóru.
Stalín hafði oft gefið það í skyn á
meðan á stríðinu stóö að Sovétríkin
myndu gera allt í sinu valdi til að
hafa áhrif á stjórnmálaþróun í,
Austur-Evrópu er stríðinu lyki,
m.ö.o. að koma á fót ríkisstjórnum
vinveittum sovéskum stjómvöldum’
í þessum löndum. Réttlæting þeirrar
fyrirætlunar kemur fram í svari.
Stalíns við ávítum Churchills síðar,
þ.e. á Yalta-ráðstefnunni 1945, þegar
Churchill taiaöi um heiöur Breta í
tengslum við harmsögu Póllands og
Stalín svaraöi aö bragði að fyrir’
Sovétríkjunum væri slíkt ekki spum-
ing um heiður heldur h'f eða dauða.
Þetta hfsspursmál Sovétríkjanna
varðandi stjórnmálaþróunina í
Austur-Evrópu áttu Vesturveldin
erfitt með að sætta sig við sem
endurspeglast í þeirri þróun sem
kölluö er kalda stríðið.
Þeirri spurningu reynist víst seint
fuilsvarað hvort hægt hefði verið aðl
afstýra þeirri þróun sem þarna átti
sér stað. Slíkt hefur veriö reynt en
þaö verður ekki tíundað hér. Sumir
kenna Sovétmönnum um hvernig
fór. Aörir benda á að eftir Miinchen-
samningana hafi Hitler verið gefnar
frjálsar hendur í Austur-Evrópu og|
hann hafi fengið tíma og svigrúm til
að undirbúa innrás sína í Sovétríkin.
Stríðið kostaði Sovétmenn tuttugu
mihjón mannslíf og segir þessi
kenning að með því móti hafi Vestur-
veldin afsalað sér ábyrgð á þessum
heimshluta.
Árið 1944 skrifaði George Kennan,
þá starfsmaður bandaríska
sendiráðsins í Moskvu, að bak við
ósveigjanlega útþenslustefnu
kommúnista byggi aldagamalt
óöryggi. Landamærí Sovétríkjanna í
vestri eru ekki vel faUin tU varna frá
náttúrunnar hendi. Enda hefur saga
þessa ríkis einkennst af mörgum og
blóðugum innrásum. Vegna þeirrar
stöðugu innrásarhættu sem Rússar
hafa búið við í gegnum tíðina hafa
þeir leitast við að tryggja öryggi sitt
með ítökum í ríkjum sem liggja að
eða nálægt landamærum þeirra.
Þetta kemur fram í Munchen-
samningunum m.a. og tilboði Stalíns
1941 tU ChurchUIs um viðurkenningu
á gagnkvæmum hagsmunasvæðum
beggja. ChurchiU féllst síðar á að
samþykkja það sem breski forsætis-
ráðherrann sagði Bandaríkjastjóm
að væri aðeins bráðabirgöafyrir-
komulag vegna styrjaldarinnar.
Fyrirkomulagið var fólgið í að viður-
kenna óbein yfirráð Sovétríkjanna á
90 prósentum af Rúmeníu, 80
prósentum af Búlgaríu og Ungverja-
landi, tU helminga á móti Bretum í
Júgóslaviu og að Bretar réðu 90
prósent í Grikklandi.
Otþenslustefna Stalíns var þannig
ekki grundvölluö á marxískri hug-
myndafræði heldur var hún aðeins í
samræmi við aldagamlan draum
rússneska keisaraveldisins. Þetta
kemur glögglega fram þegar borg-
arastyrjöld geisaði í Grikklandi og
Bretar börðu á kommúnistum á
götum Aþenu en hinir hugmynda-
fræðUegu skoðanabræður þeirra í
Kreml lyftu ekki litla fingri tU að-
stoðar vegna fyrrgreinds sam-
komulags þeirra við breska
heimsveldið. Ennfremur þegar
Rauði herinn á innreið sinni í Austur-
Evrópu „tafðist” við árbakka
fljótsins Vistulu á meöan nasistar
murkuðu lífið úr Pólverjum í Varsjá.
Sáðkorn fyrir 3. heims-
styrjöldina?
Fyrrnefndur George Kennan ritaði
grein í tímaritið Foreign Affairs í júh'
1947 sem hann undirritaði „Mr. X”.
Sú grein varð víðfræg, enda endur-
speglaöi hún stefnu bandarískra
stjórnvalda til aðgerða Sovét-
ríkjanna í Austur-Evrópu. Þessi
stefna er köUuð Truman-kenningin
og er fólgin í að stemma stigu við út-
þenslu kommúnista með því að beita
„óstöövandi, stöðugum þrýstingi til
að ná því markmiði”, eins og kemur
fram í hinni frægu grein Kennans. I
samræmi við þessa stefnu var svo-
nefnd Marshall-aðstoð 1947, sem
fyrst var veitt Grikkjum og
Tyrkjum.
Þótt skipting Evrópu mUU
austurs og vesturs ætti eftir að fest-
ast í sessi áttu Bandaríkin erfitt með
að sætta sig viö formlega viður-
kenningu á henni tU að byrja með.
Þótt George Kennan hefði haldið því
til streitu að því fyrr sem skipting
Evrópu ætti sér staö og stefna væri
mótuð á þeim grundveUi því betra —
voru mótrökin þau að með viður-
kenningu slíkrar skiptingar væri
sáökomum fyrir þriðju heims-
styr jöldina sáð.
Til að gera langa sögu stutta
fannst Bandaríkjastjórn að Sovét-
menn hefðu komist létt frá Póllandi
og fannst ýmsum það mælikvarði á
áhrifamátt Bandaríkjastjórnar eöa
skort á áhrifamætti í að eiga við
Sovétmenn þá. Spurningin var hvort
Sovétmenn myndu ganga á lagiö,
þ.e. hvort eitt varnarbelti ríkja
myndi duga eða hvort það yrði
aðeins stökkpallur til árásar inn í
Vestur-Evrópu. Áriö 1944 þurfti
Roosevelt einnig að hafa í huga sex
miUjónir atkvæða pólskra
Ameríkana í kosningabaráttunni.
Þannig var þegar búiö að lýsa því
yfir áður en striðinu lauk að Banda-
ríkjamenn myndu ekki láta þá þróun
sem þarna ætti eftir að eiga sér stað
afskiptalausa, eða m.ö.o. huga
eingöngu aö hagsmunum sínum i
Norður- og Suöur-Ameríku.
Þannig var fljótt ljóst að markmið
þessara baridamanna í stríöinu
gegn nasistum fóru á engan hátt
saman, hvorki í orði né á borði. Það
fyrirkomulag sem þróaðist upp í
Evrópu á eftirstríösárunum í tog-
streituandrúmslofti kalda stríðsins
náði engu að síður að festast í sessi
og verða grundvöllur að þeirri tví-
hliða valdaskiptingu sem raun varð
á.
Sjálft kalda stríðið tók á sig
ákveðna mynd og varð vígvöllur
vesturs og austurs. Þar háðu baráttu
sina annars vegar öfl kapitalisma,
frjálsrar markaðshyggju, lýðræðis
og kristindóms og hins vegar
kommúnisma, einræðis og guöleysis.
Sautjándu aldar lögmáhð um „cujus
regio, ejus religio” fékk aukið
sannleiksgildi, þ.e. trú yfirboöara
varð trú þegna, sér í lagi í austur-
blokkinni.
Hernaöarbandalög voru stofnuð
og sú einvígisstaða sem enn stendur
varhafin. -H.Þ.
Berlinarmúrinn frægi — eitt besta tákn um kaida strlOiO og skiptíngu Evrópu i óhrifasvœði austurs og
vesturs.