Dagblaðið Vísir - DV - 17.12.1983, Blaðsíða 24

24
DV. LAUGARDAGUR17. DESEMBER1983.
„ Winston sat i sæluleiðsíu og veitti þvi
ekki eftirtekt þegar hellt var i glas hans.
Hann var ekki á hlaupum eða að kal/a
fagnandi lengur. Hann var aftur staddur i
Ástarráðuneytinu og allt var fyrirgefið, sál
hans hvit sem mjö/lin. Hann gekk eftir
ganginum með hvitu disunum, fannst
hann vera á gangi i sólskini, og á eftir hon-
um gekk vopnaður varðmaður. Kúlan
langþráða var á leið tii heila hans.
Hann leit upp á andlitið mikla. Fjörutíu
ár hafði hann verið að komast að þvi,
hverskonar bros leyndist undir yfírskegg-
inu. Ó, grimmilegi, þarfíausi misskilningurl
Ó, þrákelknislegi, sjáHdæmtM útiagi frá hin-
um elskandi barmil Tvö brenniv'msilmandi
tár læddust niður með nefí hans. En það
gerði ekkort til, það var nltt i lagi, baráttan
var á enda. Hann hafði unnið sigur á sjálf-
um sér. Hann elskaði Stóra Bróðurl"
iÞýð. Hersteinn Pálsson, Thorotf Smith.)
Með þessum orðum endaði George Or-
well skáldsögu sína „1984”. Eftir
hroöalegar pyndingar hafa harðstjór-
ar valdsins brotið á bak aftur hið sjálf-
stæða manneöli Winston Smith og þeg-
ar dauðastundin rennur upp er
lægingin fullkomnuö — hann er farinn
að elska hið illa goö, Stóra Bróður.
Sagan gerist í Lundúnum árið 1984,
en efniviðurinn er sóttur til þeirra
ríkja heimsins sem hafa orðið svo ólán-
söm að falla í krumlur sósíalismans.
Harðstjórarnir stýra örlögum
undirsátanna og innræta þeim fárán-
legar kreddur en það eru alltaf ein-
hverjir sem efast. Winston Smith er
einn þeirra. Hann vill rísa gegn ofrík-
inu en hann á erf itt um vik því aö fylgst
er með undirsátunum hvar sem þeir
fara með sérstökum sjónvarpsbúnaði,
svokÖUuðum firðtjöldum sem eru
hvarvetna uppi, jafnt á heimilum — ef
heimili skildi kalla, vinnustöðum, göt-
um og torgum.
Óhugnanleg bók
1 framtíðarríkinu leggja harðstjór-
arnir sérstakt kapp á að berja niður
kynhvatir undirsátanna og konum er
innrætt sú dy ggð að sneiða hjá f ullnæg-
ingu og helst að sneiöa hjá samförum
yfirleitt; en svo heppilega æxlast mál-
in hjá Winston Smith að hann kemst í
rjár viö þróttmikla stúlku, Júlíu að
nafni, sem vílar ekki fyrir sér að þver-
brjóta reglur flokkins og sefur hjá
karlmönnum er henni þóknast:
„Ungur, styrkur líkami hennar, ósjátf-
bjarga i svefninum, vakti með honum
meðaumkunarkennda löngun til að vera
henni vemd. En angurbfíðan, sem hafði
sveipazt um hann, þegar hann hlýddi á
söng þrastarins, lót á sór standa. Hann
fíetti samfestingnum ofan afhenni og virti
fyrir sór hvítan, mjúkan Hkama hennar.
Áður fyrr, hugsaði hann, virti maður fyrir
sór líkama stúfku, og sá að hann var gimi-
legur, og siðan ekki sögtma meir. En nú á
dögum var ekkert tH, sem hát sönn ást
eða ómengaðar fýsnir. Engin tilfinning var
hrein og ómenguð, þvi að ótti og hatur
blandaðist öllu. Faðmlög þeirra höfðu
verið fangbrögð, orusta, alsæian sigur.
Þau höfðu greitt Fkjkknum högg. Þetta
var pófítískur verknaður."
IÞýð. Hersteinn Pálsson, Thorotf SmithJ
Winston Smith og ástkona hans,
Júlía, ákveða að gera mann að nafni
O’Brian aö sínum trúnaöarmanni og
ganga í lið meö hinum mikla óvini
flokksins, Emmanúel Goldstein.
Síðan dynur ógæfan yfir. O’Brian
reynist annar en sýnist og Winston og
Júlía eru höndum tekin. Winston er
pyndaður látlaust uns ekkert er eftir af
því sem kalla mætti hin mannlega
reisn, og síðan er hið mannlega rekald
tekiðaflífi.
„1984” er óhugnanlegasta bók sem
ég hef lesið og kannski er hún óhugnan-
legasta ritverk allra tíma — sá sem
eitt sinn hefur lesið hana verður aidrei
með öllu laus undan töfravaldi hennar
og honum er gefin sýn tii að skyggnast
GÆTUM
OKKAR
„Of mikið vald kann að safnast á of fáar hendur,
sem þá kynnu að freistast til þess að hugsa fremur
um sinn hag en hag heildarinnar,”
segir Gylfi Þ. Gíslason
George Orwell var skáld — og
spámaður. Með leiftrandi hugarflugi
lýsti hann ógnum þess þjóöskipulags,
þar sem allt vald er á einni hendi.
Hann flutti háalvarlegar aðvaranir
gegn einræði í stjómmálum í formi
gamansamrar hæönissögu. Skáldið
George Orwell sagði í sögunni Nítján
hundruö áttatíu og fjögur meiri — og
beiskari — sannleika en visindamaöur-
inn Friedrich Hayek í bók sinni Leiðin
til ánauöar, sem komiö haföi út nokkru
áður og hlaut líka heimsfrægö. Hayek
taldi allsherjar þjóðnýtingu og mið-
stýröan áætlunarbúskap hljóta að leiöa
til einræðisstjórnarfars. En í Sovét-
ríkjunum sigldi ginræði ekki í kjölfar
þjóðnýtingar og áætlunarbúskapar,
heldur þjóðnýtingin og áætlunar-
búskapurinn í kjölfar einræðis
kommúnistaflokksins. Þar var því
ekki og er ekki að leita sannana á kenn-
ingum Hayeks. En þar og í öðrum ein-
ræöisríkjum endurspeglast myndir úr
skáldsögu Orwells.
Sá, sem þetta ritar, er jafnaðar-
maður — eins og George Orwell var.
Ég er andstæður einræði af sömu
ástæðu og hann. Þaö eyðileggur mann-
inn, spillir öllu góðu í honum. Ég er
líka andstæður allsherjar þjóðnýtingu
og miðstýrðum áætlunarbúskap, ekki
vegna þess að afleiðingin hljóti að
verða einræði, heldur vegna hins, að
slíkt hagkerfi er ófullkomið, veitir ekki
þau lífskjör, sem völ er á, og stuölar
ekki að þeim framförum, sem mögu-
legar eru. Eg tel, aö efnahagslíf eigi í
meginatriöum aö mótast af markaös-
viðskiptum. Meö því móti hagnýtist
framleiðsluskilyrði bezt, þá veröi hag-
ur manna beztur og framfarir mestar.
En ég tel ekki markaösviðskipti
leysa allan vanda í efnahagsmálum.
Meö aðferðum þeirra verða fiskstofnar
ekki verndaöir, ekki komið í veg fyrir
mengun, sjúkdómum ekki útrýmt,
bágstöddum ekki hjálpað. Hér verður
ríkisvald aö koma til skjalanna. Það
verður líka að tryggja, aö markaðsöfl
fái í raun og veru að njóta sín. Þau séu
ekki heft eöa misnotuð.
George Orwell brá upp ógleyman-
legri mynd af einræðisríki, mynd, sem
hefur haft áhrif á skoðanir milljóna
manna. Það hefði veriö gaman að lesa
lýsingu frá hans hendi á nútíma lýð-
ræðisríki. Eitt af einkennum þess eru
mikil ríkisafskipti af efnahagsmálum.
Ég er ekki þeirra skoöunar, að þeirra
vegna sé einræöisstjórnarfar á næstu
grösum. En vissir þættir þess þjóð-
félags, sem með sanni mætti nefna
frjálst, eru í nokkurri hættu. Viö hlið
lýðræðisstjórnarfars mótast slíkt þjóö-
félag af þáttum, sem nefna mætti
fjölræði. Einstaklingar og hópar, sem
hafa ólíka hagsmuni og skoðanir, njóta
frelsis til athafna og skoðanaskipta,
ákvörðunarvald dreifist í ríkum mæli
milli ríkisvalds, sveitarfélaga, fyrir-
tækja, heimila og ýmiss konar sam-
taka. Ríkisvaldiö má ekki veröa til
þess aö draga úr slíku fjölræði. En
Af öllum umdeildum valdastofn-
unum þjóðfólagsins er Alþingi sú
umdeildasta. Gylfi Þ. Gislason er
einn af djúpvitrustu stjórnmála-
mönnum landsins — hann sat lengi
á þingi en hefur nú helgað sig
kennslu og fræðistörfum.
óneitanlega hefur stefnt í þá átt í þeim
þjóðfélögum, sem þó vilja vera frjáis.
Ríkisvaldið hefur ekki látið sér nægja
að setja almennar reglur, sem eftir
skuli farið í efnahagslífinu, heldur
hefur haft bein afskipti af því á ýmsum
sviðum, með boðum og bönnum meö
skömmtunaraðferðum. Getur verið, aö
við, í frjálsu þjóðfélögunum, séum á
leið til þjóöfélags, þar sem of mikið
vald sé í höndum lítils hóps stjórn-
málamanna, atvinnurekenda og
verkalýðsleiötoga?
Á árinu 1984 þurfum við sem betur
fer ekki að óttast þá andlegu eyðilegg-
ingu, sem hlytist af einræði. En ættum
við ekki að gæta okkar á því, að of mik-
ið vald safnist ekki á of fáar hendur,
sem þá kynnu að freistast til þess að
hugsa fremur um sinn hag en hag
heildarinnar?
Gylfi Þ. Gíslason.
Stöndnm
vörð uni
frelsið
„Enginn vill eftirlit með eigin persðnu,
en allir vilja að litið sé eftir liinuin,”
segir Einar Bjarnason, f ormaður
Lögregluf élags Reyk javíkur
Þótt framtíðarsýn Orwells sé djöful-
leg er hún samt heillandi lesning — og
engin bók hefur vakið mér fleiri áleitn-
arspumingar.
Maður spyr sig: er þetta hægt? Mér
finnst það fjarstæða og þó vitum við öll
að í heimi óhugnanlegrar tækni og
tölvuvæðingar er fátt ómögulegt. Þess
vegna er kannski unnt að stofnsetja
þann óskapnað sem Orwell lýsir. Hins
vegar hlyti hann að brotna niður nokk-
uð fljótt eöa í síðasta lagi eftir fáeinar
kynslóðir.
Sagan sýnir að þjóðfélag fámennrar
yfirstéttar sem mergsýgur fjölmenna
lágstétt (Sparta, Rómaríki) getur ris-
ið og dafnað um stund. Sagan sýnir
h'ka að í brjósti shkrar yfirstéttar á
mannsandinn ekki langvarandi
þroskamöguleika. Slíkt ríki hlýtur að
brotna innan frá fyrr eða síðar sökum
andlegs dauöa.
Sagt er að við byltingu th einræöis
þurfi skapsterka menn og ósvífna en
miklar gáfur séu ekki nauðsynlegar.
TU þess að reisa og viðhalda Eyjaáhu
Orwells þyrfti grúa af slíkum mönnum
en einnig marga meö yfirþyrmandi
gáfur.
I Eyjaálfu er það ekki bara andi lág-
stéttarinnar sem er kúgaður. Hugsun
yfirstéttarinnar er drepin, engin gagn-
rýni þrífst. Þar með er líka þroska-
möguleikinn horfinn. Skiljanlegar bók-
menntir eru ekki lengur til, jafnvel
tungumáhð er gert óhæft til vitrænnar
hugsunar. Völdin erfast ekki bein-
Unis en ganga tU hæfustu eftirkomend-
anna.
En hvar yrði hæft fólk að finna hjá
t.d. þriðju kynslóð, sem ekki ætti not-
hæft tungumál og hugsaði meö
skýrslutáknum?
Fjórða kynslóðin yröi svo apasam-
félag sem hyrfi aftur tU trjánna.
En á hvaöa leið erum við? Eftirlit
með einstaklingnum hefur aukist —
stefnum viö þá ekki til Eyjaálfu? Er
ekki Stóri Bróöir meöal barna vorra?
Enginn viU eftirht með eigin
persónu, en aUir vUja að litið sé eftir
hmurn. FUcniefnasalinn vUl athafna-
frelsi en eru mæöur barnanna sem
hann skiptir við á sama máU? Skatt-
svikarinn vUl ekki láta rýna í sitt eigið
framtal — en er verkakonan sem
greiðir gjöld hans samþykk? Það ergir
fólk að þurfa að færa ökutæki til skoð-
unar — en hversu mörgum mannsUf-
um hefur það þyrmt að druslurnar