Dagblaðið Vísir - DV - 17.12.1983, Blaðsíða 25

DV. LAUGARDAGUR17. DESEMBER1983.
25
14
*ld
ir-
ía
ekki komið fram
iðri leið inn í
sin þess að
irtekt?
dýpra í hinn slungna vef samtíöarinn-
ar en þeir sem ekki hafa lesið hana.
Tvískinnungur
Vesturlandamanna
„1984”, nafngift bókarinnar, er
þannig fengin aö síðustu tölustöfum ár-
talsins 1948 er vixlað en um þær
mundir var Orwell að leggja síðustu
hönd á verkiö.
Orweli valdi þar með sögusviðinu
ákveðna tímasetningu og ekki yfrið
fjarlæga og með því móti öölaðist
sagan einskonar nálægð, ægilega og
ásækna nálægö og mynd hennar hefur
nú í hálfan fjórða áratug vofað yfir
hugum Vesturlandamanna eins og sú
vábeiða sem tortímir yndi mannsand-
ans og ógnar raunar öllu mannsæm-
andi lífi.
En hefur spásögnin ræst? Sagan er
vissulega ótrúlega snjöll en hefur ekki
framtíðarsýn Orwells reynst hugar-
burður?
Svo mikið er víst að nútíöarsamfélag
Vesturlanda er harla ólíkt þeirri
martröð mannlífsins sem Orweli grein-
if frá, en getur ekki hugsast að ávæn-
ingur af henni hafi samt sem áöur
sl'æðst inn í tilveruna og sé að hreiöra
um sig án þess aö við veitum því
beinlínis eftirtekt?
Tungumál harðstjóranna í „1984,
kallað nýlenska, hefur eignast vissa
hliðstæðu í þeirri málfarsófreskju sem
opinberar stofnanir og ráðuneyti hafa
búið sér til á liönum árum víða um
heiminn og þá ekki síst hér á okkar
litla landi.
Ást er hatur, stríð er friöur, segir í
bókinni og óneitanlega gætir víöa tví-
skinnungs í viðhorfum Vesturlanda-
manna og reyndar hinu daglega lífi:
samskipti karls og konu verða sífellt
frjálslegri en jafnframt losnar um
hjónabandið og fjölskylduböndin og
yfir samförum kynjanna vofir hinn
hræðilegi skuggi fóstureyðinganna;
við njótum frelsis og lýðræðis en handzjii
járntjalds lepja systkini okkar dauð-
ann úr skel undir gaddakylfum sósía-
lismans; við viljum afnema boð og
bönn og stuðla að óheftu athafnafrelsi,
en samtímis f jölgar ofbeldisverkum og
hverskyns glæpum en börn og ungling-
ar tortímast og veslast upp af áti eitur-
lyfjanna; við leggjum áherslu á góöa
heilbrigðisþjónustu en spillum heil-
brigði vorri með áfengi, tóbaki og
óhollu mataræði; viö höfum einatt
mannúðarstefnu á vörum en látum
það viðgangast aö sálarlíf saklausra
barna er ótrúlega víöa lagt í rúst vegna
drykkjuskapar foreldranna; við boð-
um sanngirni og réttlæti en búum við
óheyrilega pólitíska spillingu og svo
andstyggilegt hugarfar í veitingu opin-
berra starfa að engu tali tekur.
Fulltrúar valdsins
Erum við kannski á hraðri leið inn í
ófremdarríkiö án þess aö hreyfa and-
mælum? Erum við kannski orðin of
samdauna óþverranum til þess að
reisa viö rönd eins og vert væri?
Ég hef leitað til nokkurra valin-
kunnra íslendinga og beðið þá að
skrifa upp hvaö helst kemur í hugann
þegar bókina „1984 ber á góma”.
Þessir menn eru ekki valdir af
handahófi. Þorsteinn Gylfason heim-
spekingur skrifar um nýlenskuna og
þaö sem að henni lýtur, en auk hans
taka til oröa þrír menn sem allir gegna
eða hafa gegnt vissum áhrifastöðum
innan þess valdakerfis sem snýr aö
þjóöfélagsþegnunum.
Gylfi Þ. Gylfason er einn af okkar
djúpvitrustu stjómmálamönnum, Ein-
ar Bjarnason lögregluþjónn hefur for-
ystu fyrir samtökum reykvískra lög-
reglumanna og Baldur Möller, ráðu-
neytisstjóri í dómsmálaráðuneytinu,
þekkir og skilur innviði embættisvalds-
ins flestum betur.
Vitaskuld mætti tína til fleiri valda-
þætti þjóðfélagsins en stjómmálin og
lögregluna, en þetta eru nú samt þeir
þættir sem þjóðfélagsþegnarnir kom-
ast helst í snertingu við og þetta eru
reyndar líka þeir þættir sem segja má
að hafi runnið saman í eina allsherjar
ófreskju í bókinni „1984”
Baldur Hermaunsson.
Gamlenska
og
nýlenska
George Orwell skrifaði ekki bara .
tvær af víðlesnustu skáldsögum 20stu
aldar; hann var satt að segja ritgerða-
höfundur öðru fremur. Frægasta rit-
gerð hans svo að af ber var samin árið
1946 og heitir Politics and the English
Language; hún mætti kannski heita
Stjóramál og mælt mál ef hún væri
þýdd á íslenzku. Þar rífur hann í sig,
með beizkju og skerpu, margvísleg
dæmi um málnotkun í stjórnmálum
enskumælandi þjóða. Þaö er óþarfi að
f jölyröa um niðurstöðuna. Hún er nán-
ast hin sama og Einar Benediktsson
hafði áður fellt í eina línu um aðra þjóð
á öðrum tíma, hina fornu Rómverja:
Oflátsmælgi hröraun þankans skýlir
Þessi ritgerð og tilefni hennar er ein
kveikjan að framtíðarsýn Orwells í
1984. Þess er þar með rétt að minnast
að Orwell þótti miður að Ráðstjórnar-
ríkin væru talin eini skotspónn hans í
bókinni: söguefniö er allt í kringum
okkur allsstaöar, sagði hann. Ein uppi-
staðan í sögunni er lýsing Orwells á
tungu Eyjaálfubúa: nýlensku sem þar
er kölluö til aðgreiningar frá gaml-
ensku sem er venjuleg enska eins og
hún nú er töluð. Sögunni fylgir raunar
bókarauki — honum er því miður
sleppt í íslenzku þýðingunni — um
megineinkennin á nýlensku, og mun-
inn á henni og gamlenskunni. Og þegar
grannt er lesið kemur í ljós að nýlensk-
an er ekki annað en ýkt mynd — eins
og hæfir í heimsádeilu — af þeirri
ensku stjórnmálanna sem Orwell hafði
sjúkdómsgreint í ritgerð sinni þremur
árum áður en sagan var skrifuð.
Stjóramál og mælt mál er frægasta
ritgerð Orwells, sagði ég. Víða um lönd
Þorsteinn Gylfason segir frá
gamiensku og nýlensku.
enskumælandi manna er hún höfö að
skyldulesi menntaskólanema eða há-
skólastúdenta. Kannski hún hafi ein-
hverju breytt þótt lítið beri á. Og
kannski rankar einhver nýlenskumæl-
andi íslendingur við sér ef hann hug-
leiðir eitt af dæmum Orwells í ritgerð-
inni. Á íslenzkri gamlensku hljóðar
staöur í Predikaranum svo:
Enn sá eg undir sólinni, aö hinir
fljótu ráða ekki yfir hlaupinu, né kapp-
arnir yfir stríöinu, né hinir hyggnu yf-
ir auðnum, né vitsmunamennirnir yfir
vinsældinni, því að tími og tilviljun
mætir þeim öllum.
Á nýlensku — eða stjórnmáli — er
þessi staður á þessa leiö:
Hlutlægt mat á núverandi ástandi
mála sýnir, að mínu mati, að jákvæður
eða neikvæður árangur viö sam-
keppnisaöstæður sýnir enga tilhneig-
ingu til fylgni viö raunhæfa möguleika,
heldur verður að taka tillit til ófyrir-
sjáanlegra atriða í þessu sambandi.
Þorsteinn Gylfason.
Lögreglan er einn af hinum áber-
andi valdaþáttum samfóiagsins.
Einar Bjarnason gegnir formanns-
embætti í Lögregiuféiagi Reykja-
vikur.
voru teknar úr umferð? Einstöku út-
gerðarmenn telja skilyrði fyrir haf-
færisskírteinum alltof ströng — en er
það óhugsandi aö sá strangleiki hafi
bjargað mannslífum?
Sumir lögreglumenn hafa kvartað
yfir aðhaldi og gagnrýni á störf sín. Eg
held að borgarinn sé á öðru máli.
Væri ekki hætta á að sumir blaða-
menn sniögengju sannleikann ef þeir
vissu ekki að lygin kæmist upp?
Á sumum vinnustöðum er skylt að
nota hjálma. Mörgum manninum
finnst þaö frelsisskerðing en mörgum
kollinum hafa þeir samt hlíft.
En er ekki öll þessi upptalning dæmi
um frelsisskerðingu? Er ekki Stóri
Bróðir á leiðinni?
Svar mitt er nei. Við höfum misst
mikiö en margfalt meira hefur unnist.
Við þurfum öll að erfiða en draugur
beinnar vinnuþrælkunar hefur verið
kveöinn niður og hungrið hefur kvatt.
Næringarskortur þekkist varla. Tóm-
stundum hefur fjölgað — tómstundum
ráöum við sjálf og í því er mikil frelsis-
aukning fólgin.
Án eftirlitsins hefðum við þurft að
erfiöa fleiri vinnustundir fyrir skatt-
svikarann. Viö hefðum þurft að vinna
meira til þess aö greiða sjúkrakostnaö
eiturlyfjasjúklingsins og mannsins
sem lenti undir hemlalausa bílnum.
Við hefðum líka þurft að sjá fyrir pilt-
inum sem tók af sér hjálminn áður en
plankinn féll. Og þannig mætti lengi
telja.
í okkar losaralega góðvildarþjóð-
félagi er Orwell langt í fjarska — þar
hefur stóri bróðir gætur á þér, en þó að
ég vilji ekki láta gæta mín, enda ein-
fari í eðli mínu, viðurkenni ég að mér
hefur hlotnast meira en það sem ég
missti. Viö verðum að standa dyggan
vörð um frelsið en allt er takmörkum
háð. Allir verða að taka eitthvert tillit
til annarra og ef við gætum okkar
verður lífið áfram dásamlegt.
Einar Bjarnason.
Prag
ogaðvörun
Orwells
Á sinni tíö, þegar þessi fræga bók Or-
wells kom út, las ég hana ekki. Náði
því aðeins að líta í hana og sé nú, þegar
ég renni í gegnum hana, að ég hef að
minnsta kosti í gegnum tíðina fengið
ranga mynd af henni.
I huga mér hefur hún staðið sem
þjóöfélagsádeila, en jafnframt sem
spádómur og aövörun. Bókin kom út
1949 og er þá væntanlega skrifuö áriö
áöur — 1948. Stríðinu er þá nýlega
lokið, nasistamir lagöir að velli aö vísu
en ofurvald ennþá í austrinu og tilefnið
til aðvörunar ennþá brýnt — en
aðvörunin sýnist mér fyrst og fremst
beinast aö því að lýsa hættunni á út-
þurrkun einstaklingsins, á skef jalausri
kúgun, á múgsefjuninni, en umfrain
allt hinni skef jalausu lygi og hugtáka-
brenglun, samfara hættum hins tak-
markalausa valds, valdsins sem spillir
og verður sjálfkrafa grimmara og
grimmara.
Orwell hefur enn fyrir augunum
rústir heimsstyi-jaldarinnar í Lundúna-
borg, hina tilgangslausu eyðileggingu
stríðsvitfirringarinnar. En jafnframt
er hann að aðvara, frekar en að spá,
hvert ofurvaldið geti leitt, valdið
vegna valdsins. Hann sér fýrir sér
Stjórnarráðið er af mörgum talið eins konar riki i rikinu. Baldur Möller er
ráðuneytisstjóri í dómsmálaráðuneytinu og þekkir innviði embættis-
valdsins betur en flestír aðrir.
risaveldin þrjú, sem hann spáir
(e.t.v.) en sem við sjáum móta fyrir í
dag. Hann sér fyrir sér kynngikraft
lyginnar með kjörorðum Flokksins og
Stóra Bróður. Stríð er friður. Frelsi er
þrælkun. Fáviska er styrkur... en
umfram allt ofurefli hins spillta valds
sem framlengir sig sjálft og eirir engu.
Eg get ekki stillt mig um aö rif ja upp
„vor í Prag”. Það var ekki 1967, það
var 1948. Eg kom þangað til að tefla í
skákmóti og ég, fávis útskersmaður,
var alveg óviðbúinn því að mæta því
sem ég mætti, sem ef til vill hefur ekki
verið svo merkilegt: gjallarhom á
strætum og torgum sem stöðugt voru
hamrandi einhvern boðskap sem ég
ekki skildi en snart mig með óhugnaði
sínum.
Eg var einnig í Prag í skákmótslokin
þegar „Sokol”, ungmennafélags-
hreyfingin tékkneska, ein sú sterkasta
í heiminum, kom í tugþúsundum eða
hundruöum þúsunda þrammandi og
fyllti göturnar og þær ómuðu af takt-
föstuh: ópi: Benes — Benes — Benes.
Herr.ienn voru á gangstéttum. Ekk-
ert var aðhafst þá en mjög skömmu
síðar var „Sokol” leyst upp — Benes
dáinn. Síðan hafa komið vor sem fljótt
urðu aftur að hausti.
En stöldrum við — þrátt fyrir allt
sem miður hefur farið, þrátt fyrir her-
foringjastjórnir, pyntingar og mann-
rán, endalaust hugtakabrengl, ótrú-
lega grimmd og vald sem vill í lengstu
lög framlengja sig sjálft, þá sleppir,
held ég, mannkynið aldrei voninni og
mjakast þrátt fyrir allt áfram. Eg held
að aðvörun Orwells hafi, þrátt fyrir
allt, einmitt byggst á von um að
maðurinn, gegnum allar þrautir,
myndi halda áfram að hugsa og eygja
vonina og afneita hiö innra kúguninni
og blekkingunni.
Baldur Möller.