Dagblaðið Vísir - DV - 26.08.1987, Síða 4

4
MIÐVIKUDAGUR 26. ÁGÚST 1987.
Fréttir
Sambandið: auðhringur með einokunaraðstöðu?
Ægishjálmur íslenska
fjármálaheimsins
Samband íslenskra samvinnufélaga er
í dag langóhrifamesta fjórmálaveldið
í íslenskum viðskiptaheimi. Þá hefur
Sambandið sterk pólitísk ítök í gegn
um Framsóknarflokkinn.
Stærra en ríkið
Samvinnuhreyfingin hefur í sinni
þjónustu yfir 10% allra vinnandi
manna hér á landi. Áætlað hefur verið
að árið 1985 hafi vergar tekjur hreyf-
ingarinnar numið 25-30 milljörðum
Fréttaljós
Eyjólfur Sveinsson
króna. Til samanburðar má geta þess
að 1985 voru heildartekjur ríkissjóðs
26,9 milljarðar króna. Rekstur Sam-
vinnuhreyftngarinnar er því í heild
jafiistór eða jafhvél stærri en allur
rekstur ríkissjóðs en þar eru meðtaldir
t.d. skólar, heilsugæsla, samgöngur og
tryggingakerfið.
Itök Sambandsins, dótturfyrirtækja
þess og aðildarkaupfélaga eru gífurleg.
I mörgum atvinnugreinum hafa sam-
vinnufyrirtækin náð yfirburðaaðstöðu
og í krafti valdsins er fyrirtæki með
Sambandið á bak við sig oft ósigrandi.
Yfirburðaaðstaða á mörgum
sviðum
Hlutdeild samvinnuhreyfingarinnar
í allri utamíkisverslun Islendinga er
um 20%, varlega áætlað. Þannig er
talið að Sambandsfrystihúsin fram-
leiði nálægt 40% af heildarffamleiðslu
frystihúsa hér á landi.
Hlutur samvinnuhreyfingarinnar í
vinnslu og heildsölu búvara er yfir
65%. Sambandið og nokkur kaupfélög
eiga meirihluta í Osta- og smjörsöl-
unni sf. Hún sér um nær alla sölu á
ostum og smjöri, bæði hér innanlands
og til útflutnings.
Þá hefur samvinnuhreyfingin mjög
sterka stöðu í smásöluverslun, sér-
staklega á landsbyggðinni. Hlutur
hreyfingarinnar í smásöluverslun hef-
ur verið áætlaður um 25% en hlut-
fallið er mun lægra í Reykjavík. Þar
eiga Sambandið og KRON þó Mikla-
garð við Sund og Kaupstað í Mjódd-
inni auk hins umfangsmikla
verslunarreksturs sem KRON hefur á
sinni hendi.
Sambandið og dótturfyrirtæki eiga
rúman meirihluta í Olíufélaginu hf.
(ESSO). Hlutur þess í olíuviðskiptum
er 40-45% og er Olíufélagið mun
stærra en Skeljungur og Olís.
Þá á Sambandið Samvinnutrygging-
ar gt. Þær eru langstærsta trygginga-
félagið með rúmlega 20% af
markaðinum. Samvinnubankinn,
næststærsti hlutafélagsbankinn, er
einnig í eigu Sambandsins. Hlutdeild
bankans í innlánum 31/7 síðastliðinn
var um 8,1%. Skipadeild SÍS er næst-
stærsta skipafélagið og vinnur stöðugt
á. Svona mætti lengi telja. Sambandið
starfar á ótal sviðum og hefur nánast
yfirburðaaðstöðu á þeim mörgum.
Yfirstjórnin á fárra höndum
Talsmenn einkarekstrarins hafa ver-
ið mjög óhressir með þær lagasetning-
ar sem SÍS starfar eftir og telja í þeim
fólgnar miklar skattaívilnanir. Þá má
einnig segja að á sumum sviðum hafi
Sambandið eða dótturfyrirtæki þess
einokunaraðstöðu. Þessu vilja margir
samkeppnisaðilar Sambandsins fá
breytt en þeim hefur lítið orðið ágengt
til þessa.
Öllu þessu veldi er stjómað frá höf-
uðstöðvum hreyfingarinnar við
Sölvhólsgötu. Strangt til tekið mynda
kaupfélögin með sér Samband ís-
lenskra samvinnufélaga og kjósa því
stjóm. Hins vegar er erfitt að sjá hver
stjómar hverjum því flest em kaup-
félögin stórskuldug og þá við Sam-
vinnubankann sem Sambandið á og
stjómar en í bankaráði hans sitja m.a.
núverandi og fyrrverandi forstjórar
Höfuðstöðvar Sambandsins eru að Sölvhóisgötu. Þaðan er þessu lang-
stærsta og valdamesta fyrirtæki íslendinga stjórnað. Heildartekjur sam-
vinnuhreyfingarinnar 1985 voru svipaðar og heildartekjur ríkissjóðs.
DV-mynd JAK
Sambandsins. Þá gera kaupfélögin
flest sín viðskipti í gegn um Samband-
ið.
Ljóst er að Sambandið er hverju
kaupfélagi ómissandi en Sambandið
ftnnur hins vegar lítið fyrir því þó
óánægja sé hjá einu kaupfélagi. Áð
minnsta kosti virðist ljóst að allri
stefnumörkun og ákvarðanatöku sam-
vinnuhreyfingarinnar er í megindrátt-
um stjómað af Sölvhólsgötunni.
Pappírsfyrirtæki og leppar
Nú hefur Sambandið ákveðið að
þörf sé á að kaupa stærri banka enda
á Samvinnubankinn í nokkrum erfið-
leikum um þessar mundir. Sögu
Útvegsbankamálsins þarf ekki að
rekja og framhaldið er óvíst. Hins veg-
ar er fróðlegt að skoða hverjir tilboðs-
gjafar em. Bent hefur verið á ýmis
hagsmuna- og ættartengsl milli þeirra
aðila sem bjóða á móti SÍS.
Hvað með SlS-tilboðið? Það er þann-
ig samansett að Sambandið býður
sjálft 200 milljónir, Samvinnusjóður-
inn hf. 200 milljónir, Jötunn hf. 200
milljónir og Dráttarvélar hf. 70 millj-
ónir. Þennan hóp kalla Sambands-
forstjóramir „Sambandið og eam-
starfsfyrirtæki þess“, sjálfstæða
lögaðila.
Tildrög stofriunar Dráttarvéla hf.
vom þau að samvinnufélög máttu ekki
gerast umboðsmenn ákveðinnar drátt-
arvélategundar sem Samvinnumenn
höfðu áhuga á. Því vom Dráttarvélar
hf. stofhaðar af fimm aðilum í júlí 1949.
Sama dag keypti Sambandið fyrirtæk-
ið allt og hefiir átt rétt tæp 100% í
því allar götur síðan. Árið 1984 yfirtók
SÍS starfsemi fyrirtækisins og það
hætti rekstri en var ekki lagt niður.
Þetta fyrirtæki býður nú 70 milljónir
króna í Útvegsbankann.
Jötunn hf. var stofnað 1942 en keypt
upp af SÍS 1947. Fyrirtækið er 100%
í eigu Sambandsins. Það flytur inn og
framleiðir rafvélar og tæki. Velta fé-
lagsins árið 1987 verður líklega,
samkvæmt lauslegri áætlun, rúmlega
40 milljónir króna. Samt býður þetta
fyrirtæki 200 milljónir króna í Útvegs-
bankann en það er heildarvelta þess
í 4-5 ár.
Samvinnusjóður Islands hf. er mjög
öflugur sjóður sem stofnaður var 1982
af SIS, dótturfélögum og aðildarkaup-
félögum. 200 milljóna króna kaup í
Útvegsbankanum myndu þó líklega
ganga nærri honum ef ekkert annað
kæmi til.
Sterkur leikur hjá SÍS
Það er því óþarfi að leika feluleik í
þessu máli, Samband íslenskra sam-
vinnufélaga býður í bréfin og vill
eignast Útvegsbankann. Greinilegt er
að ekki er gert ráð fyrir að þessi dótt-
urfyrirtæki Sambandsins greiði hluta-
féð úr eigin sjóðum, til þess hafa þau
ekkert boímagn.
Snaggaraleg viðbrögð Sambands-
manna, þegar athygli þeirra beindist
að óseldum hlutabréfum í Útvegs-
bankanum, þykja sýna berlega nýja
tíma í stjómun fyrirtækisins. Koma
Guðjóns B. Ólafssonar forstjóra, þykir
marka þessi tímamót. Felst stefnu-
breytingin í því að minna er lagt upp
úr gömlu hugsjóninni, sem raunar er
löngu úrelt miðað við umfang SÍS í
dag, og meira lagt upp úr þvi að reka
fyrirtækið á sem allra hagkvæmastan
hátt.
Ef einhverjar rekstrareiningar bera
sig ekki og engin ráð duga þá skal
þeim lokað. Ef hægt er að gera góð
viðskipti í að kaupa banka þá er það
gert. Miðað við gífúrlegan styrk Sam-
bandsins mega kaupahéðnar landsins
fara að vara sig nú þegar þessi hugs-
anaháttur hefur orðið ofan á. Enda
er staðan 1-0 fyrir SlS gegn einka-
framtakinu eftir útspil Sambands-
manna í bankamálinu.
Yfir 100 fyrirtæki
Hér til hliðar em talin upp nokkur
dótturfyrirtæki Sambandsins, fyrir-
tæki sem samvinnuhreyfingin á og
stjómar. Það er hins vegar miklum
erfiðleikum háð að grafast fyrir um
tengsl og eignarhald milli einstakra
félaga. Því er líklegt að margs sé óget-
ið og jafhvel að einhverjar breytingar
hafi orðið nýlega. Á þessum lista er
engin tilraun gerð til að telja upp fyrir-
tæki sem einstök kaupfélög eiga eða
stjóma. Hér er eingöngu talað um
dótturfyrirtæki Sambandsins sjálfs en
KEA tekið sem dæmi um það hvemig
einstök kaupfélög geta átt fjölmörg
fyrirtæki í ýmsum atvinnugreinum.
Yfir 100 fyrirtæki komu upp úr kaf-
inu þegar farið var að leita að fyrir-
tækjum samvinnuhreyfingarinnar svo
einungis hluti þeirra er talinn upp
hér. Meðal fjölmargra fyrirtækja sem
ógetið er í upptalningunni em Icecon,
Haföminn, Tangar, Akva, Fasteignin
Samkaup, Hafharstræti 87-89, Land-
flutningar og fleira og fleira.
-ES
í dag mælir Dagfari
Smygluð skinka, vær sá god!
Landbúnaðarsýningin í Víðidal hef-
ur að flestu leyti heppnast með
ágætum. Þar hefur verið margt um
manninn og sennilega mesta ný-
næmið fyrir borgarbömin að geta
lagt leið sína á sýningarsvæðið til
að sjá hvemig húsdýrin líta út. Er
ástæða til að þakka bændasamtök-
unum og öðrum aðstandendum
sýningarinnar fyrir það frumkvæði
að flytja blessuð dýrin á staðinn.
Nú vita Reykjavíkurbömin að kým-
ar hneggja og hestamir baula og að
æmar og svínin líta nokkum veginn
eins út. Var ekki vanþörf á þessari
fræðslu þegar haft er í huga það
kapp sem lagt er á að íslendingar
éti hræin af þessum skepnum eftir
að þau eru dauð.
Þama var líka hægt að smakka á
flestum fæðutegundum og útsölur
og afsláttarkjör á hverju borði sem
sanna að landbúnaðarafurðir þurfa
ekki að vera eins dýrar og raun ber
vitni ef bændumir fengju sjálfir að
selja þær. Þeir héldu reyndar grill-
veislu fyrir mótsgesti og þurftu þess
vegna ekki að henda neinu á haug-
ana eins áður þegar landsmenn em
sjálfir að bisa við að grilla kjötið
með því að sækja það á öskuhaug-
ana. Má af þessu sjá að landbúnað-
arsýningar koma að margvíslegu
gagni og em liður í þeirri stefnu
landbúnaðarins að gefa mönnum að
smakka á framleiðslunni áður en
henni er hent en ekki eftir að henni
er hent.
En það sem vakti langmesta at-
hygli við þessa sýningu var sú
nýbreytni landbúnaðarforystunnar
að smygla danskri skinku til lands-
ins og bjóða hana í smakk. Nú hefur
það verið svo að innflutningur á
skinku er bannaður af tveim ástæð-
um. Annars vegar til að bægja frá
hættunni af gin- og klaufaveiki og
hins vegar til að vemda innlenda
framleiðslu til að hægt sé að henda
henni. Það hefur verið eitt versta
böl íslenskrar matvælaframleiðslu
þegar þjóðin hefur komist í tæri við
útlenskan mat því að þá taka þeir
upp á þeim ósið að éta hann.
Stefna íslenskra stjómvalda hefur
verið sú að koma í veg fyrir að Is-
lendingar éti framleiðslu sína án
þess þó að leyfa þeim að borða eitt-
hvað í staðinn og er það skjringin
á því þegar gripið er til þess ráðs
að henda ærkjötinu, kjúklingunum
og tómötunum á haugana. Til að
forðast algjöran matarskort hefur
þróast sú atvinnugrein að smygla
danskri skinku inn í landið án þess
þó að hún hafi selst nógu vel, aðal-
lega vegna þess að kaupmenn þurfa
yftrleitt að fela hana til að henni sé
ekki hent líka.
Nú er alveg greinilegt að ungir og
nýir menn hafa tekið við forystunni
í landbúnaðarsamtökunum, menn
sem vilja efla íslenskan landbúnað
með sölu á danskri skinku. Þeir létu
hendur standa fram úr ermum og
smygluðu skinkunni til landsins með
sérstöku samþykki búnaðarmála-
stjóra. Mun þetta vera í fyrsta skipti
sem haldin er landbúnaðarsýning á
íslandi með útlenskum vamingi til
að efla innlendu framleiðsluna.
Þetta mun líka vera í fyrsta skipti
sem smyglvamingur er hafður á boð-
stólum með sérstakri blessun stjóm-
valda. Það þarf hins vegar ekki að
taka það fram að skinkan gekk ekki
út þótt ekki þyrfti að fela hana und-
ir búðarborðunum þannig að því má
nokkum veginn treysta að aigang-
urinn lendi á haugunum með
kindakjötinu því að ekki fara bænd-
umir á sýningunni að bera dönsku
skinkuna með sér heim meðan þeir
eiga fulla matarkistu af óseljanlegri
innanlandsframleiðslu.
Maður verður bara að vona að
þetta framtak landbúnaðarsýningar-
innar verði ekki til þess að gin- og
klaufaveiki breiðist út, annaðhvort
frá sýningunni eða öskuhaugunum,
því að það væri slæmt til afspumar
ef afleiðingin verður sú að bænda-
stéttin sjálf sýki stofninn og þjóðina
með smyglinu sem aðrir era varaðir
við. Nema þetta sé lúmsk aðferð hjá
landbúnaðaryfirvöldum og búnaðar-
málastjóra að leysa framleiðslu-
vanda atvinnuvegarins með því að
efna til landbúnaðarsýninga til að
breiða út gin- og klaufaveiki? Það
er hins vegar illa gert gagnvart þeim
bændum sem leggja það á sig að
kynna blessuð dýrin fyrir þeim hluta
þjóðarinnar sem kemst aðeins í
snertingu við þau með því að éta þau
nauðug, viljug.
Dagfari