Dagblaðið Vísir - DV - 26.08.1987, Síða 10

10
MIÐVIKUDAGUR 26. ÁGÚST 1987.
Utlönd
Gullöld franskra hugsuða
liðin hjá
{ Frakklandi, sem í aldaraðir hefur
státað sig af að vera miðstöð vits-
munalífs á Vesturlöndum, hafa menn
nú áhyggjur af því að hugsuðir séu á
villigötum.
Margir frægustu menntamenn
Frakka hafa látist á undanfómum
fimm árum en engir nýir, framúrskar-
andi hafa komið fram á sjónarsviðið.
Að minnsta kosti enginn sem samsvar-
ar ímynd þeirri er menn höfðu af
slíkum fyrir þrjátíu árum.
Kaffihúsin á vinstri bakkanum, þar
sem menntamennimir vom vanir að
hittast og ræða framúrstefriu, em nú
orðin að dýrum ferðamannastöðum. Á
hinu frægasta þeirra, Le deux Magots,
ræddu Sartre og Albert Camus tilvist-
arstefhu og þar kynnti Simone de
Beauvoir byltingarkenndar hugmynd-
ir sínar um kvenfrelsisstefnuna.
Þrumuræða
Sartre hélt þrumuræðu yfir starfs-
mönnum Renault bifreiðaverksmiðj-
unnar fyrir utan París, hann var með
og stofnaði vinsælasta dagblað vinstri
manna, Liheration, og hann stofnaði
hreyfingu franskra maóista.
En hugsuðir nútímans halda kyrrn
fyrir heima sjá sér, segja gagnrýnend-
umir. Henri Bourguinat, prófessor við
háskólann í Bordeaux, er þeirrar skoð-
unar að franskri menningu hafi
hrakað vegna áhrifa frá hinum ensku-
mælandi heimi. Hann bendir á að til
þess að verða þekktir þurfi menn að
gefa út bækur sínar á ensku og vera
í tengslum við enskumælandi menn-
ingarmiðstöðvar.
Stefnuleysi
Nýútgefhar bækur tveggja þekktra,
Menntamenn í París voru vanir að
hittast á kaffihúsum borgarinnar og
ræða nýjar hugmyndir. Nú eru þeir
sagðir halda kyrru fyrir heima.
ungra rithöfunda eru sagðar undir-
strika stefhuleysi franskra hugsuða
nú á tímum. Bemard-Henri Levy gefur
í skyn í bók sinni „In praise of int-
ellectuals" að árið 2000 muni orðið
menntamaður verða skilgreint í orða-
bókum sem félagslegt og menningar-
legt hugtak sem hafi orðið til í París
á nítjándu öld og dáið út í lok tuttug-
ustu aldarinnar.
Annar rithöfundur, Alain Finkielk-
raut, lýsir í bók sinni „The defeat of
thought“ vanþóknun á þeim kenning-
um að allt frá Shakespeare til
hamborgara megi túlka sem menn-
ingu. Hann segir poppmenninguna
hafa eyðilagt hina hefðbundnu skipt-
ingu þar sem listum var skipað í sæti
fyrir ofan nýjar stefhur.
Tveir hópar
Sumir hafa túlkað þessar tvær bæk-
ur sem árás á vinstri menn almennt
og sér í lagi á Jack Lang, fyrrum
menntamálaráðherra sósíalista.
Hægri menn, sem komust til valda
1986, hafa gagnrýnt Lang fyrir að hafa
barist fyrir viðurkenningu á popp-
menningunni sem þeir segja hafa haft
neikvæð áluif á arf Frakklands. Levy
og Finkielkraut halda því hins vegar
fram að þeir séu vinstri sinnaðir eins
og hugsuðir hafa venjulega verið.
Rithöfundurinn Hugo Hettell segir
að í Frakklandi hafi mikilmennin ve-
rið flokkuð í tvo hópa, annars vegar
vinstri sinnaða hugsuði og hins vegar
hægri sinnaða framkvæmdamenn.
Menntamenn hafi alltaf stutt stjómar-
andstöðuflokkana en árið 1981, þegar
vinstri menn komust til valda, hafi
menntamenn orðið óánægðir með það
sem þeir sáu er flokkurinn breytti í
andstöðu við hugsjónir sínar. Við það
hafi afskipti þeirra af stjómmálum
minnkað.
Greinagóð lýsing á leynibrölti
minni spámanna
Bókin „Spycatcher", eða Njósna-
veiðarinn, sem er endurminningar
Peter Wright, fyrrum starfsmanns
hjá bresku leyniþjónustunni, hefur
vakið mikla athygli undanfamar
vikur, einkum vegna málaferla sem
út af henni hafa spunnist.
Bókin hefúr verið breskum stjóm-
völdum ákaflega mikill þymir í
augum og hafa þau fengið hana
bannaða á breskri grund. Því banni
hefur verið framfylgt meira af grund-
vallarorsökum heldur en einhverri
trú á að koma mætti í veg fyrir út-
breiðslu hennar. Wright fjallar í
bókinni um atriði sem ríkisstjómum
þykir best að liggi í þagnargildi þótt
þar sé í sjálfú sér ekki komið upp
um nein leyndarmál. Má leiða að
því getum að málaferlin gegn Wright
séu nánast viðvömn til annarra
leyniþjónustumanna, þeirra sem ef
til vill gætu hugsað sér að drýgja
ofurlítið eftirlaunin með ritlaunum.
Lítill hasar
Spycatcher sviptir enda ekki hul-
unni af neinu því sem talist getur
vemlega viðkvæmt í dag. Starfsemi
útsendara sovéskra stjómvalda inn-
an bresku leyniþjónustunnar hefur
verið opinbert mál um áratuga skeið.
Spennan milli Breta og Bandaríkja-
manna á þessu sviði hefur ekki verið
neitt leyndarmál heldur. Þau atriði,
sem ef til vill gætu talist aumir flet-
ir á breskum stjómvöldum, svo sem
ætlað samsæri gegn Wilson, þáver-
andi forsætisráðherra landsins, em
ekki studd nægilega styrkum rökum
til þess að teljast vemlega marktæk.
Wright var ekki í fremstu víglínu
í njósnamálum kalda stríðsins. Hann
var enginn James Bond, tók aldrei
beinan þátt í neinum hasar. Hann
reynir heldur ekki að gefa neitt slíkt
í skyn þótt hann geri tilraun til þess
að gæða „hljóðnemaslaginn", þegar
Bretar, Rússar, Bandaríkjamenn og
aðrir slógust um að koma hljóðnem-
um fyrir í gluggakistum og útveggj-
um sendiráða hverra annarra,
ofurlítilli dramatík.
Smærri spámenn
„Spycatcher" gefur hins vegar
góða innsýn í innviði bresku leyni-
þjónustunnar á fyrstu áratugunum
eftir heimsstyrjöldina síðari. Wright
lýsir á greinagóðan máta þeim söfri-
uði minni spámanna sem þar vom
saman komnir og þvi hvemig mestur
hluti tíma þeirra og starfsorku fór í
innbyrðis valdabrölt og kjánalega
skriffinnskuleiki.
Wrightrekur það hvemig einstak-
ar deildir bresku leyniþjónustunnar
forðuðust samvinnu sín á milli og
jafnvel unnu gagngert hver á móti
annarri. Honum verður tíðrætt um
þá tortryggni sem ríkti milli bæði
hópa og einstaklinga og þá ekki síst
tortryggni gagnvart öllum þeim sem
komu nýir inn.
Raunar heldur Wright því fram að
leyniþjónusta Breta hafi á þessum
áratugum verið eins konar klúbbur
manna sem allir höfðu hlotið svipað
uppeldi, svipaða menntun og höfðu
svipað lífsmynstur. Rekur hann það
hvemig einstaklingum var hleypt
inn í leyniþjónustuna, að því er virt-
ist vegna áhuga þeirra sjálfra á
slíkum störfum einvörðungu. Vom
einstaklingar þessir yfirleitt ekki
rannsakaðir með tilliti til þess hvort
stjómmálaskoðanir þeirra eða ann-
að í lífi þeirra skapaði hættu á að
þeir gerðust sviksamir, hvað þá þeim
væri gert að gera grein fyrir öðrum
viðkvæmari málum.
Wright, sem sjálfur tilheyrði þess-
um klúbbi aldrei, enda ómenntaður,
telur næsta víst að hefði leyniþjón-
ustan fylgt grundvallaratriðum í
ráðningarfræðum, þegar hún tók
menn til starfa, hefðu fæst þeirra
hneykslismála sem komu upp um
miðbik aldarinnar getað gerst.
Meira að segja eftir að ásakanir
höfðu komið fram á hendur einstök-
um mönnum, svo sem Philby og
Burgess, var ekki tekið af neinni
hörku á málum þeirra. Yfirheyrslur
yfir þeim voru yfirleitt með því formi
að yfirheyrendur og yfirheyrðir
röbbuðu saman í bróðemi yfir viskí-
glasi og síðan var gefin út sameigin-
leg >,firlýsing um sakleysi.
Vinanjósnir
Það sem ef til vill er þó merkast
af skrifum Wright er umfjöllun hans
um njósnir sem beint er gegn vinum
og bandamönnum. Má þar til nefha
njósnir gegn Frökkum sem af skrif-
um hans má ráða að hafi verið mjög
viðamiklar.
Þau atriði, lögð saman við lýsingu
hans á starfsháttum innan MI5,
tengslunum við bandarísku leyni-
þjónustuna, CIA, og alríkislögregl-
una, FBI, renna mjög stoðum undir
þann grun að í njósnaheiminum sé
ekkert hreint eða heilt. Veröld leyni-
þjónustumannsins er yfirfull af
stofnunum og einstaklingum sem
hann getur ekki trúað eða treyst og
sem hvorki geta trúað né treyst hon-
um. Lygi og fals er svo sjálfsagður
þáttur í samskiptum manna á þeim
vettvangi að oft virðast mörkin milli
þeirra og sannleikans ekki aðeins
óljós heldur horfin með öllu.
Utangarðs
Við lestur bókarinnar ber þó að
hafa í huga að Wright var alla tíð
utangarðsmaður í bresku leyniþjón-
ustunni. Hann var greinilega aldrei
meðtekinn í samfélag innvígðra þar,
að þvi er virðist vegna ættemis síns
og menntunarleysis.
Faðir Wright varð atvinnulaus og
lagðist í óreglu meðan piltur var enn
á unglingsaldri og þurfti hann því
að hætta í skóla. Honum fannst
greinilega að kerfiskallamir, þessir
sömu og hann starfaði síðar með í
leyniþjónustunni, hefðu brugðist
fóður sínum algerlega og kenndi
þeim um að undirbúningur sinn fyr-
ir lífsstarf fór í handaskolum.
Þessara sárinda gætir ekki aðeins
í skrifúm Wright um einstaklinga
innan kerfisins heldur skína þau í
gegn um þá ánægju sem hann virð-
ist hafa haft af því að bera fram
ásakanir um njósnir í þágu Sovét-
manna og þá ekki síður að taka
menn í karphúsið vegna slíkra ásak-
ana.
Greinilegt er af skrifúm Wright að
honum þótti oft erfitt að fá heimild
til þess að rannsaka einstaklinga
ofan í kjölinn. Einkum þá sem sátu
í hærri stöðum leyniþjónustunnar
en hann leiðir líkum að því að
nokkrir þeirra hafi verið á mála hjá
Sovétmönnum.
Heildamiðurstaða af lestri bókar-
innar „Spycatcher" hlýtur þó að
vera sú að þar séu á ferðinni endur-
minningar marins sem finnst hlutur
sinn hafa verið gerður of rýr. Hann
kveðst hafa gefið leyniþjónustunni
allt sitt en lítið fengið í staðinn ann-
að en önugheit og andmæli. Eftir-
launin segir hann einnig lítil en
vonast greinilega til að drýgja þau
með bókinni. Bókin er athyglisverð
lesning en þó frekar vegna þeirrar
myndar sem hún gefur af leyniþjón-
ustum og starfsemi þeirra heldur en
uppljóstrunum sem í raun eru fáar
og fremur bitlausar. -HV
Umsjón: Ingibjorg Bára Sveinsdóttir og Halldór Valdimarsson