Dagblaðið Vísir - DV - 28.12.1988, Side 14

MIÐV1KUDAGUR-28. DESE/VljBE^ }98$,,
Frjálst.óháÖ dagblaö
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PALL STEFANSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11, SlMI 27022
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJALSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 800 kr.
Verð í lausasölu virka daga 75 kr. - Helgarblað 90 kr.
Rólegt jólahald
Jólin fóru friðsamlega fram, bæði hér heima og er-
lendis - engin teljandi óhöpp eða slys, engar fréttir af
skipsköðum á hafi úti né ófriði í útlöndum. Jafnvel veðr-
ið, sem gekk yfir á jóladag, náði ekki að valda umtals-
verðum erfiðleikum eða tjóni. Alls staðar að berast þær
fregnir að helgihaldið hafi verið hátíðlegt og ánægjulegt.
Þetta þarf í sjálfu sér ekki að koma á óvart. Hvar-
vetna leggur fólk niður vinnu og einbeitir sér að jóla-
haldinu, leggur sig í líma við að skapa gott andrúmsloft
í kringum sig, gefa gjafir og njóta návistar sinna nán-
ustu. Kirkjur voru vel sóttar, enda þótt messufall yrði
á stöku stað vegna veðurs. Kaupmenn segja að verslun
hafi verið góð fyrir jólin og verður að ætla að fáir háfi
farið í jólaköttinn, þrátt fyrir krepputal og samdrátt í
atvinnulífi. Sjálfsagt hafa einhverjir eytt um efni fram
í skjóh krítarkorta og ávísana fram yfir áramótin en
það hefur gerst áður og ekki komið að sök. Mestu máli
skiptir að íslendingar gátu nú sem endranær haldið upp
á jóhn með hefðbundnum hætti, án skakkafalla og eins
og hugur þeirra stóð til.
Erlendis frá bárust og þau tíðindi að almennur friður
hefði ríkt og það er kaldhæðni örlaganna að það er eink-
um í ísrael, fæðingarstað Krists, sem blikur eru á lofti.
Þar þurftu ísraelskir hermenn að ganga um vopnum
búnir og einn Palestínumaður lést í átökum sem brut-
ust út í tilefni af því að nú er ár liðið síðan ísraelsmenn
settu herteknu svæðin í herkví. Hitt er annað að ástand-
ið fyrir botni Miðjarðarhafs er að mörgu leyti friðvæn-
legra en áður, einkum eftir að Frelsissamtök Palestínu-
manna hafa ljáð máls á tilverurétti ísraels og Banda-
ríkjamenn hafa rætt opinberlega við PLO. Menn eru
nú bjartsýnni en áður um að einhver lausn geti verið í
sjónmáli. Að minnsta kosti láta hinar stríðandi fylking-
ar ekki eins ófriðlega og áður og viðræður eiga að geta
hafist á hinu nýja ári um framtíðarskipan ísraels og
Palestínu.
í Eystrasaltsríkjunum varð meiri kirkjusókn en dæmi
eru um í heilan mannsaldur. Ástæðan er væntanlega
sú að Kremlverjar hafa linað tökin í Sovétríkjunum og
fólk fær að fara sínu fram í auknum mæli. Þá er ekki
að sökum að spyrja. Trúaráhuginn leysist úr læðingi
og kristindómurinn, sem hefur verið bældur niður í
krafti kommúnismans og andstöðu stjórnvalda gegn
opinberu trúarlífi, fær útrás á jólum. Þjóðir Eystrasalts-
ríkjanna eru kristnar jafnt og við á Vesturlöndum en
sakir fordóma og ofsókna á hendur kirkjunni hefur fólk
mátt búa við kristindóm sinn í felum.
Sama máh gegnir í Kína sem hefur þó fylgt öðrum
trúarbrögðum. Þar var gífurleg kirkjusókn í kaþólskum
kirkjum sem auðvitað er sprottin af auknu frjálsræði
þar í landi og forvitni fólks gagnvart framandi trú og
siðum sem lengst af hafa verið bannfærð meðal Kín-
veija. Hvorutveggja sannar og undirstrikar mátt trúar-
innar og kristninnar og vekur vonir um betri heim.
Trúfrelsi er mannréttindi sem eiga að vera hafin yfir
póhtískar stefnur.
Enginn vafi er á því að jóhn hafa þannig tengt fólk
af óhku þjóðerni, menningu og stjórnarháttum saman.
Áhrifamáttur þeirra birtist í þeirri viðleitni að skapa
frið og jákvætt andrúmsloft um aha heimsbyggðina og
bægja vopnaviðskiptum og ógnum frá óbreyttum jarð-
arbúum, að minnsta kosti meðan hátíðin stendur. Það
er spor í rétta átt og vekur vonir um að friðarboðskapur-
inn nái fótfestu í fleiri daga og til fleiri manna.
Ellert B. Schram
Viö búum við flókið kerfi sjálf-
virkra verðhækkana. Verðtrygg-
ing felst ekki eingöngu í því að verð
á þjónustu hækki samkvæmt við-
urkenndum vísitölum. Verðtrygg-
ing er einnig þegar verð á vörum
og þjónustu er miðað við ákveðinn
verðlagsgrundvöll, hliðstætt og
gerist við verðlagningu á mörgum
landbúnaðarvörum. Sama máli
gegnir þegar aðilar hafa samráð
um verðhækkanir á þjónustu. Allt
þetta er verðtrygging þó að fram-
kvæmdin sé óhk. Samspil þessara
þátta myndar mikilvirkt veitukerfi
sem skUar áhrifum verðhækkana
út um allt efnahagslífið.
Sjálfvirkni
í efnahagslífi okkar hefur veriö
Tafla 1. Vöruskiptajöfnuður januar-jum
(í m. kr. á medalgengi janúar-júni 1988)
1987 1988 Breyting i % midad viö 1987
Innfluttar vörur alls f. o. b. -26.846 -28.729 7.0
Sórstakar fjárf estingarvörur -1.095 -1.675 53,0
(Þar af skip og flugvélar) (-1.056) (-1.637) 55,0
Rekstrarvörur v/álbræöslu -1.123 -1.158 3,1
Rekstrarvörur v/járnbl.v. -235 -220 -6.4
Almennur innflutningur -24.393 -25.676 5,3
Útfluttar vörur alls, f. o. b. 28.096 27.726 -1,3
Sjávarafurðir 21.792 20.920 -^t.O
Ál 2.646 3.057 15,5
Kísiljárn 1.025 1.082 5.6
Aðrar vörur 2.633 2.667 1.3
Vöruskiptajöfnuður 1.250 -1.003
„I riti Seðlabankans, Hagtölum mánaðarins, eru birtar sjö vísitölur.“
Verðtrygging:
Veitukerfi
verðhækkana
byggt upp sjálfvirkt kerfi verð-
tryggingar og verðhækkana. Kerfið
flytur verðhækkanir frá einni at-
vinnugrein til annarrar. Víxláhrif
verðhækkana koma fram sökum
þess að verðhækkun á einni vöru-
tegund leiðir sjálfkrafa til hækkun-
ar á verði annarrar. Hið margfalda
verðtryggingarkerfi leiðir hækk-
anir á einstökum vöruflokkum
sjálfvirkt út í óskyldustu þætti
efnahagslífsins. Sífellt eru mörg
hundruð hækkanir samtímis á leið
í gegnum veitukerfi verðtrygging-
arinnar. Þegar grannt er skoðaö
kemur í ljós að verðlag á mörgum
vöruflokkum og þjónustu breytist
sjálfvirkt samkvæmt settum regl-
um.
íslenska efnahagslífið er með
innbyggða sjálfvirkni sem marg-
faldar upp minnstu verðhækkanir.
Verðbólga hér á landi er fjórfalt eða
fimmfalt meiri en í helstu viö-
skiptalöndum okkar. Verðtrygging
er ekki eingöngu fólgin í notkun
helstu vísitalna. Hún felst einnig í
því að verð margra vörutegunda
er ákveðiö sjálMrkt með viömiðun
við einhvers konar verðlagsgrund-
völl. Sama gildir um aðila sem hafa
samráö um verðlagningu á þjón-
ustu sinni. Ákvarðanir þeirra
fylgja meira eða minna sjálfvirkum
reglum sem virka eins og verð-
trygging.
Uppskerubrestur á kaffi
hækkar verð á lambakjöti
Til þess að skýra hvernig verð-
hækkanir leiðast um efnahagslífiö
má taka dæmi af afleiðingum þess
aö uppskerubrestur verði á kaffi í
Suður-Ameríku. Við það dregur úr
framboði og heimsmarkaðsverð
hækkar. Verð hækkar einnig hér á
landi. Kaffið er ein af þeim vörum
sem ’taldar eru upp í verðlags-
grundvelli vísitölu framfærslu-
kostnaðar. Vísitalan hækkar af
þeim sökum. Vísitala framfærslu-
kostnaðar er önnur af þeim vísi-
tölum sem lánskjaravísitalan sam-
anstendur af. Verðhækkun á kaffi
veldur því einnig hækkun á láns-
kjaravísitölunni. Hækkun láns-
kjaravísitölunnar hefur víðtæk
áhrif. Hún veldur því til dæmis að
skuldir þeirra sem tekið hafa verð-
tryggð lán hækka og greiðslubyrði
þyngist.
Hækkun lánskjaravísitölunnar
hefur einnig áhrif á verðlagningu
landbúnaöarafurða. í verðlags-
grundvelli landbúnaðarvara er að
finna liði sem lýsa geymslukostn-
aði og kostnaði vegna lána. Verð-
lagsgrundvöllur landbúnaðarvara
sem lúta framleiðslustjómun
hækkar af þessum sökum. Það
veldur síðan verðhækkun á kjöti
og mjólkurvörum. Með hliðstæð-
um hætti hefur verðhækkunin
áhrif á verö fjölmargra vöruteg-
unda.
Hvaö er verðtrygging?
Verðtrygging felst í því að verð
vöru eða þjónustu er hækkað í
Kjallariim
Stefán Ingólfsson
verkfræðingur
samræmi við fyrirfram ákveðna
reglu. Oftast er vísað til vísitalna
sem reiknaöar eru út af viður-
kenndum aðilum. Vísitala bygging-
arkostnaðar er til dæmis oft notuð
þegar um verklegar framkvæmdir
er að ræða en lánskjaravísitala til
að verðtryggja fjárskuldbindingar.
Allmargar ólíkar vísitölur eru
reiknaðar út hér á landi.
í riti Seðlabankans, Hagtölum
mánaðarins, eru birtar sjö vísitöl-
ur. Fleiri vísitölur eru reiknaðar
út reglulega. Einnig eru notaðar
aðferðir við verðtryggingu sem
taka mið af mörgum vísitölum. Til
dæmis hefur verð á viðhaldsþjón-
ustu hátæknibúnaðar verið miðað
við gengi erlendra gjaldmiðla og
launataxta ákveðinna starfsstétta.
Önnur tegund verðtryggingar hef-
ur lengi þekkst í landbúnaði.
Bændur hafa til dæmis miðað
leiguverð sumarbústaðalanda við
verðmæti sauðfjárafurða. Ein út-
breiddasta tegund verðtryggingar
er að miða verðhækkanir á vöru
og þjónustu við svonefndan „verð-
lagsgrundvöU" eða að aðilar hafi
formlegt eða óformlegt samráð um
verðhækkanir.
Verðlagsgrundvöllur er vísi-
tala
Til þess að skýra hvemig verð-
trygging með „verðlagsgrundvelli"
fer fram má taka dæmi af hefð-
bundnum landbúnaðarvörum.
Verðhækkanir á landbúnaðaraf-
urðum hafa lengi verið miðaðar við
breytingar á „verðlagsgrundvelli“.
Verðlagsgrundvöllurinn er upp-
talning á ákveðnum kostnaðarlið-
um. í honum eru þættir sem talið
er að þurfi til aö framleiða ákveðið
magn af landbúnaðarafurðum.
Tekið er saman hversu mikiö þurfi
af hverjum þætti. Reglulega er
kannað hversu mikið hver þáttur
kosti og heildarkostnaður reiknað-
ur út. Þessi aðferð er sú sama og
notuð er við útreikning bygginga-
vísitölu og framfærsluvisitölu.
Þegar verð á landbúnaðarafurð-
um hækkar er það skýrt á þann
hátt að þessir og hinir liðir í verð-
lagsgrundvellinum hafi hækkað.
Til dæmis má nefna að þegar
áburðarverð hækkar veldur það
hækkun á grundvellinum. Aðilar
sem hafa samráð um verðlagningu
á vörum og þjónustu nota flestir
einhvers konar verðlagsgrundvöll
svipaðan þeim sem hér var lýst.
Ekki skiptir máli hvort um er að
ræða opinberar verðlagsnefndir
eða aðra sem hafa með sér samráð
um verðákvarðanir. Hver einstak-
ur verðlagsgrundvöllur jafnast á
við sjálfstæða vísitölu. Oft eru
kostnaðarliðir í verðlagsgrundvelli
hækkaðir í samræmi við breyting-
ar á helstu vísitölum. í þeim tilfell-
um er um augljósar víxlhækkanir
að ræða. Oftast eru áhrifin þó
óbeinni.
Samráó aóila
Það þekkist að aðilar í starfsgrein
hafi samráð um verðhækkanir.
Stundum er um formlegt samráö
að ræða og skipaðar nefndir taka
ákvarðanir um veröhækkanir. Oft-
ar er um óformlega samvinnu aö
ræða. Aðilar hringja hver í annan
og ákveöa að hækka verð á ákveð-
inni þjónustu. Þegar ákvarðanir
eru teknar með þessum hætti er
stuðst við einhvers konar kostnað-
armatskerfi. Ákvarðanir um verð-
hækkanir eru teknar reglubundið.
Hver hækkun grundvallast á sam-
ræmdu mati á tilkostnaöi við þá
þjónustu sem verið er að verð-
leggja. Helstu kostnaðarliðir eru
reglulega metnir á svipaðan hátt.
Það jafngildir því að stuðst sé við
einhvers konar „verðlagsgrund-
völl“. Verðhækkanir gerast sjálf-
virkt eins og um verðtryggingu
væri að ræða. Til að skýra hvað
við er átt má taka dæmi af vaxta-
ákvörðunum í bankakerfinu. Þær
gerast með sjálfvirkum hætti.
Ákvarðanir einstakra banka eru
líkar og gerast svo til samtímis.
Vaxtahækkanir gerast svipað því
að þær væru ákvarðaöar í nefnd
sem styddist við einhvers konar
verðlagsgrundvöll á svipaðan hát't
og söluverð á mjólk er ákveðið.
Stefán Ingólfsson
„í efnahagslífi okkar hefur verið byggt
upp sjálfvirkt kerfi verðtryggingar og
verðhækkana. Kerfið flytur verð-
hækkanir frá einni atvinnugrein til
annarrar.“