Dagblaðið Vísir - DV - 26.07.1991, Blaðsíða 15

FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 1991.
15
Hvað er einokun?
Kaupmaður
úti á landi?
„Þvi þarf hvorki lög gegn íslenskum matvörukaupmönnum né flestum
öörum kaupmönnum hér á landi. Allra sist et þeir standa sig vel.“
Ekki er langt síöan ég reyndi að
útskýra það hér í blaðinu að einok-
un væri ekki til á frjálsum mark-
aði. Einokun er aUtaf sök ríkis-
valdsins. Annars vegar veitir ríkið
eigin fyrirtækjum einkaleyfi á til-
tekinni þjónustu, eins og Bifreiða-
skoðun Islands og ÁTVR sem bæði
eru þekkt fyrir hátt verð og óliölega
þjónustu. - Hins vegar er einkafyr-
irtækjum úthlutað einkaleyfum
ýmiss konar. - Þannig verður ein-
okun til.
Ekki væri fjarri lagi að kalla
þessa afskiptasemi ríkisins af
markaðnum félagslega markaðs-
hyggju. íslendingar hafa lengi þurft
að búa við þessa félagslegu af-
skiptasemi stjómmálamanna.
Fyrst vom það danskir embættis-
menn og hirðfífl sem hentu einka-
leyfi á verslun hér á landi á milli
sín. Síðan tóku íslenskir vinstri
menn undir forystu framsóknar-
manna við og hnepptu þjóðina í
betlileiöangra til ríkisvaldsins eftir
leyfum til að kaupa hluti sem ekki
voru embættismönnum þóknan-
legir. - Þessa sorgarsögu geta alhr
lesið í frábærri bók Jakobs F. Ás-
geirssonar, Þjóð í hafti.
Dæmisagan
í áðumefndri grein minni tók ég
dæmi af matvörukaupmanni úti á
landi. Ég benti á að þrátt fyrir að
hann væri eini kaupmaðurinn á
KjaUarinn
Glúmur Jón Björnsson
efnafræðinemi í HÍ
staðnum með matvöra til sölu væri
ekki um einokun að ræða. Hann
ætti alltaf á hættu að fá samkeppni
og ekki síst ef hann hefði verðlag
í verslun sinni óeðlilega hátt. Því
ef hann væri okrari, kallinn, sæi
sér einfaldlega einhver annar hag
í að hefja verslun með lægra verö.
Það er til dæmis ekki langt síðan
nokkrar konur í þorpi einu tóku
sig saman og hófu verslun með mat
og heimilisvörur þegar þeim þótti
nóg um hátt verðlag í verslunum í
byggðarlaginu. Þannig svarar
markaðurinn fyrir sig og neytend-
ur ef embættis- og stjórnmálamenn
ata hann ekki út með félagslegum
aðgerðum.
Fyrir skömmu birtist svo grein
hér í blaðinu sem einnig hafði
dæmisögu af kaupmanni úti á landi
innanborðs. Reyndar voru kaup-
mennimir þrír til að byija með og
versluðu alhr með sömu vöru í fá-
mennu byggðarlagi. Einn dó og
annar flutti brott og samkvæmt
dæmisögunni átti sá sem eftir var
að hafa einokun - þ.e. einokun
hafði myndast. Einnig var tekið
fram í sögulok að kaupmaðurinn,
sem eftir var, gæti nú ráðið verð-
lagi í verslun sinni þegar sam-
keppnisaðilarnir væru horfnir.
Góðir kaupmenn einokarar?
Fannst mér skrítið hvað söguhöf-
undur var að blanda látnu og brott-
fluttu fólki í máhð. Hvað kom það
málinu við fyrst enginn treysti sér
til að taka við verslunum þess og
keppa við þann sem eftir var? Svo
fannst mér það aukaatriði og
fannst mikilvægara að hreinsa
mannorð kaupmanna víðs vegar
um landið sem eru sagðir einokar-
ar af þeirri ástæðu að þeir hafa
staðið sig svo þolanlega í viöskipt-
um sínum að enginn hefur séð sér
fært að keppa við þá.
Vissulega ráða þeir verðlagi í
verslunum sínum og myndu gera
það áfram þó að þúsund verslanir
bættust við í kringum þá. Þeir vita
hins vegar að þeir eru á frjálsum
markaði og ef þeir veita ekki góða
þjónustu á góöu verði hrifsar ein-
faldlega einhver annar viðskiptin
af þeim.
Þetta getur varla verið auðskilj-
anlegra. Þetta er frjáls markaöur
en ekki félagslegur sem allflestir
íslenskir kaupmenn versla á. Því
er ekki um einokun að ræða þótt
þeir nái að ryðja samkeppnisaðil-
um tímabundið úr vegi með góðri
frammistöðu, verði og þjónustu.
Lög gegn einokun!
Því þarf hvorki lög gegn íslensk-
um matvörukaupmönnum né flest-
um öðrum kaupmönnum hér á
landi. Allra síst ef þeir standa sig
vel. Hins vegar mætti athuga að
fella úr gildi alls kyns ólög sem
veita hinum og þessum stofnunum
ríkisins ótakmarkaða heimild til
að níðast á viðskiptavinum sínum.
íslenskir neytendur myndu ekki
slá hendinni á móti því ef frjáls
markaður tæki við af þeim félags-
lega í til dæmis bifreiðaeftirhti,
áfengissölu, fjarskiptum og fjöl-
miðlun. Þeir myndu ekki setja sig
á móti því ef einokun og félags-
hyggju væri aflétt.
Glúmur Jón Björnsson
„íslenskir neytendur myndu ekki slá
hendinni á móti því ef frjáls markaður
tæki við af þeim félagslega 1 til dæmis
bifreiðaeftirliti, áfengissölu, fjarskipt-
um og fjölmiðlun.“
Strikamerkingar og neytandinn
DAGS. 11. 12. 1989 KASSI. 0001 VÖRULÝSING KL 15.00 STARFSM. 0001 STK VERÐ
STÓR PLASTPOKI 1 5.00
OSRAM PERUR 60 W 1 60.00
PARAGON SNIGLAR 1 83.00
K.J. SARDlNUR IOLIU 1 83.00
PKTYGGIGUMMI 1 23.00
UNDANRENNA1L 1 48.60
DV 1 95.00
12 STK.Á 209.00 KR/STK
GEVALIA BRYGG 12 2508.00
15STK SAMTALS 2905.60
PENINGAR 5000.00
TIL BAKA 2094.40
11/12/89
A 31.00
A 31.00
O 14.10
Mjólk 1. L 67.50
A 116.00
S 159.00
MALT .5 23.00
POKAR 5.00
SAMTALS 446.60
ALLS 446.60
PENINGAR 500.00
TIL BAKA 53.40
8 STK
0082A111 15:00
„Á kassastrimlum kemur nú greinilega fram hvaða vara var keypt og
hvað hún kostaði."
í kjaharagrein 17. júh fjallar Jó-
hannes Gunnarsson, formaður
Neytendasamtakanna, m.a. um
strikamerkingar og áhrif þeirra á
verðskyn neytenda. í greininni er
tíundað hagræði verslana af strika-
merkingum en minna er gert úr
hagræði neytenda og raunar er því
haldið fram að verðskyn þeirra
beri skaða af.
Lægra vöruverð
Reynslan hér á landi sýnir að
hagsmunir neytenda og verslana
fara verulega saman hvað strika-
merkingar varðar. Notkun þeirra
hefur tvímælalaust leitt til lægra
vöruverðs, samanber verðstríð
verslana í vor. Hagræðið af strika-
merkingum hefur því skilað sér út
í vöruverðið.
íslendingar tóku þessa tækni
frekar seint í notkun, miöað við
aðrar þjóðir, en notkun strika-
merkinga hefur vaxið gífurlega
undanfarin misseri og hefur raun-
ar verið samstiga breytingum í
verslunarháttum.
Betri upplýsingar
Ekki minnist Jóhannes á í grein
sinni að neytendur fá nú í hendur
mun ítarlegri upplýsingar um
vörukaup sín en áður. Á kassa-
strimlum kemm- nú greinilega
fram hvaða vara var keypt og hvað
hún kostaði. Þeir sem á annað borð
fýlgjast með innkaupum sínum
eiga nú mun auðveldara með að
fýlgjast með verði einstakra vöru-
flokka.
Vihuhætta vegna rangs ásláttar
á kassa hverfur. Þetta nánast úti-
lokar að viðskiptavinurinn sé kraf-
inn um hærra heildarverö en hon-
um ber að greiða og kemur jafnt
neytendum og verslunareigendum
til góða. Að auki gengur afgreiðslan
mun hraðar fyrir sig en með gömlu
aðferðinni.
Kjallariim
Óskar B. Hauksson
framkvæmdastj.
EAN strikamerkjanefndar
Hvað varðar almennt verðskyn
neytenda hefur engin könnun verið
gerö hér á landi hvað þetta varðar
og væri í raun veröugt verkefni
fyrir Neytendasamtökin að gera
slíka könnun í stað þess að vitna í
gamlar erlendar kannanir sem ber
alls ekki saman.
Hjllumerkingar
í stað þess að verðmerkja hverja
vöru nota verslanir svokahaðar
hihumerkingar til að miðla upplýs-
ingum um vöruverð og jafnvel ein-
ingaverð til samanburðar á milli
vörutegunda. Að frumkvæði EAN-
strikamerkjanefndar hefur Staðla-
ráð íslands gefið út staðal um
hvernig hillumerkingar skuh hta
út og hefur hann verið notaður af
aðilum sem selja verslunarkerfi
hér á landi.
Jóhannes gerir í grein sinni mik-
ið úr þeirri hættu að hilluverði og
verði á kassa beri ekki saman. í
flestum verslunarkerfum er ekki
hægt að breyta verði á kassa nema
að prenta út nýjan hillumiða um
leið. í verslunum, sem tekið hafa
upp strikamerkingar, skoðar
starfsfólk reglulega hhlumerking-
ar og ber saman við kassaverð. í
sumum tilvikum eru notaðar við
samanburðinn litlar handtölvur
meö skanna. Þá skannar starfs-,
maður verslunarinnar vörurnar og
fær á skjá hvert verö þeirra er á
kassa. Þar sem tæknin er komin
lengst eru sérstök hilluskilti sem
tengd eru beint við móðurtölvu
verslananna. Shk kerfi guhtryggja
að ekki sé mismunandi verð í hillu
og á kassa.
EAN-nefndin hefur geflð út leið-
beiningar um verðmerkingar í
verslunum sem nota strikamerk-
ingar. Þar segir í 8. grein: „Hafi
kaupandi verið krafinn uin hærri
greiðslu fyrir vöru samkvæmt
kassakvittim en verömerking segir
til um fær viðkomandi þann hlut
ókeypis, enda megi rekja mistökin
til verslunarinnar.
Aðhald neytenda er eftir sem áð-
ur mikilvægast þvi mistök geta
ávallt átt sér stað eins og í öllum
mannlegum kerfum.
Hagræði verslana og neyt-
enda
Launakostnaður er einn stærsti
kostnaðarhðurinn í verslunum eða
um 40-60%. Með notkun strika-
merkinga er unnt að fækka starfs-
fólki og auka framleiðni. Stór hluti
þess sem sparast er vegna verð-
merkinga og er sá ávinningur meiri
hér á landi en annars staðar. Þetta
stafar m.a. af örari verðbreytingum
hér. Erlendis er tahð að um 20%
af hagræði við strikakerfi sé vegna
verðmerkinga og jafnframt stærsti
hðurinn. Það er ljóst að eigi að taka
aftur upp verðmerkingar á hverri
vörutegund hverfur verulegur
hluti þess hagræðis sem hafa má
af strikamerkingum og vöruverð
hækkar.
í skýrslu, sem Bjöm Jóhannsson
viðskiptafræðingur tók saman fyr-
ir EAN-nefndina, er könnun sem
gerð var meðal 200 viðskiptavina
þriggja matvöruverslana sem tekið
hafa upp strikamerkingar. Þar
kemur fram að 88% aðspurðra vilja
ekki greiða hærra vömverð fyrir
aö hver vara sé verðmerkt sérstak-
lega.
Besti mælikvarðinn á vilja neyt-
enda er sennilega viðtökur þeirra
við þeim verslunum sem riðiö hafa
á vaðið í notkun strikamerkina hér
á landi.
Óskar B. Hauksson
„Launakostnaður er einn stærsti
kostnaðarliðurinn 1 verslunum eða um
40-60%. Með notkun strikamerkinga
er unnt að fækka starfsfólki og auka
framleiðni.“