Dagblaðið Vísir - DV - 20.05.1992, Qupperneq 15

MIÐVIKUDAGUR 20. MAÍ 1992.
15
Lýðræði?
Leiðin til lýðræðis er löng og
hlykkjótt. Þótt meiriMuti ríkja
heims og stjórnmálaflokka kenni
sig við lýðræði viðgengst kúgun
víða og raunveruleg völd eru á
fárra höndum. Margrómað lýðræði
Forn-Grikkja náði aðeins til yfir-
stéttakarla og það var ekki fyrr en
á þessari öld að konur og fátækt
fólk á Vesturlöndum fékk kosn-
ingarétt. Enn eru harðstjórar á
kreiki, líka hér á landi. Áður þáðu
þeir vald sitt frá guði en nú ríkja
þeir í skjóh misvel fenginna
auðæfa, styðjast við fámennar
valdakhkur, herstyrk, pukur og
baktjaldamakk. Þeir eru ekki þjón-
ar fólksins heldur yfir það hafnir
sem drottnarar.
Enn eimir eftir af hugsunarhætti
einvaldskónga og ánauðugra
þegna. Það var t.d. eðhlegt áður
fyrr að bukta sig fyrir einvalds-
kóngi og þakka honum ef hann
bauð í veislu, enda átti hann skatt-
féð sem innheimt var. Slíkir hirðs-
iðir tíðkast enn í íslenska stjórnar-
áðinu því þegar ráðherra býður í
veislu á kostnað ríkisins er honum
sjálfum þakkað fyrir, ekki skatt-
borgurunum sem greiða reikning-
inn. Þannig baðar ráðherrann sig
í þakklæti auðmjúkra þegna rétt
eins og hann eigi það fé sem honum
er trúað fyrir.
Hvað er lýðræði?
Samkvæmt Orðabók Menningar-
sjóðs er lýðræði „stjórnarfar þar
sem almenningur getur með (leyni-
legum) kosningum haft úrshtavald
í stjórnarfarsefnum, réttur og að-
staða einstaklinga og hópa til að
láta í ljós vhja sinn og hafa áhrif á
öh samfélagsleg málefni". Hug-
myndin með lýðræði er sú að lýð-
urinn, almenningur, fari með
æðstu völd í sameiginlegum mál-
um. Síðan velur almenningur sér
leiðtoga th að fylgja vilja sínum
eftir, sætta ólík öfl og höggva á
hnúta ef annað dugir ekki. Leiðtog-
KjaUariim
Þorvaldur Örn Árnason
námsstjóri í umhverfismálum
arnir þurfa að virða ólíkar skoðan-
ir og vinna með fólki sem er þeim
ósammála, ekki bara safna um sig
hirð jábræðra og undirgefinna
þjóna.
í lýðræði felast miklar menning-
ar- og siðferðhegar kröfur th þegn-
anna. Almenningur þarf að fylgjast
náið með gerðum leiðtoga sinna th
að meta hvemig þeir standa sig og
hvort þeir skuh endurkjömir eða
aðrir valdir í þeirra stað. Th þess
þarf fólk að vera vel upplýst, um-
ræður málefnalegar og flæði upp-
lýsinga óhindrað. Þá reynir á gagn-
rýna hugsun og mannskhning svo
fólk vari sig á loddurum og virði
þá sem vinna vel. Það er mikih
kostur við lýðræði að fólk getur
skipt um valdhafa á friðsamlegan
hátt.
Eru allir jafnir?
Atkvæðisréttur er okkur hehag-
ur. í opinberum kosningum fara
allir sem náð hafa 18 ára aldri með
eitt atkvæði hver, óháð efnahag,
virðingu og kynferði. Margir fárast
yfir því að atkvæði á landsbyggð-
inni vega þyngra en í þéttbýhnu
þegar kosið er th þings, og það varð
uppi fótur og fit. þegar Matthías
Bjamason fór með tvö atkvæði á
Álþingi. Þetta em þó smámunir á
við það sem tíðkast í fyrirtækjum.
í hlutafélögum miðast atkvæðis-
réttur við fjármagn, ekki fólk.
Menn fara með mismörg atkvæði
eftir hlutafjáreign. Þeir sem vhja
minnka afskipti hins opinbera og
auka frelsi fyrirtækja stuðla að
ójöfnum atkvæðisrétti í fleiri mál-
efnum. Völd stórfyrirtækja eru nóg
fyrir og þar ráða sumir yfir aragrúa
atkvæða en flestir ahs ekki neinu.
Menntun og upplýsing era for-
sendur skynsamlegs vals, hvort
heldur á markaði eða í kjörklefa.
Svo þarf stálminni th að muna
hveiju frambjóðendur lofa og eins
hvernig vara af thtekinni gerð
reynist. í okkar heimshluta hafa
fjölmiölar farið fram úr kirkjunni
við að móta hugmyndir okkar og
siðferði. Bandaríkin era komin
lengst á þeirri braut, víti th varnað-
ar með sljóvgandi fjölmiðlaflóð sem
„í lýðræði eru forystumenn þjónar
umbjóðenda sinna en ekki drottnarar
yfir þeim. Kjör forystufólks og umbjóð-
enda ættu að vera lík, og væri þá fram-
boð og eftispurn eftir forystustörfum í
jafnvægi.“
„Menntun og upplýsing eru forsendur skynsamlegs vals, hvort heldur
á markaði eða í kjörklefa."
fáeinir auðmenn stýra.
Lýðræði krefst siðgæðis, svo sem
orðheldni, ábyrgðar, samhjálpar og
samstöðu um meginlífsstefnu og
leikreglur lýðræðis. Hér hefur
kirkjan enn hlutverki að gegna en
líklega era skólar orðnir mikhvæg-
ari. í lögum og aðalnámskrá grann-
skóla er lögð áhersla á að búa nem-
endur undir líf og starf í lýðræðis-
þjóðfélagi sem er í sífehdri mótun
og skulu starfshættir skóla mótast
af lýðræðislegu samstarfi. Það
reynist kennurum erfitt að upp-
fyha þær kröfur enda hafa þeir al-
ist upp við álíka framstætt lýðræði
og aðrir íslendingar, sama ghdir
um foreldra.
Þjónusta eða drottnun?
Drottnun í krafti auðæfa af-
skræmir lýðræði og sér ekki fyrir
endann á þeim vanda. í því felst
htlu minna óréttlæti en í þræla-
haldi áður fyrr. Lýðræði stefnir að
jöfnuði en þó geta ekki allir orðið
hnííjafnir. Þeir eldri ráða meira en
þeir yngri í krafti reynslu og þekk-
ingar, og þeir sem veljast th forystu
ráða meiru en óbreyttir.
í lýðræði era forystumenn þjónar
umbjóðenda sinna en ekki drottn-
arar yfir þeim. Kjör forystufólks
og umbjóðenda ættu að vera lík,
og væri þá framboð og eftirspurn
eftir forystustörfum í jafnvægi. í
fjárvana félögum er oft erfitt að fá
fólk í stjóm enda um ólaunaða,
tímafreka þjónustu að ræða. í fjár-
sterkum félögum er hins vegar bar-
ist um vel launuð og virt forystu-
sæti. Það á ekki síst við um ríkið
og stóra sveitarfélögin. Ágjamir
framapotarar verða þá oft ofan á
en hógvært hæfileikafólk treðst
undir. Vopnin geta verið sérþekk-
ing, málskrúð eða loforð um fyrir-
greiðslu fyrir annarra fé. Einnig
hér skipta fjármunir sköpum þegar
menn heyja dýr prófkjör og kosn-
ingabaráttu með tilheyrandi aug-
lýsingaskrumi.
Af þessum dæmum sést hvernig
auður skekkir lýðræði. Ríkur og
snauður frambjóðandi standa
hvergi nærri jafnir. Fyrir kosning-
ar era dregnar upp dýrar glans-
myndir th að tæla kjósendur sem
margir era sljóvgaðir af langvar-
andi innatómri sefjun fjölmiðla.
Þannig er í raun verslað með at-
kvæðin, fjöregg frjálsra þegna lýð-
ræðissamfélags.
Við þurfum að hrista af okkur
doðann, skrúfa fyrir síbyljuna,
reyna að hugsa skýrt og gera kröf-
ur jafnt til valdhafa sem okkar
sjálfra. Við skulum hlúa að lýðræð-
inu svo það standi undir nafni -
áður en það verður um seinan.
Þorvaldur Örn Árnason
Um aöskilnaö rikis og kirkju:
Trúmálalýðræði
i
„Þjóðkirkjan, sem telur sér yfir 90% þjóðarinnar, ætti að geta séð um
sig sjálf ekki síður en hinir trúflokkarnir ... “, segir m.a. í greininni.
Sú stefna að ríkið hafi sem
minnst umsvif og afskipti af því
sem aðrir geta sinnt hefur verið aö
vinna sér fylgi með þjóðinni. Hve
langt er gengið á þeirri braut er og
verður alltaf umdeht.
Samdráttur ríkisafskipta hefur
nú þegar orðið nokkur og mun
aukast að mun á næstu tímum ef
að líkum lætur.
í þeirri umræðu sem fram hefur
farið eru margar stofnanir nefndar
sem ríkið ætti að hætta að reka og
hagsmuna- eða áhugaaðhar að taka
þar við rekstri. Ég minnist þess þó
ekki að fram hafi komið að breyta
skuh rekstri þjóðkirkjunnar og láta
ríkið hætta þar afskiptum sínum.
Ríkisrekin trúarbrögð
Þó ríkið hafi víða komið við í af-
skiptum sínum af þjóðinni er ríkis-
forsjá þjóðkirkjunnar það ahra frá-
leitasta af miklum ríkisafskiptum
hðinna ára. Slík afskipti eru ekki
lýðræðisþjóð samboðin því trú-
málalýðræði er ekki síður mikh-
vægt en stjómmálalýðræði ef við
viljum teljast lýðræðisþjóð. Það
vefst samt fyrir mörgum utan þings
og innan því viðjar vanans era
sterkar. Það virðist ekki vera öhum
ljóst að lýðræði á að ná til allra
þátta í starfsemi þjóðfélagsins, ekki
aðeins löggjafarvaldsins.
Alvarlegasta einræðishneigðin
við kristnihaldið er þó kennsla
kristinna fræða í grunnskólmn
landsins. Þar era kenningar þjóð-
KjaHarinn
Björgvin Brynjólfsson
fyrrv. sparisjóðsstjóri,
Skagaströnd
kirkjunnar einráðar þótt trúfrelsi
sé talið í stjómarskránni. Trúfrelsi
nýtur sín ekki nema þar sem engin
ríkisafskipti era af trúmálum.
Annað er sýndarmennska og brögð
í tafh um mannréttindi.
Spörum fé,
aukum valfrelsið
Hvemig væri nú á niðurskurðar-
tímum í þjóðfélaginu að fá óhlut-
dræga stofnun, t.d. Ríkisendur-
skoðun, th að reikna út spamað
ríkisins við að rofið sé sambandið
við þjóðkirkjuna. Það væri í sam-
ræmi við þá kenningu að hver
greiði fyrir sig þá þjónustu sem
hann óskar eftir. Söfnuðimir sæju
þá hver um sig án opinberra af-
skipta. Talsmenn þjóðkirkjunnar
hafa htið lofað sambúðina við ríkið
- tahð kirkjuna eiga um 500 bújarð-
ir hjá ríkinu og fleira væri umdeht
í sambúðinni.
Þjóðkirkjan, sem telur sér yfir
90% þjóðarinnar, ætti að geta séð
um sig sjálf ekki síður en hinir trú-
flokkarnir sem hér starfa. Það virð-
ast ekki vera forsvarsmenn kirkj-
unnar sem halda dauðahaldi í ríkið
heldur sé hé'r sljóleika og sinnu-
leysi stjórnmálamanna um að
kenna eða ótta við að lenda í dehu-
málum.
Engir talsmenn á Alþingi?
Stjómmálamenn ættu þó öðrum
fremur að hafa skilning á eðli lýð-
ræðis þótt þeir kjósi stundum hver
fyrir annan. Fymiefndur sljóleiki
fyrir eðhskostum lýðræðis er afar
hættulegur - því lýðræði er eitt af
því sem aldrei er að fullu náð - er
sífellt að færa út áhrifasvið sitt ef
þróunin gengur í þá átt sem flestir
segjast vhja hér en gera ekkert th
að þróist og fylgi kröfum sam-
tímans. Það gerist ekkert af sjálfu
sér. Við vorum neyddir vegna þátt-
töku í fjölþjóðasamtökum til að
framkvæma svo sjálfsagðan hlut
sem aðskhja framkvæmdavald og
dómsvald.
Nú vh ég spyija þá sem eru ósátt-
ir við ríkjandi einokun á trúarlegu
námsefni í grunnskólum landsins
hvort þeim finnist ekki tímabært
að láta reyna á lögmæti þess fyrir
Mannréttindadómstólnum í Hol-
landi?
Jafnréttismál
og mannréttindi
Það er augljóst jafnréttismál að
allir trúflokkar, sem hér starfa,
hafi sömu aðstöðu til að kynna sín
trúarbrögð í grunnskólum eða að
öðrum kosti verði öh trúfræðsla
skólanna fehd niður.
Fyrir hina óþjóðnýttu trúflokka
væri verðugt verkefni að bindast
samtökum um að vinna eftir mætti
að aðskhnaði ríkis og kirkju. -
Vinna að trúarlegu jafnrétti á ís-
landi.
Stjórnmálaflokkamir hafa forð-
ast að taka afstöðu th þessa máls -
en það getur ekki gengið mikið
lengur - kjósendur eiga siðferðheg-
an rétt á því að heyra eitthvað frá
þeim um þetta mikhvæga réttlætis-
mál. Þetta mál er mælikvarði á lýð-
ræðisþroska stjórnmálaflokka og
manna hér á landi. Hver þeirra
þorir að vera fyrstur að tjá sig um
máhð?
Björgvin Brynjólfsson
„Trúfrelsi nýtur sín ekki nema þar sem
engin ríkisafskipti eru af trúmálum.
Annað er sýndarmennska og brögð í
tafli um mannréttindi.“