Þjóðviljinn - 22.12.1972, Blaðsíða 8

8. SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Jólablað 1972
Viðskulum byrja þessa frásögu
með þvi að hverfa afturtil að-
fangadagskvölds jóla árið 1929.
Þá er drengurinn aðeins fimm
ára snáði, og hún amma hans
tekur hann með sér til aftansöngs
i Reykjavikur-dómkirkju. f fljótu
bragði skyldi maður ætla, að
meira en fjórum áratugum siðar
þætti slikt naumast frásagnar-
vert eða þess umkomið að varð-
veitast á bók. Enda er það mála
sannast, að i endurminningu þess
manns sem eitt sinn var þessi
drengur, lifir ekkert frá þessari
jólamessu utan eitt einasta
sálmalag, sem hann minnist ekki
að hafa heyrt fyrr en þá. Hann
kannaðist þá þegar við lög eins og
Heimsum ból, 1 Betlehem er barn
oss fætt, t dag er glatt, og meira
að segja Ó hve dýrðlegt er að sjá;
gat jafnvei farið með eitthvað af
textum þessara sálma. En þarna
heyrði barnið nýtt lag, sem hann
hafði ekki áður heyrt og vissi ekki
hvað hét. Og það sem gerði þetta
hvað eftirminnilegast var það, að
þegar barnið spurði ömmu sina á
heimleiðinni hvað nýja lagið héti,
þá gat jafnvel ekki hún með alla
sina þekkingu á guðsorði gefið
honum neitt svar. Hún sagði eitt-
hvað á þá leið: Það var enginn
nýr sálmur, væni minn. Þar með
var það útrætt, alltént i bili.
Að likindum hefur verið
stjörnubjartur himinn þessa nótt.
En borgarbarn á sjötta ári virðir
ógjarna fyrir sér himininn og
stjörnudýrðina, sjóndeildar-
hringur þess er jarðbundnari en
svo. Hins ber að minnast, sem
frekar styður likindin um heið-
skira næturhvelfingu þetta sinn,
að frostbitra var mikil og ökkla-
djúpur snjór; kristallar hans
sindruðu i stillilogni, og þeirra
dýrð var á sinn hátt stjörnudýrð.
Gamla konan haltraði með
sveinstaulann sér við hönd heim á
leið, upp Bókhlöðustig; og það
var mikil kyrrð á Reykjavikur-
götum þessara ára, næstum
enginn á ferli, sizt á kvöldi eins og
þessu.
Mér er svo voða kalt á tánum,
amma min, segir drengurinn.
Rólegur, gæzkan, svarar hún.
Við erum bráöum komin heim.
Andartaki siðar segir
drengurinn: Amma...
Hvað, væni minn? spyr hún.
Vist var sungið nýtt lag i
kirkjunni.
Jæja, góði, segir amman.
En af hverju viltu þá ekki segja
mér hvað það hét? sífrar snáðinn.
Amma hans gegnir þessu relli
fáu sem engu. En þar sem þau
eru nú komin i brekkuna ofan-
verða og eiga eftir skamman
spölinn frá Miðstræti, vekur
gamla konan athygli drengsins á
húsinu til hægri; þó ekki húsinu
öllu, heldur kjallaradyrunum, og
samt ekki dyrunum fyrst og
fremst, heldur lyklinum sem stóð
i skránni. Þetta virtist vera
gluggalaus og dimmur kjallari,
en fyrir honum voru engu að siður
mikilfenglegar dyr, rauð-
málaðar, og til frekari áherzlu
enn mikilfénglegri lykill sá, sem
að þeim gekk, stór og fagur-
gljáandi, úr eir — jafnvel skira-
gulli.
Veiztu hver á heima þarna?
sagði gamla konan við drenginn.
Það vissi drengurinn ekki og
hafði máski takmarkaöan áhuga
á þvi vegna kuldans á fótunum.
Þarna býr, sagði amma hans,
þarna býr hún Grýla. Og Grýla,
hún tekur börn sem eru óþæg og
fer með þau i kjallarann þarna og
aflæsir með stóra lyklinum... En,
bætti gamla konan við, hún tekur
ekki þig; ég sé um, að hún taki
ekki þig, þvi þú ert stilltur og
vænn — eða ertu það ekki?
Innan stundar voru þau amman
og drengurinn komin upp i litla
kvistherbergið á Grundarstig
átta, þar sem bæði var notaleg
hlýja frá kolaofni, og gervijólatré
með alvörukertum, og eitthvaö
heitt i svanginn og bragðgott i
munninn, og friður, lika guðsorð,
einskonar áframhald messu; jól.
Amma...sagði drengurinn.
Já hvað, væni minn? sagöi hún
og kveikti ljósin á jólatrénu; það
stóð á borði, og jólalöber undir.
Amma, var hún Grýla lika i
kirkjunni?
En sú spurning, tautar gamla
konan við sjálfa sig og þetta var
ekki ætlað sem svar.
Var hún Grýla kannski komin
heim á undan okkur?
Spurðu ekki svona kjánalega,
Lilli minn, segir amman.
En af hverju var lykillinn i
skránni? spyr barnið.
Gamla konan svaraði ekki.
Þetta var mjög fagurt jóla-
kvöld, þeim mun fegurra sem
lengra leið að árafjölda. Nú var
gleymdur kuldinn á leiðinni upp
Bókhlöðustig. En það var samt
ekki fyrr en mörgum árum siðar,
að drengurinn gerði sér þess ljósa
grein, að fegurð þessarar hátiðar
var ekki einvörðungu fólgin i þvi
sem augað sá eöa eyrun heyrðu,
heldur fyrst og fremst i þvi sem
stendur hverju barni næst: til-
finningunni fyrir öryggi og
vissunni um væntumþykju ein-
hvers. Það hvorttveggja átti eftir
að verða þessum dreng mjög dýr-
mætt siðar.
Þekkir þú Grýlu afskaplega
vel, amma? hélt barnið áfram að
rella.
Við skulum ekki tala um Grýlu
á jólunum, gæzkurinn, ekki
meira, sagði gamla konan i senn
ákveðin og mild. En ég vildi ég
gæti sagt þér hvað lagið hét sem
þú varst að spyrja um. Ég man
það núna, það var sunginn sálmur
sem ekki er oft sunginn, en ég
bara kann hann ekki, og ekki
lagið heldur.
Þá yar barið laust að dyrum, og
inn komu hin börnin á loftinu; og
þetta urðu mjög gleðileg jól.
Það má teljast einskonar nauö-
synlegur millikafli þessarar frá-
sögu, þegar ömmudrengurinn var
orðinn helmingi eldri, kominn á
ellefta ár. Þá hafði gamla konan
kostaðhanda honum um meira en
tveggja ára skeið einkakennara,
svo hann gæti lært að spila á litla
stofuorgelið, sem hún móðir hans
hafði látið eftir sig þegar hún dó
frá honum ársgömlum.
Hér i sögunni var svo komið, að
barnið þurfti ekki lengur aö leita
til ömmu sinnar gömlu um neina
vitneskju varðandi sálmlög, né
heldur annað sem viðkom músik;
og hann var þónokkuð mikill með
sig, þá þegar, vegna allrar
þeirrar þekkingar sem honum
fannst hann búa yfir i þeim efn-
um. Nú vissi hann að sjálfsögðu
mætavel hvað lagið hét, þetta lag,
sem sungið var i kirkjunni forð-
um á aðfangadagskvöld jóla, og
“ r- pn
—I bu
. .. 1 , 1
hann vissi ekki aðeins hvaö það
hét: hann gat spilað það lika, og
það var með léttari lögum sem
hann réði við á hljómborðinu. Það
hét ,,Sjá, himins opnast hlið”, var
númer 79 i sálmabókinni hennar
ömmu hans, en bar eitthvert út-
lenzkt nafn i nótnabókum.
Laglina þess var lika eilitið öðru-
visi i söngvasafni Bjarna Þor-
steinssonar en hún var i kóralbók
Sigfúsar og siðar Páls. Þessi ein-
falda tónsmið var með aðeins
einu b-i, og hvað var það á
mótsvið Heims um ból eins og sá
sálmur var raddfærður i orgel-
skólanum hans — með fimm b-
um? En einnig þá þraut var
krakkinn nú tekinn að glima við,
endaþótt langt væri þangað til að
þeirri æfingu kæmi samkvæmt
fyrirsögn kennara hans, sem tók
vitaskuld allt i réttri röð.
En hvaðsem leið öllum freistandi
tilraunum og nfðþungum æfing-
um, þá var það mála sannast, að
einfaldleiki slikur sem gamla
sálmalagsins sem hann hafði
fyrst heyrt i kirkjunni forðum,
stóð að mörgu leyti hjarta hans
nær en sitthvað annað i tónlist,
þegar á þessum bernskuárum
hans. Það var ekki texti sálmsins
sem slikur; hann gaumgæfði ekki
þannig hluti fyrr en mörgum ár-
um siðar, heldur var það eitthvað
allt annað: lagið eitt og sjálft.
Útlenzki lagboðinn var meira að
segja fráhrindandi i augum
barnsins. Honum var það nánast
undrunarefni á þessum tima, að
lagið skyldi bera útlenzkt nafn: In
dulci jubilo. Hvað merktu þessi
orð? Honum kom ekki til hugar að
spyrja neinn, þvi þetta skipti ekki
svo ýkjamiklu máli fyrir hann.
Má vera, að hann hafi þó reynt að
þýða lagboðann upp á eigin
spýtur og á þann hátt sem nær-
tækastur var: In: Sjá. Dulci:
Himinn, Jubilo: Opnast. En um
þetta er enginn til frásagnar
lengur; hann man það ekki
sjálfur.
Hverfum nú fram til ársins
1949. Tveir áratugir eru liðnir frá
þvi aðfangadagskvöldið forðum i
Reykjavikur-dómkirkju, já,
næstum upp á dag, þvi nú er Þor-
láksmessukvöld; og þó er heilög-
um Þorláki varla sungin messa
hér i þeim stóra stað þar sem pilt-
urinn dvelst, þvi að þetta er
Parfsarborg. Og ekki mun hann
fara með ömmu sinni gömlu i
kirkju framar; hún hefur nú um
mörg ár hvilt undir torfunni sinni
norður á eyju yzt i höfum. Það er
mikið vafamál, að hann stigi yfir-
leitt fæti inn fyrir kirkjudyr á
þessum jólum, fremur en
endranær, þó svo það komi fyrir
að hann leiti stöku sinnum á vit
háttðleika kaþólskrar messu-
gerðar, og þá einna helzt á
fæðingarhátið Jesú Krists. En
hann hefur ekki uppi neina sér-
staka ráðagerð um það.
Veðráttan i þessari suðlægu
borg er mild og hlý, þótt um
hávetur sé, og litil hætta er á þvi,
að neinum verði hér kalt á tánum.
Það ýrir hlýju regni, og úðinn
sveipar ljósadýrð heims-
strætanna þeim gagnsæja hjúpi
sem þekkjanlegur er af viðfræg-
um málverkum. Fólkið verður
sem annarlegar ævintýraverur,
ekki hvað sizt i augum þess sem
er útlendingur og kannast hér
ekki við nokkurn mann; og