Þjóðviljinn - 13.09.1980, Blaðsíða 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13.—14. september 1980
Stefán Unnsteinsson:
Stattu þig drengur.
Þættir af Sævari
Ciesielski.
Iðunn 1980.
1 upphafi þessarar bókar um
Sævar Ciesielski, sem dæmdur
hefur veriö til aö sitja í fangelsi til
ársins 1992, gerir höfundurinn
nokkra grein fyrir ætlunum sin-
um, fyrir þvi hvaö þessi bók geti
oröið og hvaö ekki. Stefán Unn-
steinsson segir á þá leiö aö hann
sé ekki aö skrifa varnarskjal fyrir
dæmdan afbrotamann, ekki reyf-
ara, ekki fara meö stóra sannleik
um persónu bókarinnar.-Bókin er
„öllu heldur myndasafn, mynd
hans sjálfs og annarra aö
viöbættum hugleiöingum mfnum
um feril hans frá bernsku og til
þessa dags, hvernig samfélagið
og hann sjálfur stefna i raun aö
þvi aö gera hann að afbrota-
manni, og hvernig samfélagiö
bregst svo viö honum þegar hann
er orðinn það”. Stefán lofar ekki
upp I ermina á sér, hann stendur i
stórum dráttum viö þessi fyrir-
heit. Það er helst að athuga viö
lýsingu hans á bókinni, aö þaö má
vel kalla hana „varnarskjal”,
blátt áfram vegna þess hve drjúg
áhersla er á þaö sem Sævar
Ciesielski kynni til málsbóta aö
veröa og hve mikill þungi er
lagöur á haröræöi sem hann sætir
I varðhaldi.
Ég þekki engan...
Lesandi sem kemur, eins og
Stefán bókarhöfundur Unnsteins-
son sjálfur úr „vernduðu”
umhverfi og veit þar fyrir utan
sama og ekkert um afbrotasál-
fræöi og þviumlik viöfangsefni,
spyr sjálfan sig fyrst af öllu:
getur hann af slikri bók I raun og
veru skiliö Sævar Ciesielski og
feril hans? Þegar lesinn haföi
veriö fyrsti hluti bókarinnar, sem
er sjálfsmynd Sævars, er svariö
fremur neikvætt. Lesandinn skil-
ur af frásögn um bernskusem var
um margt erfið, en ekki skelfileg,
af vitahring samskipta drengs
sem ,,ekki passar i kramiö” viö
skóla og stofnanir, vissar
forsendur fyrir afbrotaferli. En
um leiö er eins og honum sé alltaf
haldið i' verulegri fjarlægð frá
sögumanni. Kannski komumst
viö næst Sævari þegar hann
gengur um langa ganga skólans
sem hann á ekki heima i og
„hugsar til þess, hvaö þaö væri
gott aö kúra i hlýrri úlpunni undir
einhverjum stiga og borða góöa
köku og horfa á dropana dynja á
húsunum og rokiö hvina”. (bls.
21) Eöa þegar hann segir nokkru
siðar „Og auövitaö var ég alltaf
einn, enda liöur mér vel einum
innan um fólk. í stórborgum er
best aö vera einn.... Svo svifur
maöur um, einn i miljónaflækju,
ég þekki engan og enginn þekkir
mig, allt er á hreinu” (bls. 22)
Ná ekki saman
Þessi setning sem nú var nefnd
veröur nokkuö áleitin þegar
maöur les sparsama og ágrips-
kennda frásögn Sævars af ýmsum
atvikum sem veröa mjög afdrifa-
rikir áfangar á afbrotaferli. Þá er
eins og sögumaöur sleppi úr
greipum lesandans, lesandinn er
oröinn einsog löggan sem ekki á
aö vita of mikiö. Sjálfur er Sævar
andspænis þessum atburöum eins
og utanaökomandi maöur, áhorf-
andi, eins og efast mætti um
tengsli hans viö þaö sem gerist.
Sævar segir frá þvi aö um tima er
hannhrifinn af viöhorfum og lífs-
háttum hippanna: þeir eru á
„móti kerfinu” eins og hann og
vilja ,,ná saman”. En þaö er eins
og Sævar og aörir menn nái aldrei
saman, svo sama oröalag sé not-
aö.
Má vera aö hér sé lesandinn hér
um bil biiinn að finna veigamik-
inn lykil aö persónuleika en þaö
er ekki aö vita hvaö hann dugir,
kannski er hann ekki nothæfur
nema fleiri komi til. Svo er annaö.
Sævar lýsir fangelsisvist á þann
hátt, aö „hiö tilfinningalega
þurrkastút” (bls. 59) Meö öörum
oröum: þaö getur veriö aö lifs-
tiöarfangi geti ekki boriö sjálfum
sér vitni, allra sist eftir firnaálag
rannsóknar og réttarhalda.
Stefán Unnsteinsson kvartar
einnig yfir þvi aö þaö hafi einatt
veriöerfitt ,,aö ná samhengi i þaö
sem hann var aö segja” (bls. 11)
Hippinn og krimminn
1 miðri bók segir geölæknir og
fjórir samferöamenn frá kynnum
sinum af Sævari. Þaö eru einkum
frásagnir „ónefnds félaga” og
„ónefnds hippa” sem veröa eftir-
minnileg viöbót viö bókina. Þó
ekki væri nema til aö minna
lesandann hastarlega á, aö þaö
gerist margt rétt fyrir framan
nefiö á honum sem hann hefur
ekki hugmynd um (og kærir sig
kannski ekki um að vita, hver
veit). Þessar frásagnir eru heil-
legri i stil en frásögn Sævars:
„smákrimminn” og hippinn
halda sinu málfari, en þaö geta
veriö áhöld um þaö I Sjálfsmynd
Sævars hvort hann hefur oröið,
eöa hvort bókleg heit skjóta sér
inn i samþjappaöa endursögn.
Túlkun Stefáns
Isiöasta hluta bókarinnar kem-
ur höfundur sjálfur til skjalanna
og leggur Ut af sögu Sævars. Sú
túlkun er i anda málsvarnar i
þeim skilningi, aö hún leitast viö
aöeyöa fordómum i garö afbrota-
manns, sleggjudómum, hún skýr-
ir feril Sævars i anda allvel
þekktra hugmynda um mótunar-
áhrif umhverfis: hlutur sem ligg-
ur I saltvatni tekur i sig salt”
sagöi organistinn i Atómstööinni.
Þetta er sýnt án þess þó aö
einstaklingurinn sjálfur veröi aö
einskonar núlli i samspili sinu viö
þjóðfélagiö.
Þetta er skynsamlega og
heiöarlega gert hjá Stefáni. Hann
stendur frammi fyrir þeim
vanda, aö þegar minnt skal á
samfélagsástand, sem virkar á
mótun uppvaxandi þegna, þá er
erfittaövita hvarskal láta staöar
numiö. Hve langt á aö ganga i aö
lýsa byltingu i islenskum lifn-
aðarháttum og gildismati, þegar
reynt er aö skilja einn mann? Þvi
veröur ekki svarað meö
fullnægjandi hætti. Nema hvaö
Stefán Unnsteinsson sýnir ágæta
viöleitni til aö losa um oröfæri
sinna félagsfræöa, lýsingar hans
á ástandi og viöbrögöum i sam-
félaginu eru yfirleitt læsilegur og
lifandi texti. Stefán gerir og
skemmtilega hrið aö gáfnapróf-
um og þeim mannskilningi sem
notkun þeirra lýsir, einnig fjöl-
miðlarembu ýmiskonar.
Lögreglan og glæpurinn
Stefán Unnsteinsson notar
drjúgan hluta af þeim kafla til aö
fjalla um meöferö lögreglunnar á
Sævari og öörum sakborningum i
Guömundar- og Geirfinnsmálum.
Þar eru mjög stórar ásakanir á
ferö, miklu stærri en svo, aö yfir-
völd réttarfarsins geti hummaö
þær fram af sér. Manni sýnist, aö
þó ekki væri annaö en þaö, aö
fanga er haldiö I langvarandi
einangrun án lesefnis og pappfrs
og viö ljós sem afnemur mun á
degi og nóttu, þá sé þaö miklu
meira en nóg til aö vekja upp
sterk mótmæli. Þaö er annars
einkennilegt hve aöferöum lög-
reglu viö aö „brjóta menn niður”
svipar saman, hvort sem riki eru
kennd viö lögreglu eöa lýöræöi.
Hitt er svo annaö mál, aö meö
nokkrum hætti dettur svo botninn
úr bókinni: þaö er eyöa fyrir
morömálunum. Sævar neitar aö
ræöa þau, hann kveöst saklaus og
basta. Stefán Unnsteinsson á i
nokkrum vandræöum : hann segir
i formála, aö „ýmislegt bendir til
þess að hann sé sekur” (9) en
undir lokin er hann oröinn svo
óánægöur meö málsmeöferöina
að hann spyr „játuöu þau
eitthvaö á sig sem þau ekki
geröu?” (144).Stefánhaföiáöurá
trúveröugan hátt gert grein fyrir
þvi, hvernig „aölögunarerfiðleik-
ar” svonefndir leiöa til þess aö
viöurkennt siöferöi er brotiö — og
i framhaldi af þvi hefur afbrota-
unglingur hafnaö i „siðferöis-
leysi”, og getur þá margt gerst.
En vegna þess aö þaö er drjúgt
stökk frá veskjaþjófnuöum, hass-
sölu, fjársvikum og yfir I
manndráp, þá er lesandinn i leit
sinni aö skilningi á þvi sem gerist
i lifi eins samferöamanna skilinn
eftir I helst til þéltri þoku, þegar
sekt eöa sakleysi af þeim glæpum
sem maöurinn er dæmdur fyrir
koma ekki til umræöu.
AB
Árni
Bergmann
skrifar
bókmenntir