Þjóðviljinn - 13.09.1980, Side 16

16 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13.—14. september 1980
Helgin 13.—14. september 1980 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 17
Rœtt við Sveinbjörn
Rafnsson prófessor og
Oskar Halldórsson
lektor um
fornleifarannsóknir á
söguslóðum
Hrafnkelssögu
og ný viðhorf
varðandi söguna
r
I
i
f
Nýlega hafa farið fram forn-
leifarannsóknir á söguslóðum
Hrafnkelssögu sem vakið hafa
töluverða athygli. Þær hafa leitt í
Ijós að i Hrafnkelsdal og grennd
var mikil og þétt byggð til forna#
að því er best verður séð. Þetta
stingur i stúf við það sem ýmsir
fræðimenn, svo sem Sigurður Nor-
dal/ hafa haldið fram þegar þeir
fjölluðu um sannfræði sögunnar.
Þeir sem stóðu að þessum forn-
leifarannsóknum voru þeir Sig-
urður Þórarinsson prófessor,
Sveinbjörn Rafnsson prófessor og
dr. Stefán Aðalsteinsson. Þarna
komu því saman sérfræðingar i
þremur fræðigreinum: jarðfræði,
fornleifafræði og búfjárfræði.
Þjóðviljinn fékk þá Sveinbjörn
Rafnsson og óskar Halldórsson
lektor, sem hefur skrifað mikið
um Hrafnkelssögu undanfarin ár,
til að setjast niður um stund í her-
bergi óskars i Árnagarði og fræða
okkur um þessar rannsóknir og
nýjustu viðhorf varðandi Hrafn-
kelssögu Freysgoða.
Kortlagning og tímasetning
Blm: I hverju voru þessar fornleifarann-
sóknir fólgnar, Sveinbjörn?
Sveinbjörn: Þær beindust einkum aö þvi
ab athuga hverjar eru byggöarleifar — eins
og viö köllum þær — á slóöum Hrafn-
kelssögu. Náöi rannsóknin til Hrafnkels-
dals, Brúardala og Vesturöræfa. Viö mæld-
um og teiknuöum og skráöum sagnir
heimamanna um þær. Til þess aö reyna aö
timasetja byggöarleifarnar boruöum viö í
þær en timasetning út frá gjóskulögum er
mjög auöveld á þessum slóöum eftir tlma-
tali sem Siguröur Þórarinsson hefur manna
mest unniö aö. Þarna eru tvö ljós einkenn-
islög sem veröa tímasett meö vissu. Hiö
eldra er frá Heklugosi, sem taliö er aö hafi
oröiö 1104, en hitt er úr Oræfajökulsgosi ár-
iö 1362. Ekki þurfti alls staöar aö bora, þvf
aö sums staöar má sjá rústir I böröum og
þurfti þá ekki annaö en aö skafa lauslega i
þau til aö sjá lögin. Markmiö rannsóknanna
var fyrst og fremst aö kortleggja rústirnar
og timasetja þær.
Blm: Heyrst hefur aö þiö hafiö m.a. notaö
sérstaka ljósmyndatækni?
Sveinbjörn Rafnsson: Sá sem setti saman
söguna hefur veriö mjög staökunnugur I
Hrafnkelsdal. (Ljósm.: gel).
Óskar Halldórsson: Skv. nýju sagnfestunni
er skáldskapurinn i sögunum meira skáld-
skapur fólksins, skáldskapur sem veröur
þegar saga gengur munnlega i marga ætt-
liöi. (Ljósm.: gel).
Hrafnkelssaga í nýju ljósi
Sveinbjörn: Já, viö tókum myndir úr lofti
meö svokölluöum innrauöum filmum, en
þær skrá breytingar á blaögrænu gróöurs-
ins betur en venjulegar filmur. Meö þeim
má sjá blæbrigöi I gróörinum, en þau hald-
ast mjög lengi vegna llfrænna eiginleika
jarövegsins og rakastigs hans. Meö svona
filmum má finna gömul bæjarstæöi, tún og
bithaga.
Á annan tug byggðarleifa
i Hrafnkelsdal
Blm: Hverjar eru svo helstu niöurstööur?
Sveinbjörn: Viö erum aö sjálfsögöu ekki
búnir aö vinna úr gögnunum til fullnustu,
en þó má segja aö þarna I Hrafnkelsdal hafi
fundist á annan tug byggöarleifa sem eru
eldri en frá 1104. A Brúaröræfum fundust
hins vegar 5 svona gamlar rústir.
Bim: Er Ijóst hvort rústirnar eru af bæj-
um eöa seljum?
Sveinbjörn: Eins og gefur aö skilja er
erfitt aö sjá þaö á yfirboröinu þó aö sums
staöar sjáist furöumikiö af þessum leifum.
Þaö er vitaö um Hrafnkelsdal aö þar voru
sel á sföari öldum. En viö höfum kallaö
þetta byggöarleifar af því aö við höfum
ekki getaðskilgreintnákvæmlega hvort um
sel eöa bæi er að ræöa.
Blm: Eru nöfn á þessum rústum I daln-
um?
Sveinbjörn: Já, yfirleitt en hversu gömul
þau eru skal ég ekki segja um.
Gos lagði dalinn i eyði
Blm: Lifa ennþá munnmæli meðal
heimamanna um þessa elstu byggö I daln-
um?
Sveinbjörn: Siguröur Þórarinson sýndi
fram á þaö I Arbók Fornleifafélagsins 1976
aö gífurlegt eldgos heföi oröiö á ofanveröri
15. öld nálægt Vatnajökli og llklega I Kverk-
fjöllum. Þetta gos hefur haft mikil áhrif á
NA-landi. 1 Hrafnkelsdal er öskulagiö frá
gosinu mjög þykktog þaö hefur einnig lagst
yfir noröanveröa Múlasýslu, Þingeyjar-
sýslu og allt vestur I Eyjafjörö. Þetta gos
hefur örugglega gert Hrafnkelsdal óbyggi-
legan um langa hrlö. A 18. öld trúöu menn
aö dalurinn heföi lagst I eyöi I Svarta
dauöa, en hann byggöist aftur upp úr 1770
og eftir þaö voru tveir bæir I dalnum.
Blm: Eru þessar fornleifarannsóknir þær
fyrstu sem gerðar eru I Hrafnkelsdal?
Sveinbjörn: Ariö 1890 fór Siguröur
Vigfússon fornleifafræöingur I Hrafnkels-
dal og gróf I svokallaöan Hrafnkelshaug og
fann þar bein tveggja manna. Á slöustu öld
fannst einnig I dalnum vlkingaaldarsverö
en ekki er ljóst hvar. A Efra-Jökuldal hafa
einnig fundist heiðnar grafir og viö athug-
uöum litillega leifar af einni sllkri niöur viö
Jökulsánna. Þá má geta þess aö Daniel
Bruun teiknaöi I byrjun þessarar aldar upp
rústir af tveimur bæjum I Hrafnkelsdal.
Menn slógu þvíföstu
Blm: Nú var ritgc-rö Siguröar Nordals
um Hrafnkelssögu talin valda tlmamótum
er hún kom út 1940 og er t.alin einn af horn-
steinum svokallaðrar bókfestukenningar.
En þeirsem gagnrýndu Sigurö bentu m.a. á
að hann heföi ekki kannaö nógu vel staö-
hætti á söguslóöum, þegar hann renndi
stoöum undir kenningar sinar. Er þetta
réttmæt gagnrýni?
óskar: Ég hygg aö hann hafi ekki rann-
sakaö dalinn og fornleifar hans hafa ekki
verið kannaöar fyrr en nú. Menn slógu þvl
hins vegar föstu, af þvi aö dalurinn var
lengi I eyði, aö byggö heföi aldrei veriö
mikil I honum og þvl gekk Sigurður Nordal
m.a. út frá.
Blm: Menn hafa ályktaö aö Hrafnkels-
dalur hafi veriö eins og hver annar afdalur?
Óskar: Já, og verib heppilegur fyrir hug-
myndaflug skálds til aö láta sögu gerast
þar. Annars er nokkuö langt slðan aö bent
var á aö dalurinn væri vel byggilegur. Sér-
staklega man ég eftir aö skömmu eftir aö
ritgerö Nordals birtist skrifaöi Aðalsteinn
bóndi á Vaöbrekku svar viö henni, þar sem
hann sýndi fram á aö dalurinn heföi upp á
aö bjóöa nægileg skilyrði fyrir byggö.
Heimamenn vissu þetta og siöar hefur Sig-
uröur Þórarinsson gert grein fyrir því aö
úrkoma I dalnum er mjög lltil. Hann er I úr-
komuhléi Vatnajökuls og eins og á öörum
svæöum norðanvert viö þann jökul er þar
tiltölulega þurrt og snjólétt. Bændur um
þessar slóöir hafa látiö fé sitt ganga aö
miklu leyti úti.
Blm: Er þetta þá gósenland fyrir fjár-
búskap?
óskar:Ég hygg þaö án þess aö ég sé ná-
kunnugur á staönum. Þarna eru miklar
heiöar aö dalnum og þess vegna þurftu
heimalönd jaröa ekki aö vera ýkja stór.
Skógarleifar eru ennþá I dalnum, hann er
fallegur og hefur litiö vel út meöan landiö
var óþreytt.
Blm: Kippir þetta ekki stoöum undan
margri fræöiritgeröinni?
óskar: Segja má aö skoöanir fræöi-
manna hafi breyst töluvert eftir aö ritgerö
Siguröar Nordals birtist. Menn fóru aö líta
meira á Islendingasögur sem höfundar-
verk, en aö sama skapi losnaöi þá um
tengsl sagnanna viö upphaflegt lif i landinu
aö dómi þeirra. Flestir fóru aö llta á Hrafn-
kelssögu sem skáldskap höfundar, aö at-
buröir hennar heföu ekki getaö gerst og aö
llfsskilyröi á slóðum sögunnar hafi ekki
veriö þau, aö svona saga gæti hafa gerst
þar.
Landnáma og
Hrafnkelssaga
Blm: Nú ert þú sérfræðingur I
Landnámu, Sveinbjörn. Ein af röksemdum
Nordals fyrir þvl aö Hrafnkelssaga sé llk-
lega skáldsaga er sú aö hún stangist veru- .
lega á viö Landnámu. Ert þú sammála
þessu?
Sveinbjörn: Allur slikur samanburöur er
afstæður og þaö er afskaplega erfitt aö
meta svona frásagnarheimildir þegar þeim
ber ekki saman. Ekki er hægt aö slá neinu
föstu. Sé aldur þessara heimilda athugaöur
viröistLandnámustofn vera eldri en Hrafn-
kelssaga en fyrst og fremst eru þessar bæk-
ur góöar heimildir um sinn ritunartima.
óskar: Auövelt er aö benda á mismun
milli þessara tveggja verka I smærri atriö-
um, svo sem nöfnum og staösetningum.
Hins vegar hef ég álitiö aö engu aö slöur
mætti lesa dálltiö svipaöa niöurstööu út úr
Landnámu og Hrafnkelssögu. Báöar heim-
ildirnar gera ráö fyrir þvi ab Hrafnkell hafi
verið mikill höföingi og Hka hef ég reynt aö
lesa útúr þeim aö hann hafi ekki veriö þaö i
upphafi. Ætt hans eða konu hans, er ekki
rakin til höfðingja. Landnáma segir aö
hann hafi komiö seint út og flust I afdal.
Samt gerir Landnáma ráð fyrir honum sem
einum af mestu höföingjum á Austurlandi.
Og þá spyr maöur sig: Hvaö geröist? Ekki
er f jarri aö geta sér til að átök hafi orðið, en
Islendingasögurnar fjalla oftast um átök.
Hrafnkelssaga fjallar um valdabaráttu þar
sem Hrafnkell sigrar. Aö þessu leyti eru
Landnáma og Hrafnkelssaga ekki ólíkar I
niöurstööum.
Ný sagnfestukenning
Blm: Er hinn svokallaöi „Islenski skóli”
eöa bókfestukenning kannski aö renna sitt
skeiö á enda meöal fræöimanna?
Óskar: Það er nú erfitt aö segja. Ég held
aö best sé aö tala gætilega um þaö efni. Ég
hygg þó aö á slöasta áratug hafi menn gefiö
meiri gaum að munnmælafræðum og séu
byrjaöir aö hagnýta þau viö rannsóknir á
Islendingasögum. Þetta hafa sumir viljaö
kalla nýja sagnfestukenningu en Islenski
skólinn tók eiginlega viö af gamalli sagn-
festukenningu sem geröi ráö fyrir þvi aö
sögurnar væru sagnfræöi aö meira eöa
minna leyti. Hin nýja sagnfesta telur hins
vegar ekki ástæöu til aö trúa öllu sem
stendur i munnmælum. Munnmæli eru þess
eðlis aö þau breytast I skáldskap. Megin-
munurinn á þessari hyggju og islenska
skólanum er sá aö hann gerði ráö fyrir höf-
undarskáldskap, en skv. nýju sagnfestunni
er skáldskapurinn I sögunum meira skáld-
skapur fólksins, skáldskapur sem veröur
þegar saga gengur munnlega I marga
ættliöi.
Blm: Nú skrifabir þú formála fyrir skóla-
útgáfu aö Hrafnkelssögu á sinum tima þar
sem þú hældir kenningum Siguröar Nordals
um söguna á hvert reipi. Hefuröu skipt um
skoðun?
óskar: Já, ég læröi þær þegar ég var i
skóla og þaö kemur fram I fyrstu prentun
þessarar skólaútgáfu. Nokkru slöar laum-
aöi ég inn I þennan formála dálitilli klausu
þar sem efasemdirnar eru komnar i ljós.
Eftir aö ég varö kennari viö Háskóla Islands
tók ég aö rannsaka Hrafnkelssögu nokkru
nánar og birti niöurstöðurnar i bókarformi
fyrir fjórum árum. Samkvæmt þeim er
frumefni sögunnar munnmæli frá söguöld
um Hrafnkel Freysgoöa. Rannsóknir
Sveinbjarnar og félaga leiöa fram ný og
merkileg rök sem styrkja áöurnefndar niö-
urstööur.
Einarsvarða og
Freyfaxahamar
Blm: Hefur höfundur Hrafnkelssögu ver-
iö staökunnugur I Hrafnkelsdal?
Sveinbjörn: Já, sá sem setti saman sög-
una hefur veriö mjög staökunnugur þar.
Sagan gerist að hluta á Vesturöræfum, en
þar er hin svokallaða Einarsvaröa, sem ber
hátt á jökulöldu þarna á öræfunum. Þar átti
Einar smalamaöur, sem sagan greinir frá,
að vera heygður. Vib skoðuöum umhverfiö
og gátum ekki betur séö en ritari sögunnar
heföi veriö vel kunnugur á þessum slóöum.
Blm: Nú hefur veriö deilt um örnefni eins
og F'reyfaxahamar.
Sveinbjörn: Já, Siguröur Vigfússon vildi
hafa hann viö svokallað Faxagil, sem er
skammt fyrir ofan Aðalból, en Jón Jó-
hannesson taldi hugsanlegt aö landslag
sem lýst væri I sögunni viö Freyfaxahamar
væri i Glúmsstaöadal, sem er afdalur frá
Hrafnkelsdal. Annars staöar væru ekki
hamrar fram I ár. Þaö er nú samt hamar
þarna á einum staö fram með Hrafnkelu,
sem rennur eftir Hrafnkelsdal.
Blm: Þú hefur einnig nefnt, Óskar, aö
orðalagsmunur sé i handritum sögunnar. 1
einu handriti sé þannig til oröa tekiö aö
Freyfaxahamar sé fram með ánni. Getur
þaö átt viö þennan hamar, sem þú nefndir,
Sveinbjörn?
Sveinbjörn:Landslagiö mælir ekki I gegn
þvi þó aö margt sé mögulegt i þessum efn-
um.
óskar: Mig langar til að spyrja Svein-
björn um eitt. Hvernig voru staöhættir fyrir
ofan þennan hamar?
Sveinbjörn: Þar er bæjarrúst.
Óskar: Já, 1 Hrafnkelssögu stendur:
„Þeir leiöa nú hestinn ofan eftir vellinum”.
Völlur er tún. Hvergi stendur i sögunni aö
þetta hafi endilega veriö heima á Aöalbóli.
Einnig stendur i sögunni aö þar fyrir fram-
an hafi verið hamar viö ána og i henni hylur
djúpur. Er þetta ekki svona?
Sveinbjörn: Jú, þaö stendur heima.
Áhrif Sigurðar Nordals
Blm: Sumir hafa haldið þvi fram að Sig-
urbur Nordal hafi veriö svo áhrifamikill og
glæsilegur málflytjandi aö nemendur hans
hafi beinlinis verið undir ofurvaldi hans
meöan hann lifði og hvorki getaö né
kannski þorað aö andmæla kenningum
hans I einu eöa neinu.
Óskar: Ég á ekki svo gott með aö dæma
um þetta því aö ég var aldrei nemandi Sig-
urðar. Hann var hættur kennslu þegar ég
var hér I Háskólanum. En hitt tek ég undir
að Sigurður var frábærlega glæsilegur mál-
flytjandi og áhrifamikill persónuleiki svo
aö þetta er ekki ólíklegt. Þar ab auki er
hægt aö fullyrða aö hann haföi ákaflega
mikil áhrif á skoðanir manna, ekki bara á
þessari sögu heldur islenskum fornritum
almennt.
Við látum nú þessu spjalli viö þá Svein-
björn og Óskar lokiö en þess má geta aö
lokum aö þremenningarnir, sem könnuöu
byggöarleifar á söguslóöum Hrafnkels-
sögu, hyggjast birta niðurstöður slnar á
bók.
— GFr/gb
Byggöarleifar innan viö Faxagii. Einarsvaröa. Allir staöhættir eru I samræmi viö söguna. Þrándarstaöir i Hrafnkelsdal. A annan tug rústa frá þvi fyrir Heklugos 1104 fundust i daln-
um.
PMiMHtJ I

,,Þá mælti Þorgeir: Svo er nú komiö kosti yöar, Hrafnkell.” — Eftir Gunnlaug Scheving.
„En hann var þá svo styggur, aö Einar komst hvergi I nánd viö hann”. Myndin er eftir
Gunnlaug Scheving og birtist f Hrafnkötluútgáfu Halldórs Laxness á strfösárunum.
Innan viö Faxagil f Hrafnkelsdal.