Þjóðviljinn - 30.01.1982, Blaðsíða 7

Stalker
eftir Tarkovski
Eflaust eru margar forvitnileg-
ar kvikmyndir á kvikmynda-
háti&inni sem hefst i dag i Regn-
boganum. Mestar fagnaöarfréttir
þykja mér þó a& loksins hefur
tekizt að fá á hátiðina mynd eftir
Tarkovski, eitt mesta kvik-
myndaskáld sem nú starfar. t
fyrra sýndi Fjalakötturinn Speg-
ilinn eftir hann, heillandi mynd,
þrungna skáldskap. Stalker og
Spegillinn eru þær kvikmyndir
sem ég hef hrifizt mest af lengi.
Myndin hefur eiginleika ljóðsins
aö hana má túlka á marga vegu.
Til eru þeir gagnrýnendur sem
finna að þvi að textinn sé ofhlað-
inn og myndirnar líka, of marg-
rætt. Ahorfandinn hafi varla viö
aö nema þaö sem býðst. Þetta er
kannski ekki mynd fyrir þá sem
vilja gleypa i einu, og vera svo
lausir allra mála. Þetta er mynd
fyrir þá sem unna djúpsækinni
list, miklum skáldskap á sviði
þessarar listgreinar. Kvikmynd
sem sjá má aftur og aftur.
Einna merkastar hygg ég dag-
bækur hennar megi telja. Þar
kemur hún viða viö; og er merkur
vitnisberi þeirra tima sem við lif-
um. Frásagnir hennar eru ljósar;
stuttar myndir af fólki, frásagnir
af atvikum sem hafa viðari skir-
skotun; eftirminnilegt fólk sem
læðist aftur fram i huganum með
sin erindismál eða segjandi þagn-
ir og hik; og umhverfi yfirleitt
þannig lýst að ekki er vakin at-
hygli á öðru en styður eða snerpir
hin mannlegu erindi. Luise Rins-
er er kaþólsk, trúuð en trú hennar
verður hvergi til að byrgja henni
sýn á hið mennska; trúin hefur
fremur gert hana frjálsa og við-
sýna, hindrar ekki mannúö henn-
ar. Maður verður ekki var við
neinar kreddur og hleypidóma.
Þetta er skarpskyggn kona og hlý
lika.
Fremst segir hún frá konunni
sem hún hitti i Varsjá i sölubúð á
hótelinu. Hún þykist þekkja
manngerðina frá Berlin á þriðja
áratugnum; stór sorgmædd augu
meö djúpum baugum undir, þung
augnalok, svart hrokkið hár;
kannski gyðingur, segir hún. Þér
talið eflaust þýzku. Þá svarar hin
á hreinni Berlinarþýzku: Nei, ég
tala ekki orð i þýzku. Ég svaraði,
segir Luise Rinser: Ég skil. En ég
var enginn fasisti, þvertámóti,
þeir skutu manninn minn og
fangelsuðu mig. Þér megið ekki
vera reið við alla Þjóðverja, hjá
okkur var andspyrna þar sem
margir týndu lifi. Hún sneri sér
undan og þóttist sýsla eitthvað i
hillu. Siðan sneri hún sér aftur að
mér og sagði hægt og skelfilega
þreytt: Ach, lassen Sie mich doch
in Ruhe. (Æ, látið þér mig i friði).
Augnaráð hennar er nú laust við
hatur.
Hún fer viða um löndin, og hitt-
ir margvislegt fólk að máli, Pen-
klúbbasamkoma i Dublin, Jesú-
hreyfingarfunduriBerlinþar sem
KlausKinski leikari úr myndun-
um eftir Herzog átti að tala; og
fölur og magur unglingur dreifði
auglýsingunum um fundinn. Var
þessi vansæli unglingur Jesú-
barn? Eða anarkisti? Uppreisn-
armaður? Hann leitaði á hugann.
Hún haföi tekið viö flugriti úr
höndum hans. Og gerði sér ferð
aftur á staðinn þar sem hann stóð
við dreifinguna. Og spurði hvort
hann væri sjálfur i Jesúhreyfing-
unni. Fyrirsögnin var Jesús
Kristur Lausnari. Hann vissi
varla hvaö þaö var þessi hreyf-
ing. En hann var danskur, hafði
strokiö að heiman, tók að sér
hvaða vinnu sem bauðst til aö afla
fjár svo hann kæmist heim. Ekk-
ert þráöi hann heitar en að kom-
ast aftur heim. Heim. Ertu
svangur? Já. Ég safna þvi sem ég
get aflaö til að komast heim. Hún
gaf honum peninga fyrir mat.
Þarna eru þættir frá Þýzka-
landi, Sviss, Italiu. Og mikið efni
frá feröalagi um Sovétrikin. Hug-
leiöingar um hlutskipti manna,
siði, trú, og hvernig menn verða
fyrir barðinu á stjórnmálavaldi
og þjóðfélagsaðstæðum, og svara
með ýmsum hætti, sumir með
flótta i fegurðardýrkun i skáld-
skap eða sökkva sér i trúmála-
hugleiðingar. Alls staöar er
manneskjan i fyrirrúmi. Hvað er
undir skrúöa hennar, leikbúning-
um, grimunni?
Pasólíni
Eg grip þessa dagana oft niður i
þessari bók, les kafla og kafla hér
og þar. Ég verð stundum feginn
bókum sem maöur getur lesið
hægt. Haft nærri sér, látið liggja á
visum stað, gripið stund og stund
sér til félagsskapar. Sumir vilja
gleypa bækur og gleyma sér á
meðan, eiga tryggt að losna við
höfundinn jafnharðan þá lokið er
að lesa, — ef þessi buna er þá lest-
ur. Það er gott félag i dagbókum
Luise Rinser. Hún vekur lika at-
hygli á ýmsum skelfilegum hlut-
um. En hún gerir það meö hóg-
værum lágstilltum rómi, og rödd
hennar verðurþvi langdrægari aö
orka á hugsun lesandans, og fylg-
ir honum með sin erindi. Oft segir
hún frá sálarstriöi fólks og þján-
ingum sem stundum leiða inn i
myrkriö. Þarna eru lika myndir
af stjórnmálaleiðtogum eöa öðr-
um rithöfundum.
Fyrst vaknaði athygli min á
Luise Rinser þegar við hjón gist-
um i Varese fyrir nokkrum árum
hjá hinum kunna italska rithöf-
undi Vigorelli sem var á sinum
tima eldleg driffjöður Comes, rit-
höfundasambandsins evrópska
sem lamaöist við innrás Rússa i
Tékkóslóvakiu 1968. Hann er mik-
ill áhrifamaður i itölsku menn-
ingarlifi, þekkir alla sem eitthvað
kveður að. Hann sagði okkur af
siðasta mánuðinum sem Pasólini
lifði, og hafði mikið samband viö
hann þann tima sem var Pasólini
erfiður. Öhugur i honum. Forspá
að Róm myndi gera út af viö sig,
riða sér að fullu. A ég ekki bara
að fara heim i Friuli, og yrkja.
Þaðan var hann, og hóf feril sinn
sem ljóðskáld. Mánuði siðar var
hann allur, myrtur hroðalega um
nótt i Róm, i úthverfi.
Ég þekkti Pasólini. Hann var
óvenjulega skarpur, næmur á
margt, fjölhæfur maður. En mér
fannst hann aldrei sterkur. Ég
fann það án þess ég gæti gert
grein fyrir þvi. öörum þótti hann
sterkur, og margir dáöu hann. Og
frægö hans barst um heiminn.
En hann var veikur. Vigorelli
sagöi okkur margt af Pasólini. Af
angist hans. Sitthvað sem stað-
festi hugboð mitt um veikleika
hans. Ég á ekki við kynvillu hans.
Þótt tengja megú Striði hans.
Þetta var i Varese, kyrrum bæ,
nokkurn spöl frá Milano þar sem
Vigorelli hefur nú athafnabæki-
stöð sina sem ritstjóri Rivista
Europea, með meiru. Þetta var
hugarflökt, og rifjast upp vegna
sér frama i pólitik. Hún gerði það
nú samt að gifta sig þessum heitt-
elskaða, sem hún elskaði raunar
allra heitast. Hann var Múhameðs-
trúar, sem er reyndar rangt
oröað þvi hver trúir á Múha-
með? Þaöer Allah sem er guðinn,
og Múhameð er spámaöur hans.
Trúin Islam. Hann vildi.taka aðra
trú. Evangeliska, mótmælenda-
trú, skirast. Jæja. En var hún
ekki kaþólsk? Að visu; en vildi
svo vel til aö eiginlega var hún
samt trúlaus. Svo það var alveg
ókei. Svo hún varð viö óskum
mannsins. Fylgir honum i
trúskiptunum sem ööru. Ökei,
ef ekki jippi. Aö láta skirast.
Maður hennar framdi sjálfur
skirnina á páskanótt. Skiröi sig
sjálfur og hana með. Þau voru
nakin á árbakka. Aö þessu veseni.
Súdaninn hennar segir henni að
slátra lambi. Kannski haföi hann
þaö meðferðis. Nema blessuð
sveitasælan hafi lagt það til. Eða
guð almáttugur hafi opnað sina
kontó til aö greiöa fyrir feröinni
frá einni trú til annar. (þetta seg-
ir Luise Rinser ekki heldur barna
ég svona fyrir henni söguna af
slátrun lambsins sem hún er að
segja frá, og segir konan hafi
færzt undan þvi). Hvernig i
ósköpunum átti hún aö geta drep-
iðlamb; hún sem ekki gerði viljug
flugu mein? Augnatillit frá
manninum dugði. Hún slátrar,
lambinu eins og maðurinn segir
fyrir um; og hneig i ómegin i blóð
lambsins. Þetta var allt mjög vel
heppnað. Þvi það örvaði svo
bóndann fjálgan þegar i hinni ný-
fengnu trú að hann jarðvarpar
sér yfir hana og tók hana snagg-
aralega i guömóði slnum. A
bakka streymandi árinnar, i blóöi
lambsins; sem burt þvær, og þvær
burt, þina synd og mina. Og
himnarnir opnuðust, og hver situr
á lambsins stól? Hver? Hver
nema Hann. Hósianna... Hó...
sisi.. Hó.. si... já.. Minn.. Hó.. hæ.
Æ... Henni þótti þetta feikna gott.
Alveg hreint svakalega. Aldrei
betra. Betra en LSD; sem hún
haföi einu sinni reynt. Þetta vikk-
aöi vitundina ennþá meira.
Soleiðis. Alveg hreint miklu
betra. Og var þó hitt ótrúlegt. Og
hefði enginn trúað þvi. Sem var
þó. Það er nú þaö.
Og einlægt óx ástin. Og vitundin
vfkkaöi að sama skapi. Ef það var
hægt meira. Halelú-ja.
Nú var hún sifellt að búa sig
undir að fara með manninum til
Afriku. Og fór i hjúkrunarfræði til
að verða þar og þá að gagni þegar
þangaö kæmi.
Svo hættu bréfin.
Eftir nokkurt hlé fóru þau svo
aftur að berast. Hvaðan? Ekkert
heimilisfang sendanda. Enda
mátti ekki skrifa henni aftur.
Manninum hefði ekki fallið það i
geðiö. Hann mátti ekki vita- af
þessum skriftum. Loks kemur
bréf frá Paris. Var hún þá búin aö
vera i Afriku. Eitthvað. Liklega.
Héígin 30.—31.
þess að um þessar mundir vakti
Vigorelli athygli mina á Luise
Rinser fyrst. Og hún er kaþólskur
rithöfundur sem hefur hljóðlátan
styrk af trú sinni án hleypidóm-
anna og þröngsýninnar og fari-
seismans sem svo oft fylgir i þeim
farangri. Það er mjög rikt i ýms-
um kaþólskum höfundum þótt
þeir reyni að vera viösýnir, eins
og Franfois Mauriac, jafnvel
Claudel. Einhver ósannfærandi
aukageta, aukakeimur, óbragð.
Eimir stundum eftir af þvi hjá
ýmsum listamönnum eöa öðrum
andans mönnum sem hafa reynt
Luise Rinser.
að fria sig, brjóta af sér strangt
kaþólskt hugmyndauppeldi. Eins
og Pasólini. Fastagrillur Fellini
af sömu ástæðum eru miklu
skemmtilegri, frjórri uppskera
hans, og þar nýtur hann þess hve
miklu viöfeðmari hann er sem
sjáandi, og trúöshæfni, hve
skyggn hann er og frjór.
Smásaga
Ég freistast hér til að stikla á
sögu sem Luise Rinser segir af
hvitri konu sem fór að skrifa
henni bréf eftir bréf,- sem fjölluðu
um ástir hennar og manna sem
sumir kalla litaöa. Ættum við þá
sem kallaðir eru hvitir menn að
nefnast litlausir menn eöa ólitað-
ir? Fyrstur var Indverji i dekkra
lagi. Hann hvarf heim og skildi
hana eftir. Sem varla kom mjög
að sök, þvi hún varð ástfangin af
Afrikumanni, frá Senegal sem
átti franska móöur, dökkur vel
þó. Hann fórst þvi miöur i flug-
slysi. En huggunin var nærri. Þvi
nú varð hún ástfangin af enn
dekkri manni frá Súdan. Hann
var gáfaður og fagur. Sá nam
stjórnmálafræði, og ætlaði út i
pólitik þegar heim kæmi. Jú hún
var þýzk. Þú skalt ekki giftast
honum, Súdan er annaö en Sene-
gai. (Hvað sem liður Grimsnesinu
i kvæði Tómasar: Þvi hjörtum
mannanna sviparsaman/ i Súdan
og Grimsnesinu, — sem er reynd-
ar gilt og önnur saga). Það er
annað að vera þar pólitikus og
vera skáld eins og Leopold Seng-
hor. Þá máttu eiga hvita konu. En
varla I Súdan, sizt ef maður ætlar
— StDA 7
En nú átti að hverfa að fullu
heim; til Súdan, Afriku. Bóndinn
fór með hana út fyrir Paris. Ot i
skóg. Una selva oscura: i dimm-
an skóg. Þar var kastali. Þau eru
tvö. í rjóðri. Kveikjum bál, segir
hann. Þau safna spreki, gera eld.
Seztu nær eldinum, segir sá
dökki. Hann var mjög dökkur.
Dekksti maðurinn sem hún haföi
elskað. Enda elskaði hún hann
langheitast. Voru hinir þó góðir.
Eiginlega hver öðrum betri.
Sannast sagna. Ég á ekki sannara
orö til. Nær, segir hann: nær. Nær
eldinum. Nær og nær. Og fór að
dansa i kringum hana. Og kyrja.
Hann söng og seiddi hana. Nú
ertu i Afriku, sönglar hann, Var
hún þá i Afriku. Henni fannst hún
vera i Afriku. Hún gat ekki betur
fundið en hún væri nú loksins
komin alla leið. Þaö hafði henni
aldrei áður fundizt. Hvernig sem
hún reyndi. Aður var alltaf eitt-
hvaö sem vantaði. Þó ekki væri
nema tomma. Sosum einsog
tomma. Eða svo. Þannig séð. Likt
væri.
Söngur hans barg henni. Það
heyrðist til hans, og hún sá fólk
nálgast, og sér blika á hnif i hendi
mannsins.
Hún rankaði við sér á sjúkra-
húsi, með brunasár hér og þar um
likamann, og með hnifsstungu á
handlegg; til bóndans spuröist
ekki. Seinna þótti henni þetta
hefði verið órar og hugarburður.
En nafn eiginmannsins horfna
stóð skráð i vegabréfi hennar.
Melancholia
Eftirminnilegir kaflar eru um
fræga menn sem Luise hittir eins
og Willy Brandt sem hún lýsir af
mikilli samúð og virðingu,
Heinrich BÖll starfsbróður henn-
ar sem einnig má telja til vinstri
kaþólikka eins og hana sjálfa,
Golo Mann son Thomasar Mann
sem hún hreifst af þegar hún
heyrði hann lesa upp úr sinni
miklu ævisögu Wallensteins sem
var ein helztu sögupersóna i
þrjátiuárastriðinu. Einu sinni sá
hún Thomas Mann. Hann minnti
á myndina af þunglyndinu eftir
málarann Diirer, Melancholia,
siðar sá hún Golo Mann, hann
minnti á myndina eftir Diirer;svo
sá hún „litlu systur” Monicu á
kaffihúsi i Paris, og siðan „stóru
systur” Ericu i Zlirich, öll minntu
þau á þessa sömu mynd af þung-
lyndinu.
Thor Vilhjálmsson skrifar
Luise Rinser
Kona heitir Luise Rinser.
Skáldkona, gagnrýnandi. Og býr
á Italiu, i bænum Rocca di Papa,
Páfastapa. Rétt hjá Róm. En hún
er þýzk, fædd áriö 1911 i Bæjara-
landi. Henni fer sem fleiri þýzk-
um rithöfurtdum að hún má ekki
til þess hugsa að búa i ættlandi
sinu. Hún er, ein hinna mörgu
þýzku rithöfurtda sem fóru fúsir I
útlegð eftir strið;en hröktust ekki
burt eins og hinir ágætustu meðal
fyrirrennara þeirra fyrrum. Hún
var kennslukona frá 1935 þar til
henni var bannað starf af póli-
tiskum ástæðum; og 1940 kom
fyrsta bók hennar út, skáldsagan
Glaserne Ringe, Hringir úr gleri,
og gerði lif hennar sizt hægara;
þótt ekki væri hún samt fangelsuð
fyrr en 1944, og lýsir vistinni þar
i Gefángnistagebuch, fangelsis-
dagbók; sem kom út 1946. Siðan
hafa komið eftir hana skáldsögur,
ferðabækur og annað fleira.
Tarkovski (t.h.) segir til við gerð myndarinnar Stalker
HELGARSYRPA