Þjóðviljinn - 30.01.1982, Blaðsíða 20

20 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 30.—31. janúar 1982
Þorleifur Friðriksson skrifar frá Kaupmannahöfn:
Þarna var gettóift. I.jósm.: Þorlcifur Friöriksson.
Hápunktur og markmið
ferðarinnar
Fjórði og síðasti hluti
ferðaminninga frá Póllandi
i Varsjá beið okkar
hápunktur þessarar reisu
og hið raunverulega mark-
mið ferðarinnar. Við átt-
um heimboð hjá pólskum
vinum mínum/ hjónunum
Olgu og Andrej. Hann er
deildarstjóri í pólska at-
vinnumálaráðuneytinu og
félagi í miðstjórn
kommúnistaf lokksins. Hún
er hjúkrunarkona og með-
limur í stjórn Varsjár-
deildar Samstöðu. Þegar
við komum inn á heimili
þeirra hjóna/ sem er
tveggja herbergja íbúð í
blokk, beið okkar dúkað
borð hlaðið krásum. Græn-
metiskássa, egg, brauð og
heimagerð grjúpán, sem
móðir Olgu hafði komið
með úr sveitinni. Þessu var
skolað niður með bjór.
Að lokinni ógleymanlegri mál-
tið var sest i betri krókinn, og lát-
ið fara vel um sig, i spennandi
samræðum með góöan vindil,
kaffi og koniak.
Það er ógerningur að endur-
segja orð fyrir orð þaö sem um
var rætt, en þær hugleiðingar sem
hér fylgja á eftir gefa eftil vill
nokkra visbendingu um „inspira-
sjónina.”
Hún er merkileg þessi til-
finning sem gripur mann þegar
komið er i fyrsta sinn inn á heim-
ili. A augabragöi skynjar maður
„sál” hússins, — ef einhver er.
Stundum er hún litil og köld, eins
og tituprjónshaus. Stundum er
engin sál, bara fjórir veggir utan-
um eitthvert dót með botn undir
og lok yfir. I fátæku koti getur
„sálin” verið stærri og raunveru-
legri en sjálft kotið. I stórri
„villu”, eins og þær gerast finast-
ar er hún stundum ekki stærri en
á við græna baun.
Vegna stööu hans gætu þau búiö
i 16 herbergja ibúðarvillu og ekið
stórri limósinu, en þau hafa hvor-
ugt, — ekki einu sinni Trabant.
Þau búa i látleysi i litilli ibúð með
stóra sál i stóru blokkarkverfi. —
Til hvers ættum við aö búa i stóru
húsi þegar okkur liður vel hér?
Auk þess skapa stór hús bölvuð
„próblem”, sagði Andrej. En
bætti siðan við, — i dag var ég að
endurnýja umsókn um bil; við fá-
um hann eftir tvö ár. — Daginn
eftir spurðum við Evu, vinkonu
þeirra, hvort i raun væri svona
erfitt að fá sér bil. Hún hló. — Ég
sótti um Fiat fyrir skömmu og fæ
hann eftir fjóra mánuöi. Andrej
„sækir um” ööru hvoru, en það er
bara til aö friöa Olgu. Þetta er
eins og meö stóra húsið, sem þau
gætu búið i. I fyrsta lagi hatar
hann klikuskap og spillingu og i
öðru lagi finnst honum hlutir eins
og btll bara orsaka óþarfa vanda,
þegar allt eins er hægt að nota
strætó.
Það er siður en svo óþekkt
innan flokksins aö fólk noti sér
stöðu sina sér til persónulegs
framdráttar. — Flestir eru þeir
þjófar og glæponar. Þeir skipa
fólkinu að herða sultarólarnar en
nota svo sjálfir axlabönd. — Þetta
var algengasta viðkvæði fólks i-
Póllandi, er stjórnmálamenn og
flokksforystan barst i tal. Túngan
er óskyld en hugsunin lik.
Umræða um
byltingu
Talið barst fljótlega að þeim
stóru atburðum i Póllandi, at-
burðum sem ekki aðeins eru
athyglisverðir út fra almennu
sögulegu sjónarmiði, heldur ekki
siður sem sértæk mynd úr sögu
sósialiskrar þróunar og fyrir þá
þýöingu sem þessir atburðir
munu hafa á sósialisk fræði.
Ótal spurningar leita á hugann.
Sumar eru stórar og flóknar
aðrar smáar og einfaldar. Hver
sá er af áhuga og einlægni fylgist
með Póllandsmálum hlýtur samt
allra fyrst að leita svara við
spurningunni: hefur pólska
þjóðin upplifað sósialiska sam-
félagsbyltingu? Ef svarið er neit-
andi, vaknar önnur spurning:
Hvaða samfélagsform er þá rikj-
andi? Ef svarið er hins vegar ját-
andi, vaknar spurning, af þeirri
kennin'gu sósialiskra fræða að
sósialisminn sé samfélagsform
sem sé auðvaldsskipulaginu æöra
og fullkomnara. Að hvaða leyti
stendur hið „sósialiska” Pólland
framar hinum kapitalisku vestur-
veldum? Hvernig má þá vera að
flokksforystan, — stjórn alþýðu i
umboði alþýðu-, stendur and-
spænis fjöldahreyfingu borinni
uppi af verkalýð og bændum og
studdri af 85% þjóðarinnar, —
fjöldahreyfingu sem telur 10 mii-
jónir meðlima?
Eins og sjálft lífið sem aldrei
stoppar i sinni eilifu breytingu,
eins er sá hluti þess sem flokkast
undir samheitið „samfélag” á
stöðugri ferð úr einu formi i
annað. Ekkert samfélag er iikt og
mynd sem hangir á vegg i fínum
ramma. Það er engin leiö að
draga upp neina endanlega mynd
af þvi formi þess sem er, þeim
mun siður þvi sem var og allra
sist af þvi sem verður. Enn i dag
eru t.d. uppi háværar deilur,
meöal sagnfræðinga, um hvernig
hið dæmigerða lénsþjóðfélag hafi
litið út. Þessar deilur stranda á
þeirri einföldu staðreynd að
hvergi hefur fundist neitt sem
►kallast getur „dæmigert léns-
skipulag”.
Þótt byltingin i Póllandi hafi átt
sér staö vegna hvata að utan og
ofan. og fráleitt sé aö tala um
samfélagið þar sem dæmi um só-
sialisma og þeim mun siöur
kommúnisma, þá eru augljósir
vissir þættir sem hljóta að teljast
sósialiskir. En það er lika
spurning hvort hægt sé að taka
vissa þætti út úr heildinni og
skoða sem afmörkuð sértæk
fyrirbrigöi. Má þa ekki allt eins
sjá vissa sósialiska þætti mitt i
auðvaldinu? Þá stendur Sósial-
ismi ekki lengur gegn heldur i
Kapitalisma.
Síbreytileiki
samfélagsins
1 aldanna rás hefur mannkynið
búið viö ýmsa framleiösluhætti
sem hafa tekið viö hver af öörum
eftir þvi sem verkkunnátta og
tækni hafa krafist. Eitt sam-
félagsform hefur risið og annað
liðið undir lok, en leifar hins
gamla hafa lifað áfram i þvi nýja.
Þannig búum við enn i dag við
ýmsar leifar lénsskipulagsins,
t.d. i formi stofnana og lagaá-
kvæða. Hvergi er þetta jafn skýrt
og einmitt i austurblokkinni.
Hver sér ekki gamla sarveldið i
rússnesku valdakerfi ársins
1981? Hver sér ekki prússneska
júnkaraveldið og heraga Friöriks
Mikla i Austur-Þýskalandi dags-
ins i dag? Þó leyfar hins gamla
séu svo greinilegar i þvi sem er,
þýðir það samt ekki að allt sé við
það sama. Breytingar hafa átt sér
staö og breytingar munu eiga sér
stað, — en leifar hins gamla eru
mismunandi lifseigar. Þessi stað-
reynd gildir ekki sist um Pólland.
En pólskt samfélag stendur hin-
um tveim fyrrnefndu að baki að
þvi leyti að iönvæðingin er þar
skemmst á veg komin. Enn i dag
tekur t.d. landbúnaðurinn u.þ.b.
30% vinnuafls og er ákaflega van-
þróaður hvað varðar vélvæðingu
og framleiðni. Þrátt fyrir lélega
framleiöni flytja samt Pólverjar
feyki mikið út af landbúnaðarvör-
Lech Walesa biðst fyrir.
um. Samkvæmt opinberum töl-
um, frá 1977, voru Pólverjar þá
aðrir stærstu rúg framleiöendur i
heiminum með ekki minna en
23% af heimsframleiðslunni. Þeir
voru einnig númer tvö i hópi
kartöfluframleiðenda með 13,4%
af heimsframleiðslunni, númer
11 viö kjötframleiðslu með 2,1%
og fimmtu mestu mjólkurfram-
leiðendur með 4,2 af heimsfram-
leiöslunni.
Þrátt fyrir hina miklu fram-
leiðslu, þá nægir þaö samt ekki til
að borga renturnar af þeim lán-
um sem stjórn Edwards Gierek
tók m.a. i V-Evrópu. Lánum sem
áttu að fjármagna stökk þjóðar-
innar inni neyslusamfélagið.
Verksmiðjur voru reistar og
framleiðsla hafin á vörum sem
ætlaðar voru fyrir m.a. vest-
rænan markað, — en framleiðsl-
an var léleg og markaðurinn þar
að auki full mettur. Enginn vildi
kaupa.
Það er kaldhæðnislegt að um
leið og fjölmiðlar hér I V-Evrópu
halda vart vatni af harmi yfir ör-
lögum pólskrar alþýöu sem
„sveltur”, þá hefur, til skamms
tima, verið hægt að kaupa hræó-
dýrt niöursoðið svinakjöt frá Pól-
landi i annarri hverri búðarholu.
Jafnvel i Danmörku hefur verið
hægt að fá keypt pólskt svinakjöt,
og þó eru danir stórveldi i heimi
svinakjötsútflytjenda. A meðan
naga Pólverjar þurrar pulsur,
þegar best lætur, annars slafra
þeir i sig grænmetiskássu með
eggjum og brauði. Nú hafa danir
tekið á sig rögg og ásamt öðr-
um vestrænum þjóöum, hafið
m.a. matarsendingar yfir
Eystrarsaltiö, — kannski fá þá
pólverjar svinakjöt i dósum
„made in Poland”.
PO þessar þjóðir þurfi að herða
mismikið á sultarólinni, eiga þær
samt ýmislegt sameiginlegt. Þær
eru t.d. báðar rigbundnar á klafa
markaðs- og efnahagskerfis sem
er stýrt að utan. Olga benti á að
Pólverjar gætu fengið pólsk kol
mun ódyrari i A-Þyskalandi, —
þaö er bara dálitiö erfitt með
flutning, — bætti hún við og
brosti. Helmuth Schmidt kanslari
V-Þýskalands þarf ekki annað en
hringja i kollega sinn i Dan-
mörku, Anker Jörgensen og segja
honum hvernig gengi danskrar
krónu á að standa miðað við þýskt
mark, Anker hlýðir að bragöi.
Danirgeta lika siglt til Englands,