Þjóðviljinn - 07.08.1982, Blaðsíða 10

10 SiÐA — ÞJÓDVILJINN Helgin 7. - 8. ágúst 1982
Hvers vegna
ekki eru
líkur á áö
gull og
gimsteinar
finnist í
,,gullskipinu”
á
Skeiðarár-
sandi
Um strand Het Wapen van Am-
sterdam áriö 1667 er fjallað í 14
íslenskum annálum, en af þeim
hafa aðeins 8 sjálfstætt heimilda-
gildi varðandi strandið, að því er
Björn prófessor telur. Hinir eru
a.m.k. öld yngri og endursegja að
meira eða minna leyti frásagnir
eldri annála um það mál. Allir eru
annálarnir samdir fjarri vettvangi
og mun enginn höfundanna kunn-
ugur á strandstaðnum.
Fjórir annálar: Fitja-, Kjósar-,
Hestsannáll og Bessastaðaentia
eru settir saman af mönnum, sem
hafa séð eða heyrt einhverja
strandmennina eða þekkt fólk,
sem vistaði þá veturinn 1667-1668.
Þessir annálar eru frumheimildir
um strandið, en hinir 4 eru annars
flokks heimildir af því að þeir eru
skráðir fjarri vettvangi.
Hér verður til gamans tekin upp
frásögnin úr Fitjaannál eftir Odd
Eiríksson á Fitjum í Skorradal
(1640-1719). f annál sínum studdist
Öddur við glataðan annál, einkum
á árunum 1641-1667, en höfundur
hans var Jón Sigurðsson bartskeri á
Káranesi í Kjós. Hann mun hafa
verið sannfróður um strandið bæði
af því að strandmenn, sem af kom-
ust, vistuðust í Kjalarnesþingi og
hann sem læknir hefur líklega vitj-
að einhvers þeirra.
En svona er frásögn Fitjaannáls:
1667: - Á þessu hausti brotnaði
hollenskt skip við Skeiðarársand
hjá Öræfum austur, á nóttu í stormi
og myrkri. Það kom frá Aust-
Indien, en villtist hingað. Flutti
bæði gull og perlur, silfur og kopar,
kattun, silki og lérept yfirfljótan-
legt og margskyns dúka og
ábreiður. Var mælt, að kostað hef-
ði 43 tunnur gulls. Almæltu allir,
að aldrei hefði þvílíkt skip með svo
dýrmæta áhöfn við ísland komið,
síðan það var fyrst byggt. Menn
komust af nokkrir á skipbrotunum
og bátum, en margir dóu í sjóvolki
og þegar á land kom, af kulda og
frosti því langt var til byggða svo
ekki lifði eftir af tveim hundruðum
fólks sem á skipinu voru nema nær
60. Sigldu sumir á Eyrarbakka og
annarsstaðar, þar þeir gátu en
nokkrir voru um veturinn hér á
landi eptirliggjandi á Seltjarnar-
nesi og Kjalarnesi, að sam-
antöldum útlenskum í Kjalarnes-
þingi 60 alls. Þeir hollensku fluttu
varninginn að austan. Var mælt, að
þeir hefðu haft silki til undirgirð-
inga og heptinga á hestum sínum,
eða fengu þeim, er hafa vildu fyrir
„Gullskipið“ á Skeiðarársandi hefur verið á hvers manns vörum
undanfarnar vikur, ekki síst eftir að líkur bentu til að ieitarmenn á
sandinum hefðu komið niður á það fyrir skömmu. Væri það vissu-
lega merkur fornleifafundur. En hvað er eftir af hinum dýrmæta
farmi í skipinu? Allar íslenskar heimildir benda til þess að miklu
hafi verið bjargað úr skipinu strax og öllu því verðmætasta svo sem
gulli og gimsteinum. Einnig sýna þær að skipsflakið hefur verið
ofan sands og sjávar í fulla heila öld eftir strandið og 50 árum eftir
það er talað um skipsbotn sem í sjó liggur. Það sem helst gæti því
verið eftir er ballest úr kopar og þungar járnfallbyssur. Hér í
greininni er farið nokkuð ofan í saumana á íslenskum heimildum
um skipið og stuðst við samantekt sem Björn Þorsteinsson pró-
fessor gerði á sínum tíma.
Margur varð fingra
langur fyrir austan
annað traustara bönd, beisli, ístöð
og undirgirðingar. Þetta fé kölluðu
danskir vogrek og væri þvi kóngs-
fé. Voru sýslumenn fyrir austan
tilskyldaðir að flytja varninginn til
Bessastaða, hver um sína sýslu, og
svo var gert. Haldið var, að margur
yrði þá fingralangur fyrir austan."
Enn á fjörum árið 1763
Til eru rekaskýrslur úr
Skaftafellssýslum og eru þær prent-
aðar í Alþingisbókum íslands.
Arið 1716 segir í slíkri skýrslu,
að rekið hafi álnavöru í Hornafirði
og víðar, sem menn telja sennilega
komna úr „því austindianiska fari,
sem á Sandfjörum í Öræfum við
Skeiðar-ár ós uppstrandað hefur
nú fyrir 49 árum.“
í vogrekslýsingu frá 1717 segir,
að á Sandfjöru í Öræfum hafi fund-
ist með stórstraum í sjó tilvaðið 12
smáar eirlengjur, að vigt 4 merkur,
í þeim indianiska skipsbotni, sem í
sjó liggur, uppströnduðum fyrir 50
árum.“
Árið 1722 finnst atker á Sandfjör-
um, er „meinast af því indianiska
kaupfari, sem strandað hafði við
þær fjörur fyrir 50 árum.“
I sýslulýsingum 1746 segir að hið
austindianiska skip frá Amsterdam
í Hollandi hafi strandað annó 1667
við Skeiðarárós, en 1763 segir Ein-
ar Jónsson bóndi á Skaftafelli að
hið hollenska Indiafar hafi legið yf-
ir 90 ár á fjörum ábýlisjarðar
sinnar.
Um 30 árum síðar segir Sveinn
Pálsson að hollenskt Kínafar hafi
týnst við ósinn á Skeiðará. Sveinn
var kunnugur eystra og er vitnis-
burður hans um strandstaðinn
mikilvægur þótt hann sé borinn
rúmri öld eftir að strandið varð.
Líklega hefur enn séð móta fyrir
flakinu úr Het Wapen á strand-
staðnum þegar Sveinn var við at-
huganir sínar í Öræfum.
Allar heimildir benda því til að
flakið hafi haldist lengi á fjöru og
grafist seint í sand miðað við það
Het Wapen van Amsterdam var smiðaó á
árunum 1652-1654 og hefur þvi sem næst er
komist verið um 50 metrar á iengd, um 11
metrar á breidd og var á þremur þilförum.
Ahöfnin hefur verið 150-165 menn og far-
þegar og hermenn 100-150. Likiegt er að á
þvi hafi veriö 24 þungar járnfallbyssur, 6
smærri bronsfallbyssur og 2 litlar fall-
byssur.
Skipið var i flota nokkurra skipa og er
ekki vitað hvernig farmurinn skiptist á
milli skipa. Þetta var það helsta i farm-
inum:
1. Fjölbreyttar textilvörur, allt frá ull til
mjög verðmætra og fagurra klæða. Silki og
annað textil i öllum litum og gæðum, litrik
batik o.fl.
2 Gifurlegt magn af kryddvörum
3. Málmar svo sem tin frá Malakka og
kopar frá Japan. Einnig eitthvað af járni.
betta var notað sem ballest i skipið.
4. Demantar, gimsteinar og aðrir verð-
mætir steinar. Perlur.
5. Ýmislegt svo sem gull og silfur, lyf,
litarefni, matarefni og málningarefni.
Einnig sykur, ilmvötn, valinn viður og
oliur.
6. Margs konar varningur sem einstakir
skipverjar og farþegar hafa flutt persönu-
lega. Þar hafa örugglega verið demantar,
gimsteinar, perlur. skrautgripir og klæði.
— GFr