Þjóðviljinn - 07.08.1982, Blaðsíða 14

14 StÐA — ÞJ6DVILJINN Helgin 7. - 8. ágúst 1982
kvikmyndir
Kagemusha
Japan 1980
Handrit og stjórn:
Akira Kurosawa
Kvikmyndun: Takaio Saito,
Masaharu Ueda
Tónlist: Shinichiro Ikebe
Leikendur: Tatsuya Nakadai,
Tsutomu Vamazaki,
Kenichi llagiwara.
Akira Kurosawa er einn mesti
galdramaður sem nú er uppi i
kvikmyndaheiminum. 1 þrjátiu
ár hefur hann haldið uppi merki
japanskrar kvikmyndalistar, oft-
ast i trássi við peningamenn þar-
lenda, sem hafa verið tregir til að
kosta myndir hans. Stundum hef-
ur hann þurft að leita á önnur
mið, fyrir nokkrum árum sáum
við Derzu Uzala, sem hann gerði
i Sovétrikjunum, og nú sýnir
Nýjabió nýjasta meistaraverk
hans, Kagemusha, sem óvist er
að hann hefði getað fullgert ef
ekki hefði komið til bandariskt
fjármagn.
Kagemusha er stórbrotið lista-
verk, stórmynd i orðsins fyllstu
merkingu. Efnið er sótt i jap-
anska sögu — myndin er látin
gerastá seinni helmingi sextándu
aldar, sem var eitt róstusamasta
timabil i sögu þjóðarinnar. Þetta
var áður en Japan var sameinað i
eitt riki. Lénsherrar réðu rikjum,
svonefndir daiinyo, og létu ófrið-
lega. Styrjaldir þeirra á milli
voru daglegt brauð og margar
frægar orrustur voru háðar,
stundum var tugþúsundum
manna slátrað að þvi er virðist i
þeim eina tilgangi að kitla met-
orðagirnd einhvers höfðingjans.
Slik timabil i sögu þjóðar hljóta
að bjóða upp á vangaveltur um
fáránleika striðs og valds. Það
gefur auga leið að Kurosawa er
ekki aðeins að sýna okkur myndir
úr fortiðinni, heidur vinnur hann
úr þessu efni hugleiðingar og boð-
skap sem skirskota til okkar
tima, og reyndar allra tima.
Hvor er verri?
Orðið kagemusha hefur verið
þýtt „skuggahermaður” eða tvi-
fari. Merking þess verður áhorf-
andanum ljós þegar i upphafsat-
riði myndarinnar, þar sem Shing-
en Takeda, grimmur og voldugur
daimyo, höfðingi Takeda-ættar-
innar, situr á tali við bróður sinn,
sem er sláandi likur honum i út-
Iiti, og vesælan þjóf sem bróðirinn
hefur fundið á aftökusvæði þar
sem átti að fara að krossfesta
hann fyrir smáþjófnað.
Þjófurinn Iikist þeim bræðrum
mjög, og þeir ákveða að gera
hann að kagemusha, tvifara
Shingens. Strax i þessu samtali er
gefinn tónn, sem fer einsog rauð-
ur þráður um myndina, og það er
siðferðilegur tónn, mjög i anda
Kurosawa. Shingen hefur áhyggj-
ur af þvi að þjófræksni fari að
leika hlutverk hans, mikil-
mennisins. Hvor okkar er verri?
spyr þá þjófurinn. Eg hef stolið
smávegis og kannski drepið einn
mann, en þú hefur drepið hundruð
manna og farið með ófriði. Shing-
en hefur svar á reiðum höndumt
vist er hann vondur maður, hann
hefur rekið föður sinn i útlegð og
drepið son sinn, en það var nauð-
synlegt til að sameina ættina,
þetta fylgir valdinu.
Óvinir Shingens taka nýjustu
tækni, byssuna, i notkun, leyni-
skytta skýtur Shingen og hann
deyr af sárum sinum. Það má
ekki spyrjast að hann sé dauður,
þvi þá er voðinn vis, upplausn og
ósigur. Og nú er komið að tvifar-
anum, að taka við hlutverki höfð-
ingjans. Herforingjar Shingens,
sonur hans og lifverðir eru með i
leiknum, en enginn annar má vita
sannleikann.
Þrennt er það einkum sem her-
foringjarnir óttast að komi upp
um tvifarann: hestur höfðingj-
ans, frillur hans og barnabarn.
Barnið virðist i fyrstu ætla að
verða erfiðast, þvi það segir auð-
vitað strax: þetta er ekki hann afi
minn! Rétt einsog i ævintýri H.C.
Andersens um nýju fötin keisar-
ans. En þjófurinn vinnur brátt
fyylli drengsins og þeir verða
mestu mátar, sá stutti sættir sig
við þá skýringu að afi hafi breyst i
striðinu. Og herforingjarnir finna
ráð við hinu lika: höfðinginn hef-
Tvifarimi og lilli erfinginn
kvikmyndum sem hægt er að
skrifa endalaust um. En fyrst og
fremst er hún stórkostleg upplif-
un, veisla fyrir öll skilningarvit.
Hvað eftir annað gripur maöur
andann á lofti og hugsar: hvernig
er þetta hægt? Andspænis þessum
myndræna og hljóðræna fullkom-
leika hlýtur öll gagnrýni að verða
að marklausu fálmi.
Einsog fyrri daginn sýnir Kuro-
sawa i þessari mynd að hann hef-
ur mikið lært af Eisenstein, þeim
mikla snillingi sem endalaust
virðist hægt að sækja til. Kuro-
sawa fór t.d. að dæmi Eisensteins
og teiknaði myndina áður en hann
fór að festa hana á filmu, og eru
teikningar hans listaverk útaf
fyrir sig, ekki siður en teikningar 4
Eisensteins af Alexander Néfski
og Ivani grimma.
Notkun Kurosawa á „sjokkeff-
ektum” minnirlika á Eisenstein,
sem var mikið fyrir að stilla sam-
an andstæðum: hæg, lágvær at-
riði skiptast á við hröð og hávær
atriði, einsog i tónverki. Loks má
nefna mörg dæmi um samsetn-
ingu, eða röðun á myndflötum
(komposition) sem er mjög i anda
Eisensteins, einsog t.d. þegar
herirnir eru að marsera i löngum
röðum og sjást sumir frá hlið en
aðrir beint framan á og verða úr
þessu ýmiskonar form.
TVÍFARINN
KAGEMUSHA
ur verið veikur og má hvorki sitja
hest né liggja með konum.
Shingen Takeda hefur skipað
svo fyrir að dauða hans skuli
leynt i þrjú ár. Þannig nær vald
hans útyfir gröf og dauöa, syni
hans til mikillar hrellingar.
Shingen hafði gert þennan son
sinn arílausan, en útnefnt sonar-
son sinn erfingja i staðinn. Sonur-
inn er lélegur herforingi, en
brennur af löngun i völd og fræg-
ar orrustur. Hann fyrirlitur þjóf-
inn en verður að sætta sig við
hann i þrjú ár, og kalla hann föö-
ur.
Maður og tákn
Smám saman nær tvifarinn
tökum á hlutverki sínu, en það
gengur ekki átakalaust fyrir sig.
Hætturnar leynast allsstaðar,
njósnarar eru með nefið oni hvers
manns koppi, óvini Shingens
grunar ýmislegt en geta ekkert
sannað. Samt er kannski erfiðust
innri baráttan sem þjakar þjófinn
og Kurosawa sýnir okkur i ein-
hverju magnaðasta draumaatriði
sem ég hef séð i kvikmynd. Hver
er tvifarinn eiginlega? Er það
„hann sem eftir lifir, eða hinn
sem dó”? svo vitnað sé i Stein
Steinarr.
Hér er komið eitt meginþema
myndarinnar: maðurinn og
imynd hans. I Kagemusha er
þetta tvennt ólikt. Maðurinn er
hrekklaus alþýðumaður sem fá-
tæktin hefur að visu leitt út i smá-
þjófnað, en samt er hann besta
sál, það sýnir ást hans á litla
drengnum sem allt i einu er orð-
inn afabarnið hans. Imyndin er
hinsvegar tákn, sem er svo ógn-
vekjandi að hugrökkustu herfor-
ingjar hörfa undan þvi. „Fjallið
bifast ekki” eru einkennisorð
Shingen Takeda, og þótt fjallið sé
leikið af mús gerir það sama
gagn, slikur er ægimáttur tákns-
ins.
Þegar fjallið bifast loksins eru
endalokin skammt undan. Son-
urinn ris upp gegn valdi föður sins
og ieiðir ættina i glötun. Aður hef-
ur þjófurinn verið afhjúpaður.
Hann óhlýðnast herforingjunum
til að þóknast barninu sem honum
þykir svo vænt um, fer á bak hest-
inum sem enginn getur setið
nema Shingen sjálfur, hesturinn
kastar honum af sér og um leið
sjá frillurnar að þetta er ekki
Shingen, það vantar á hann ör
sem höfðinginn bar eftir eina af
sinum frægu orrustum.
Þjófurinn er rekinn burtu með
smán og fær ekki einu sinni að
kveðja drenginn sinn, en útför
Shingens er gerð með viðhöfn og
óvinir Takeda-ættarinnar fagna.
Þeir hafa þráö dauða Shingens
árum saman. „Kannski er það
allt og sumt sem við viljum” seg-
ir einn þeirra og hlær. Allar þess-
ar orrustur, öll þessi slátrun, hef-
ur þá haft það markmið eitt að
drepa einn mann.
Lokaorrustan er háð við Naga-
shiro, og þar eru ráðin örlög Tak-
eda-ættarinnar i bardaga sem er
svo fullkomlega meiningarlaus
að sagnfræðingar hafa ekki feng-
ið neinn botn i hann enn, að sögn
Kurosawa. Kannski hefur fárán-
leiki striðs aldrei verið sýndur á
meistaralegri hátt en i lokaatrið-
um Kagemusha. Óvinaherinn er
búinn byssum (þeirra er framtið-
in) og stráfellir Takedaherinn
Við sjáum óvinaherinn, en af
Takedahernum sjáum við aðeins
herstjórnina sem situr á hæð og
fylgist með gangi bardagans, og
viðbrögð herforingjanna segja
okkur allt sem segja þarf um það
sem gerist á vigvellinum. Þjófur-
inn, sem áður gat stöðvað bar-
daga með þvi einu að birtast i
gerfi Takeda hins ógurlega, er nú
sviptur valdi sinu og fylgist skelf-
ingu lostinn með framgangi bar-
dagans. Svo hættir skothriðin og
við sjáum valinn, þar sem þús-
undir manna og hesta engjast i
dauðateygjum.
Stórkostleg
upplifun
Kagemusha er ein af þessum
Tatsuya Nakadai i hlutverki tvifarans.
En þótt hér hafi verið fjölyrt
um Eisenstein er hitt jafnvist, að
Kurosawa stælir hvorki hann né
aðra, og varla er hægt að hugsa
sér japanskari kvikmyndastjóra
en þennan siunga öldung.
Leikstillinn er t.d. mjög jap-
anskur og Kurosawa virðist und-
irstrika það með þvi að setja inn i
myndina atriði úr Noh-leikhúsi.
Þetta er leikstill sem er okkur
mjög framandi, en tilfinningarn-
ar sem leikararnir eru að túlka
eru svo sammannlegar að þær ná
til okkar þrátt fyrir þennan fram-
andleika. Eitt þeirra atriða sem
mér fannst hvað skýrast að þessu
leyti var þegar erkióvinur Tak-
eda frétti lát hans og tók að
syngja og dansa — það voru mjög
framandleg viðbrögð að okkar
mati, en fullkomlega sannfær-
andi. Eitt af þvi sem vekur stöð-
uga undrun og aðdáun er likams-
þjálfun leikaranna, hreyfingar
þeirra minna helst á ballett og
sum atriðin eru beinlinis byggð
upp eins og dans, sbr. klettaball-
ett njósnaranna þriggja sem allt-
af eru að reyna að komast að þvi
hvort Shingen er ekta eða leikinn
af tvifara.
Ekki er hægt að skilja við
Kageinusha án þess að minnast á
það sögulega andrúmsloft sem
þar er skapað af mikilli kúnst
með búningum og leikmyndum.
Nákvæmnin i búningunum er slik,
að leikararnir viðrast stiga beint
útúr gömlum japönskum mynd-
um, og einhversstaðar las ég við-
tal við Kurosawa þar sem hann
segist hafa valið leikarana með
tilliti til þess að þeir liktust hinum
sögulegu fyrirmyndum i útliti.
Textavandamálið
Nýjabió hefur gert okkur mik-
inn greiða með þvi að taka þessa
frábæru mynd til sýninga á þessu
sumri, sem hefur vægast sagt
verið ömurlegt kvikmyndalega
séð. Þeim mun dapurlegra er að
islenski textinn er með eindæm-
um vondur. Bæði er, að langa
kafla vantar i þýðinguna og að
það litla sem þýtt er virðist mjög
illa unnið og er t.d. uppfullt af
prentvillum sem hefði þó auð-
veldlega mátt koma i veg fyrir.
Þetta textavandamál er orðið
uggvænlegt og virðist fara versn-
andi fremur en hitt.
Mér finnst að bióstjórarnir ættu
að taka höndum saman og gera
eitthvað i málinu. Það var vissu-
lega framför á sinum tima þegar
farið var að sýna allar myndir
með islenskum texta, en þegar
maður sér listaverk einsog Kage-
musha eyðilögð með þessu móti
hlýtur að hvarfla að manni hvort
ekki hefði verið betra i þessu til-
viki að sýna myndina með ensk-
um eða dönskum texta; þeir
hljóta að vera skárri en þessi
ósköp.