Þjóðviljinn - 29.07.1988, Blaðsíða 24

eðlurnar
og við
Væri okkur ekki fjandans nær að
spyrja um annað en burtsofnun
risaeðla fyrir 65 miljónum ára?
Risaeðlur: þær voru stórveldi, þær liðu undir lok.
Risaeðlurnar dóu út fyrir sex-
tíu miljónum ára (eða sextíu
og fimm), hver höndin er uppi
á móti annarri í ríkisstjórninni,
lítilstelpa á Leifsgötunni bætti
tveim tönnum í munn sér,
skógar heimsins eyðast með
geigvænlegum hraða. Hvað
er stórt og hvað er smátt?
Hvernig stendur á því að
við höfum skrýtna ánægju af
illum tíðindum og hrollvekjum
en bregðumst alltaf við þeim
eins og allt verði samt i lagi í
þessum besta heimi allra
heima?
Nú er stórt spurt.
Vinsæl kvikindi
Ég var annars að lesa um risa-
eðlurnar sem ríktu á jörðunni í
hundrað og fjörtíu miljón ár. Þær
syntu í sjónum og flugu í loftinu
og hlömmuðu sér yfir fen og flóa
og gleyptu í sig feiknin öll af
gróðri og sumar voru rándýr búin
feiknarlögum skögultönnum og
kjötsögum. Svo hurfu þær. Menn
segja að þær hafi verið stærstu
mistök þróunarsögunnar. Kann-
ski höfðu þær of lítinn heila.
Kannski voru þær orðnar of stór-
ar. Síðustu misseri hafa sífellt
verið að koma upp nýjar kenn-
ingar um það, hvernig á því stóð
að þær dóu út. Eitt misserið eru
allir afskaplega skotnir í þeirri
hugmynd, að mikil eldgos á stutt-
um tíma eða þá loftsteinahríð
utan úr geiminum hafi dregið svo
rækilega úr sólarbirtu og yl á
jörðunni að á hafi skollið fimbul-
vetur, einskonar hliðstæða við
þann kjarnorkuvetur sem nú er
verið að tala um. Þessu næst finn-
ast áttatíu miljón ára gamlar loft-
bólur í forngrýti og súrefnisinni-
haldið í þeim er helmingi meira
en í andrúmsloftinu nú. Kannski
var það einmitt þetta sem hjálp-
aði risaeðlum til lífs? Kannski
gátu þær ekki lagað sig að
breyttum aðstæðum þegar
heimshöfin fóru að kólna og
smækka 10-15 miljón árum síðar
og súerfnisinnihaldið féll um
þriðjung. Kannski eru svo núna,
þegar loftmengun veldur þeim
„gróðurhúsaáhrifum“ að loft
hlýnar og súrefnismagn eykst, að
koma upp hagstæð lífsskilyrði
fyrir risaeðlur?
Ef þær gætu risið upp frá
dauðum og komið sér aftur inn í
þróunarkeðjuna. En það geta
þær ekki.
Hliöstæða
viö okkur
Risaeðlur hurfu vegna þess að
umhverfíð var þeim ekki lengur
vinsamlegt. Farið hefur fé fleira.
Maður les um það, að 99% af
öllum líftegundum sem náttúran
hefur fram reitt séu út dauðar og
að á hverjum degi séu nýjar teg-
undir að hverfa fyrir fullt og allt.
Samt gerum .við okkur enga sér-
staka rellu út af þessu, nema hvað
Grænfriðungar hafa áhyggjur af
hvölum og Islendingar eru þeim
æfareiðir í nafni þjóðfrelsisins.
En við erum afar spenntir fyrir
hvarfí risaeðla. Þær eru yfir
höfuð feikna vinsælar hjá
mennskri kind. Þær eru í mörgum
teiknimyndasögum og þær eru
bæði elskuleg leikföng í búðum
og skelfileg skrýmsli í hrollvekju-
myndum. Engu líkara reyndar en
við höfum alltaf munað eftir þeim
og vitað af þeim langt inni í hug-
arfylgsnum löngu áður en fyrstu
steingervingarnir fundust fyrir
165 árum: því hvaðan koma hug-
arfóstur eins og drekar skelfilegir
í fornum sögum?
Við erum spennt fyrir risaeðl-
um líklega vegna þess að þær
voru stórar og voldugar á sinn
hátt og þær liðu undir lok. Og við
höfum nokkra hugmynd um það
að við getum einnig liðið undir
lok.
Þaö bjargast
ekki neitt
Þið kannist við það allt: fólks-
fjölgun er mikil, það gengur æ
meira á auðlindir náttúrunnar, á
vatn og mold og skóga, og loftið
spillist og eiturefni smjúga um öll
vatnakerfi og sjóinn sjálfan, og
það kemur gat á ósonlagið. Loft-
ið hitnar, jöklar bráðna, sjórinn
hækkar, eyðimerkur stækka. Og
svo hafa menn atómsprengjuna
að grípa til ef aðrar tegundir
sjálfsmorðs þykja of seinvirkar.
Við getum farist rétt eins og
risaeðlur. Munurinn er þó sá, að
risaeðlunum verður ekki um
kennt sjálfum, en við höfum sér-
stöðu: okkar víti er mestan part
sjálfskaparvíti.
Það er alltaf verið að tala um
þetta. Það eru skrifaðar greinar
og haldnar ræður og allar náttúr-
ukvikmyndir í sjónvarpi eru um
þetta. Og oft hefur maður furðað
sig á þessum þverstæðum í fari
manna: Þeir geta skilið umhverf-
isháskann, og þeir geta rætt hann
skynsamlega, en það er eins og
um leið sé í gangi óhemjusterkt
afneitunarappírat í þeim sem
segir: æ þetta er ekki svo slæmt.
Hvenær hefur ekki allt reddast?
Og þeir gera ekki neitt. Þeir eru
eins og alkinn sem neitar með
öllu að hann drekki meira en
gengur og gerist - eins þótt hann
sjái risaeðlur skríða upp úr bað-
karinu hjá honum í tremmakasti.
Þekking er
ekki hegöun
Hvað segja fræðimenn um
þennan fjanda? Þeir eru ekki
beinlínis huggunarríkir. Þeir
segja að inni í okkur sé feikna-
gamalt „lífsforrit“ sem við getum
kallað svo, sem gengur út frá því
sem vísu að menn geti treyst á
„vistfræðilegan áreiðanleika“
umhverfis síns, á það að stórslys-
ið mikla komi ekki fyrir. Það hef-
ur ekki komið fyrir í þúsund kyn-
slóðir. Það er óbærilegt að gera
ráð fyrir því nú.
Og það gæti orðið löng bið eftir
þeirri þróun tegundarinnar, að
þekking mannsins rynni honum í
merg og bein og breytti lífs-
mynstri hans. Á meðan skitnar
jörðin og forpestast. Það er
göfugt og virðingarvert að boða
aðra lífshætti, hófsemi í meðferð
náttúrunnar, berjast gegn meng-
un. Og þeir hlutir verða allir í
vaxandi mæli á hinni pólitísku
dagskrá eftir því sem ár líða. Og
þessi barátta getur vitanlega bætt
margt og framlengt líf okkar eða
sæmileg h'fsskilyrði.
En hún verður feikna erfið og
mörgum þykir örvænt um sigur.
Það bjargast ekki neitt, það ferst
það ferst.
Lærum af
sníkjudýrum
Þeir sem eygja framtíðarglætu
þrátt fyrir þetta, taka hana ekki
af beinlínis skemmtilegu sviði.
Þeir benda á orma og bakteríur
og sveppi og þörunga og skor-
kvikindi og suma fugla sem hafa
komið sér upp furðulegum hæfi-
leikum til að lifa af hvaða eitur og
óþverra sem vera skal. Og þeir
spyrja: getum við ekki gert það
sama? Komið okkur upp ónæmi á
nýju stigi sem bjargar kannski
ekki þjóðunum en a.m.k. teg-
undinni, „viti bornum manni“ frá
tortímingu?
Hvernig þá?
Jú, menn eru farnir að fikta við
erfðastofna. Og þar með opnast
möguleikar sem menn hafa hing-
að til verið fyrst og fremst
smeykir við. Menn hafa óttast að
erfðaverkfræðinni yrði beint til
að „hanna“ einstaklinga af staðl-
aðri gerð (eins og vinnudýrin í
Fögru nýju veröld, skáldsögu
Huxleys). Menn hafa óttast að
erfðaslys byggju til einhver
skrýmsli eða skaðvalda sem ekki
er hægt að stöðva (eins og lýst er í
mörgum furðusögum). Menn
hafa mótmælt erfðafitlinu á
trúarlegum forsendum: hver ert
þú, stolti maður, að breyta guðs
sköpunarverki?
En, segja sumir, kannski get-
um við snúið þessum vísindum,
hve hættuleg sem þau gætu orðið,
okkur til lífs, til „nýsköpunar" á
mannfólki sem bætir möguleika
okkar til að lifa af?
Ekki veit ég hvað páfinn segir
um þetta. Eða Sigurbjörn bisk-
up. Líklega er valt að treysta
þessu. En kannski rétt að gleyma
ekki heldur þessari smugu alveg-
meðan við teljum tennur í barns-
munni og skoðum með velþókn-
un nýja sprota á trjánum sem enn
leggja það á sig að teygja sig til
himins fyrir okkur.
24 SlÐA - ÞJÓÐVIUINN - NÝTT HELGARBLAÐ