Þjóðviljinn - 25.11.1988, Side 29

KVIKMYNDIR
ÞORFINNUR
ÓMARSSON
Uppgjörið við svörtu listana
Bandarískir kvikmyndaframlciðendur bcina loks spjótum sínum að MacCarthy-tímanum
Kvikmyndaborgin Holly-
wood er loks aö vakna til með-
vitundar um einn mesta
smánarblett Bandaríkjanna á
þessari öld, MacCarthy-
tímann um og uppúr 1950
þegar fólk var ofsótt vegna
skoðanna sinna á stjórnarfari
landsins. Draumaborgin hef-
ur nú nýverið sent frá sér þrjár
myndir sem fjalla á einn eða
annan hátt um þennan tíma.
Síðbúnar
naflaskoðanir
Pað hefur löngum loðað við
Bandaríkjamenn að þeir dæmi
aðra harðar en sjálfa sig og kasti
gjarnan steini úr glerhúsi þegar
þeir reyni að segja öðrum þjóð-
um hvað sé þeim fyrir bestu. Á
sama hátt viija þeir sem minnst
vita af þeim tímabilum
mannkynssögunnar sem þeir á
einn eða annan hátt skammast sín
fyrir. Petta á sérstaklega við um
hinn viðamikla kvikmyndaiðnað
þeirra en það hefur oft tekið hann
langan tíma að ná fram eðlilegri
naflaskoðun á bandarísku samfé-
lagi.
Nærtæk dæmi eru að sjálf-
sögðu allar stríðsmyndirnar sem
Kaninn hefur framleitt af færi-
bandi sínu í gegnum tíðina. Hvort
heldur stríðið heitir Fyrra eða
Seinna, Kórea eða Víetnam, tók
það ávallt sinn tíma að myndirnar
næðu eðlilegri ádeilu og gagnrýni
á stríðsbröltið. En það er þó eitt
tímabil sem varpaði hvað mest-
um skugga á vestrænt samfélag á
þessari öld sem mátt hefur liggja í
kyrrþey í fabrikkunni miklu við
Kyrrahafið í gegnum tíðina. Hið
„friðsama" tímabil eftir seinna
stríð þegar fólk var ofsótt vegna
saklausra skoðanna sinna en
höfðu eitthvað út á bandarískt
þjóðskipulag að athuga.
MacCarthy-
tímabilið
Þetta tímabil hefur oft verið
kennt við öldungadeildarþing-
manninn Joseph MacCarthy en
það var hann öðrum fremur sem
skapaði þessa kommúnistagrýlu í
augum Bandaríkjamanna. Eins
og þeir vita sem þekkja söguna
gekk þetta kommahatur út í slíka
öfga að Bandaríkin urðu eitt
mesta lögregluríki heims.
Kommúnisminn var ekkert ann-
að en Lúsifer holdi klæddur og
honum varð að bola burt hvað
sem það kostaði. Fyrir vikið voru
allir sem höfðu einhvern tíma á
lífsleiðinni sýnt „and-bandarískt“
hugarfar settir á svokallaðan
Svartan lista sem fyrirgerði þeim
að lifa eðlilegu lífi, hvað þá að
gefa út bækur eða kvikmyndir.
Þegar frá leið þótti Banda-
ríkjamönnum þessar ofsóknir
það mikill smánarblettur að þeim
bar að gleyma í snarhasti. Þessi
tími var síðan ýmist í ruslakörf-
unni ellegar í vel földum skjala-
hirslum kvikmyndaframleiðanda
þar til nú, ef frá er skilin hin geysi
góða „The Front“ með Woody
Allen sem Martin Ritt gerði árið
1976.
Þrjár nýjar
myndir
En þótt „The Front" hafi
hlotið nokkra athygli á sínum
tíma þá var almenningur í Banda-
ríkjunum ekki reiðubúinn fyrir
fleiri slíkar myndir, en markaðs-
öflin ráða sem kunnugt er miklu
um efnisvalið þar vestra. Myndin
var ekki sérlega vel sótt í Banda-
ríkjunum en gekk vel í Evrópu.
Kvikmyndaverin höfðu því ekki
meiri áhuga á slíkum áhættu-
myndum.
Það vakti athygli nú í upphafi
árs að skyndilega voru þrjár
myndir frá stóru kvikmyndafyr-
irtækjunum í framleiðslu sem all-
ar áttu að fjalla um MacCarthy-
tímann. Sú fyrsta er reyndar sýnd
hér á landi um þessar mundir,
þ.e. „The House on Carroll
Street“ sem Bretinn Peter Yates
leikstýrir. Myndin sú hefur hlotið
misjafna dóma eins og reyndar
margar aðrar myndir leikstjór-
ans, en hennar mesti blórabögg-
ull er sennilega að hún tekur ekki
nógu djarfa afstöðu til ofsókn-
anna. Myndin fjarar út í venju-
legt melódrama og er svo sem
ágæt sem slík.
En Húsið við Carroll stræti er
ngu að síður athyglinnar verð og
vel þess virði að sjá hana á tjald-
inu (U2-myndin er reyndar búin
að bola henni í Regnbogann). Sá
er reit handrit myndarinnar,
Walter Bernstein, skrifaði
reyndar einnig fyrrnefnda „The
Front“ og var hann sjálfur á
„svörtum lista“ vegna frjálslegra
skoðanna sinna. • Leikstjórinn
Martin Ritt var einnig „svartlist-
aður“ og það voru líka flestir að-
alleikararnir, s.s. Zero Mostel,
að Woody Allen utanskildum.
Tvær
sem lofa góðu
Athyglisverðasta mynd þess-
ara þriggja nýju mynda og enn-
fremur sú pólitískasta þeirra er
mynd Bertrands Taverniers,
„Season of Fear“. Framleiðandi
er Irwin Winkler (Rocky, Raging
Bull) sem vann með Tavernier að
gerð djassmyndarinnar góðu
„Round Midnight", en handritið
er skrifað af Abraham Polonsky.
Polonsky var eins og Bernstein
og Ritt „svartlistaður" á sínum
tíma ásamt fjölda annara lista-
manna sem flestir eru nú látnir.
Þeir fengu margir ekki að vinna
við listgrein sína, nema í gegnum
aðra aðila, þ.e. undir fölskum
nöfnum, eins og títtnefnd „The
Front“ greindi frá á grátbros-
legan hátt.
Polonsky lofar því að myndin
taki eindregna pólitíska afstöðu
til þessara ofsókna. „Þessi mynd
sýni á víðsýnan hátt hvernig pólit-
íkin var í þá daga,“ sagði Polon-
sky um Sight and Sound fyrr á
árinu. „Aðrar myndir sem ég hef
heyrt af, t.d. Carroll stræti, varpa
fram spurningum en sneiða fram-
hjá aðalatriðunum," sagði Polon-
sky ennfremur.
Þriðja myndin og sú eina sem
gerð er af Bandaríkjamanni fjall-
ar síðan beint um hvaða áhrif
svörtu listarnir höfðu í Holly-
wood. Leikstjóri er Richard Bro-
oks (The Blackboard Jungle, Cat
on a Hot Tin Roof, In Cold
Blood) og segir myndin frá
þriggja daga tímabili þegar Cecil
B. DeMille sendi skeyti til allra
stuðningsmanna sinna í borginni
til að bola leikstjóranum Joseph
Mankiewicz út úr bransanunt. Á
meðan stuðlaði Brooks að því,
ásamt 24 öðrum leikstjórum að
þetta gengi ekki hjá DeMille sem
var sem kóngur Hollywood á
þessum tíma. Það er greinilega
ekkert verið að hlífa neinum og
við bíðum spennt og forvitin hér
heima eftir afurðinni.
Nýjar tísku-
myndir vestra?
Ef þessar myndir ná verðskuld-
uðum vinsældum (sem er nú
harla ótrúlegt miðað við þær
myndir sem skila mestu í kassann
þar vestra) gætum við allt eins átt
von á fleiri myndum um álíka
tema. Þegar „The Deer Hunter“
sló í gegn á sínum tíma ýtti hún
undir gerð Víetnam-mynda og
það sama gerði Platoon átta árum
síðar. Bandarískir kvikmynda-
gerðarmenn taka hreinlega ekki
meiri áhættur en svo að það verð-
ur helst að vera fordæmi fyrir því
að sambærileg mynd gefi af sér
hagnað.
Ef, á hinn bóginn, almenning-
ur sýnir þessum myndurn ekki
nægan áhuga er allt eins líklegt að
löng bið verði á myndum sem
fjalla um þetta skammarlegasta
skeið bandarísku þjóðarinnar.
Kannski hafa þeir einmitt ekki
áhuga á að minnast þess frekar og
unga kynslóðin í Bandaríkjunum
hefur enn síður áhuga. Eins og
Martin Ritt sagði eftir að hann
sýndi „The Front“ í framhalds-
skólum á sínum tíma: „Krakk-
arnir héldu að mér væri ekki al-
vara með mynd minni og sögðu:
„Láttu ekki svona Mr. Ritt, þetta
getur ekki hafa gerst hér í Banda-
ríkjunum.““ Svo mörg voru þau
orð.
MEÐ GESTS AUGUM
GESTUR
GUÐMUNDSSON
I hreiðri hrafnsins
Einu sinni gáfu nokkrir
menntaskólakrakkar út skóla-
blað, þar sem einu mynd-
skreytingarnar voru ellefu
heilar myndir af Matthíasi Jo-
hannessen og tvær hálfar.
Var þetta gert Morgunblaðinu
til háðungar og skildist þar á
bæ. Nú hefur listamaðurinn
Egill Eðvarðsson gengið enn
lengra í sams konar stráks-
skap. Hann gaf út átján mynd-
ir af Hrafni Gunnlaugssyni á
einni bók, og það sem stráks-
legast var- fékk Hrafn sjálfan
til að birta jafn mörg Ijóð í bók-
inni.
Hrafni er margt betur gefið en
að sjá skoplegar hliðar á sjálfum
sér, en eins og aðrir sem taka sig
hátíðlega er hann stundum
óborganlega fyndinn. í þýskum
heimildaþætti um fyrirframgefn-
ar hugmyndir Þjóðverja um ís-
Jand skilaði Hrafn ágætum leik
sem stereótýpískt „undrabarn" í
kvikmyndum og viku seinna
fylgdi hann eftir djóknum hjá
Ágli Eðvarðssyni með því að lesa
eitt ljóða sinna í sjónvarpssal. Þar
myndaði einlægnin í svip Hrafns
skemmtilegan kontrast við klisju-
kennt inntak ljóðanna; „Ég lærð:
að elska ástina“ „Ég treð hönd-
unum djúpt ofan í frakkavasana
og fel tilfinningar mínar bak við
þungar augabrúnir" o.s.frv.
Svona Ijóð orti Hrafn líka í
menntaskóla og þótti sæmilega
efnilegur, en menntaskólaljóð
frá fertugum manni eru eitthvað
annað en efnileg.
í millitíðinni hefur Hrafn hins
vegar gerst vaxandi kvikmynda-
höfundur og sannað þar mál-
tækið að æfingin skapar meistar-
ann. Eftir margar tilraunir með
kvikmyndir, sumar þokkalegar
og aðrar óhönduglegar, tókst
Hrafni að skapa eina helstu mynd
íslenskrar kvikmyndasögu,
Hrafninn flýgur. Hún er ein af
tveim-þrem íslenskum kvik-
myndum sem maður getur kinn-
roðalaust mælt með við útlend-
inga.
Næstu myndar Hrafns var því
beðið með nokkurri eftirvænt-
ingu, kannski of mikilli, því að
flestir hafa orðið fyrir talsverðum
vonbrigðum með hana. Hún er of
lík þeirri fyrri, á köflum eins og
uppsuða úr henni og stendur því
of bókstaflega í skugga hennar.
Þar að auki ætlar Hrafn sér að
troða of mörgum minnum úr ís-
lendingasögum, Sturlungu og nú-
tíma bókmenntum inn í eina
mynd, hún verður ofhlaðin. Loks
er það svo að áhorfendur verða
leiðir á einhæfum boðskap
Hrafns og söguefni. Kjarninn í
lífsskoðun Hrafns virðist vera sá
að siðmenningin risti ekki djúpt
og undir yfirborði hennar sé
grunnt á ofbeldishneigð, flátt-
skap og grimmd. Gegn öllum
þessum djöfulsskap er teflt ást-
inni. Hrafn gefur grimmdinni
ýmis blæbrigði og sum skemmti-
leg, en ástin er öllu klisjukennd-
ari. Móðurástin getur að vísu ver-
ið margslungin og falið í sér bæði
umhyggju og grimmd, en þegar
tveir fullvaxta einstaklingar eiga í
hlut virðist ástin falla af himnum
ofan og fylla í einu vetfangi út í
hjörtu mannanna. Slík túlkun á
ástinni á mætavel heima í ævint-
ýri, en hugmyndaheimur Hrafns
virkar fremur eins og klippimynd
þar sem nokkrar síður úr eldhús-
róman frá 19. öld eru klipptar inn
í gróteskar mannlífsmyndir frá
miðöldum.
Kvikmyndagerð Hrafns er í
vissum skilningi jafn klisjukennd
og ljóðagerð hans. Hann hefur
alla tíð leyft sér að stæla einstök
myndskeið, hugblæ og aðferðir
úr verkum manna eins og John
Cassavetes, Sergio Leones og
Akiro Kurosawas. Það er í sjálfu
sér fullkomlega leyfilegt í kvik-
myndagerð og útkoman þarf alls
ekki að vera ómerkileg heldur
ræðst hún af því hvernig stælt er
og stolið. Á síðustu árum hefur
það færst mjög í vöxt meðal svo-
kallaðra alvarlegra listamanna að
leika sér með stælingar og klisjur
og vísa á mjög opinn hátt í eldri
verk kvikmyndasögunnar. Til
dæmis hafa Sergio Leone, Mel
Brooks og Woody Allen gert al-
veg óborganlegar myndir á þenn-
an hátt.
Þegar Hrafn Gunnlaugsson
tók klisjur spaghettivestrans og
þrykkti þeim á íslenska sagna-
hefð, varð útkoman hin frumlega
mynd Hrafninn flýgur. Honum
hefur að mörgu leyti farið fram í
kvikmyndagerð síðan og í Skugg-
anum bregður fyrir verulega
áhrifaríkum myndskeiðum. Sum-
ir samstarfsmanna Hrafns gera
ótrúlega góða hluti með honum,
einkum þeir Esa Vuorinen töku-
maður og Karl Júlíusson leik-
mynda- og búningahönnuður.
Hrafn gerir þó enn byrjendamis-
tök í leikstjórn og ætti reyndar að
ráða sér næst aðstoðarleikstjóra
sem getur komið í veg fyrir slík
mistök. Það sem að mínu mati
dregur þó helst úr gildi Skuggans
er annars vegar það að hann
reynir að troða of miklu og oft
ósamstæðu inn í sömu mynd, og
hins vegar að hann reynir öðrum
þræði að segja hugljúfa ástar-
sögu. Sú saga grípur ekki áhorf-
andann, og Hrafni fórst betur úr
hendi að segja einfalda hefndar-
sögu, þar sem ekki var reynt að
slá á marga strengi mannlegra til-
finninga.
Hrafn Gunnlaugsson er afar
upptekinn af nafna sínum í dýra-
ríkinu, en verður einhvern veg-
inn lítið úr því tákngildi hrafnsins
að hann sé fundvís á ný lönd og
útsendari goðanna meðal manna.
Á áhorfandann leita frekar aðrir
eðlisþættir hrafnsins, sem er
frægur fyrir að leita í það sem
glóir á í fórum annarra og sækja
það heim í hreiður sitt. í Skugg-
anum hefur Hrafn sótt marga
gimsteina til annarra, en ein-
hvern veginn verður það an-
kannalegt að heyra Oscar Wilde
og Stefán frá Hvítadal tala í gegn-
um villimenn sögualdar.
Okkur fslendingum ætlar seint
að lærast að sjá kost og löst á
listamönnum okkar, heldur lítum
yfirleitt á þá annað hvort sem
skussa eða snillinga sem eru hafn-
ir yfir gagnrýni. List Hrafns
Gunnlaugssonar ætti hins vegar
að kalla á annars konar viðbrögð,
því að þar má finna bæði snilldar-
takta og lágkúru í undarlegri
blöndu. Ofþanið sjálf hans virðist
oft svipta hann sjálfsgagnrýninni,
en með miklum listrænum metn-
aði og dugnaði hefur hann þó
skapað verk sem við nennum að
sjá og nennum að tala um.
Föstudagur 25. nóvember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 29