Þjóðviljinn - 13.01.1989, Blaðsíða 22

Heiðurslaun
Það er aldeilis að Þjóðviljinn
skrifar um heiðurslaun alþingis.
Það sýnir að blaðið er listrænt í
sér. Og þó sumt í þessum skrifum
sé bölvað bull ber að þakka við-
leitnina og listaáhugann. Og mig
langar til að leggja nokkur vel
valin orð í þennan belg því ég er
líka töluvert listrænn í mér. Ég
ætla að spyrja nokkurra spurn-
inga og svara þeim skynsamlega
þó bak við mig sé enginn flokkur,
stofnun eða fyrirtæki. Bara Sig-
urður Þór í eigin persónu. Til að
skýra mál mitt verða spurning-
arnar tölusettar.
1. Er eitthvert vit í því að ríkið
heiðri listamenn?
Alls ekki. Almenningur á að
gera það sjálfur enda stendur
ekki á því. Suma listamenn tekur
öll þjóðin upp á arma sína. En
þeir sem ekki öðlast alþýðuvin-
sældir uppskera hylli „aðdáenda
sinna“, „fagurkera“ eða „listunn-
enda“. Þess eru blátt áfram engin
dæmi að listamaður fái ekki ann-
að hvort þá viðurkenningu sem
hann á skilið - fyrr eða síðar lífs
eða liðinn - eða þá verðskuldaða
gleymsku. Ríkið á ekki að skipta
sér af þessu. Það má ef til vill
veita starfslaun og eftirlaun. Og
þetta á ekki aðeins við um
heiðurslaun alþingis, heldur ekki
síður úthlutun listamannalauna á
vegum nefndarinnar. Engar op-
inberar viðurkenningar fyrir list!
2. Veiti ríkið samt sem áður
heiðurslaun, hvaða sjónarmið
ætti þá að hafa í huga?
Eingöngu hið listræna. Klíku-
skapur og pólitík, að ég tali nú
ekki um aldur og kynferði, ætti
aldrei að koma til álita. En þar eð
mennirnir eru ansi breyskar ver-
ur er enginn hægðarleikur að
koma í veg fyrir slíkt. Sú stað-
reynd er reyndar einhver helsta
röksemdin fyrir því að ríkið eigi
ekki að útdeila listalaunum. Og
þá hef ég hugsað í hring.
3. Hvað táknar orðið heiðurs-
laun?
Það merkir einfaldlega að ein-
hver sé heiðraður með peningum
fyrir eitthvað. Það þýðir ekki í
sjálfu sér að átt sé við ævistarf.
Alveg má hugsa sér að heiðra ein-
hvern með peningum - heiðurs-
launum - fyrir einstakt verk á
unga aldri, jafnt á sviði lista sem á
öðrum vettvangi.
Hvernig ber að skilja þá hugs-
un er býr að baki hciðurslauna
alþingis?
Þau hljóta 17 listame'nn. Með-
alaldur þeirra er 75 ár. í fljótu
bragði virðast launin því hugsuð
sem „viðurkenning alþingis á
löngu og efnismiklu lífsstarfi í
þágu íslenskrar menningar". Og
ef svo væri leiddi af sjálfu sér, „að
ekki ætti fólk í fullu starfi á miðj-
um vinnudegi að hljóta þau“,
einsog segir í leiðara Þjóðviljans
á þriðjudaginn. En við nánari at-
hugun sést að þetta fær ekki stað-
ist. Þarna eru nefnilega tveir
ágætir listamenn á „miðjum vinn-
udegi“. Það eru Hannes Péturs-
son f. 1931 og Matthías Johann-
essen f. 1930. Fast á eftir fylgja
Jón Nordal f. 1928 og Indriði G.
Þorsteinsson f. 1926. Heiðurs-
laun alþingis er því ekki hægt að
skoða sem verðlaun fyrir ævist-
arf.
5. Hvað eru þau þá?
Þó úthlutunin sé svo ósamstæð
og duttlungafull, að manni fljúgi í
hug að á bak við hana sé ekki heil
brú, held ég samt að verði að
leggja hana út á þennan veg:
Þarna eru blátt áfram fremstu
snillingar þjóðarinnar í listum að
dómi alþingis. Þeir sem fram úr
skara í andanum. Og ef veita á-
svona viðurkenningu á annað
borð, er þetta auðvitað skynsam-
legasta afstaðan. Bestu listamenn
sem uppi eru á hverjum tíma,
Atli Heimir Sveinsson hefur verið
með afkastamestu tónskáldum á ís-
landi.
Guðbergur Bergsson verður senni-
lega aldrei nokkurs metinn á alþingi.
þeir sem lagt hafa fram drýgstan
skerf til íslenskrar menningar
eiga að fá heiðurslaunin. En í list-
um er tími, skerfur og lífsstarf
mjög afstætt fyrirbrigði. Lífsstarf
listamanns er ekki sama og ævi-
skeið hans. Þaðan af síður á það
eitthvað skylt við tímabil í líkingu
t.d. við meðalaldur þjóðar, sem
valdi því að ómögulegt sé að meta
lífsstarf listamannsins fyrr en
hann er gamall orðinn eða
dauður, þó auðvitað geti verð-
leikar hans stundum ekki orðið
almennt ljósir fyrr en seint og síð-
ar meir. En gjafir snillinganna til
þjóða sinna eða heimsins geta
verið svo dýrar að þær verði alls-
endis ómetanlegar á fáum árum
meðan þeir eru enn í blóma lífsins
og verðmætari en lífsstarf meðal-
manns á hálfri öld. Þess vegna
nær engri átt, að mikill listamað-
ur verði að komast á eftirlauna-
aldur til að óhætt sé að viður-
kenna list hans, ef samtíðin botn-
ar eitthvað í henni á annað borð.
Jónas Hallgrímsson er hér ágætt
dæmi. Var ekki hlutur hans í ís-
lenskum bókmenntum svo stór-
kostlegur að þegar hann dó 38 ára
hafði hann auðgað þær meira en
nokkur annar maður þá á
dögum? Svona nokkuð skildi
Jónas reyndar sjálfur manna
best. Það var engin tilviljun að
hann orti um skammlífi og lang-
lífi. Og hugsum okkur að Islend-
ingar eignuðust sinn Mozart og
Schubert. Um þrítugt voru þeir
mestu tónskáld heimsins og
skerfur þeirra til heimsmenning-
arinnar eins og við skiljum hana
núna, orðinn svo ótrúlegur að
hann er alls ekki mælanlegur. Og
hvað með Rimbaud sem orti
nokkur snilldarkvæði um tvítugt
en sneri sér síðan að verðugri
verkefnum? Ef við ættum nú einn
Raumbaud sem væri orðinn þrí-
tugur. Skyldi „hans tími“ eiga
eftir að koma? Skoðað í þessu
ljósi eru orð Silju Aðalsteinsdótt-
ur í leiðara um Atla Heimi næst-
um óskiljanleg. Engu er líkara en
Silja, sem skrifað hefur með ágæ-
Karólína Eiríksdóttir er bara svo
skrambi ung.
Steinunn Sigurðardóttir verður senni-
lega orðin gömul kerling þegar al-
þingi sæmir hana titlinum Þjóðar-
skáidkona.
tum um bókmenntir, hafi verið
slegin skyndilegri blindu eða
meinloku, sem reyndar getur
hent hvern sem er hv.enær sem er.
Það er ekki eins og Atli hafi sam-
ið eitt eða tvö verk um dagana.
Þvert á móti hefur hann verið
með afkastamestu tónskáldum á
íslandi í meira en aldarfjórðung.
Og flautukonsertinn sem hlaut
verðlaun Norðurlandaráðs, er
hvorki betri né verri en mörg
önnur verka hans. Hvað á Atli að
verða gamall til að vert þyki að
heiðra hann? Kannski 170 ára?
Hann er reyndar ekkert ung-
lamb. Nú er hann fimmtugur.
Hitt er annað mál, að þó'Atli sé
verður heiðurslauna, er óvíst
hvort hann er betra tónskáld en
SIGURÐUR ÞÓR
GUÐJÓNSSON
ýmsir aðrir á svipuðu reki t.d.
Leifur Þórarinsson, Hjálmar H.
Ragnarsson, Jónas Tómasson og
Hafliði Hallgrímsson. Hins vegar
hefur sennilega enginn náð eins
vel eyrum þjóðarinnar til að láta
hana heyra að „nútímamúsík“ er
góð og skemmtileg fyrir líf okkar
en ekki einhver skelfingar ósköp.
Ég sagði áðan að alþingi láti
sem svo með launaveitingu sinni:
Þetta eru mestu listamenn þjóð-
arinnar! Þarna eru þeir sautján
að tölu! Og alltaf skulu þeir taldir
sautján snillingarnir eins og
hverjir aðrir kvótareglugolþorsk-
ar úti í ballarauga. En það stór-
brotnasta við úthlutun alþingis,
er sú tímabæra skarpskyggni í
alþingis
Thor Vilhjálmsson væri vel að
heiðrinum kominn.
Sigfús Daðason er kannski merkasta
Ijóðskáldið núna.
listrýni að uppgötva loks snilldina
um síðir 75 ára gamla! Mat hinnar
virðulegu samkundu, sem eflaust
er skipuð mönnum er ekki mega
vamm sitt vita, fer sem sagt í einu
og öllu eftir þessari pottþéttu for-
múlu: Það er „réttast" og „list-
rænast" að heiðra þá „gömlu
góðu“ (sem vissulega eru oft góð-
ir), sem hefðin hefur löngu viður-
kennt, þó sumir hafi reyndar list-
rænt séð lifað sjálfa sig. En al-
þingismenn þora ekki eða nenna
ekki að skilja að ýmsir yngri lista-
menn hafa lagt fram eins mikið ef
ekki meira til íslenskrar menn-
ingar, samkvæmt gildum rökum
mínum hér að framan um afstæð-
an tíma og lífsstarf í listum. Ég
tek auðvitað undir orð Silju um
Thor. En hiklaust er Guðbergur
Bergsson jafnoki hans. Kannski
verður hann að bíða fram á átt-
ræðisaldur eins og Þórbergur sem
fyrr þótti ekki verður heiðurs-
Iauna. En best gæti ég trúað að
Guðbergur verði aldrei nokkurs
metinn á alþingi, þó jafnvel Hins-
egin sögur hans séu frumlegri
skáldskapur en allar bækur Guð-
mundar heitins Daníelssonar til
samans. En Guðbergur er svo ó-
fétislegur að lýsa þessari frum-
stæðu og ruddalegu veiðimanna-
þjóð eins og hún er en ekki eins
og hún vill vera. Guðmundur lifði
hinsvegar sjálfan sig þó nokkrum
sinnum áður en hann varð endan-
lega úti í vestangúlpnum garró.
En áreiðanlega svala sögur hans
vissri þjóðlegri þörf á tímabili
sem engin ástæða er til að van-
þakka. En heiðurslaun eiga frem-
stu listsnillingar þjóðarinnar einir
að hljóta. Og Matthías Johann-
essen, sem ég get vitnað um af
eigin reynd að er virkilega góður
drengur, er þó varla miklu meira
skáld en Stefán Hörður Gríms-
son, Þorsteinn frá Hamri eða Sig-
fús Daðason, sem eru á svipuðum
aldri og hann, en nokkuð
„strembnari“ í andanum. Eink-
um Sigfús sém er kannski merk-
asta ljóðskáldið núna og ætti auk
þess skilið sérstök heiðurslaun
fyrir heiðarlega hugsun þegar
hugsandi mönnum fer mjög
fækkandi með þjóðinni. Og ekki
finnst mér Jakobína hótinu skárri
en Svava Jakobsdóttir eða
jafnvel hún Steinunn Sigurðar-
dóttir. En sú síðastnefnda er nátt-
úrlega alltof ung og sæt til að
mark sé á henni tekið á alþingi.
En ég þori að hengja mig upp á í
votta viðurvist, að þegar Steina
verður gömul kerling eins og hún
yrkir um sjálf í góðu kvæði, telur
alþingi vogandi að sæma hana
nafnbótinni Þjóðarskáldkonu
með stórum staf! Enda hafi hún
þá ekki skrifað orð af viti í tut-
tugu ár fyrir elli og ergi. En „lífss-
tarfið" verður löngu komið á
hreint meðal lesenda. Og jafnvel
alþingismenn verða þá orðnir
læsir. Ekki þori ég svo að nefna
hér einu sinni nöfn þessara málk-
unningja minna sem komnir eru á
fimmtugsaldurinn: Ólaf Hauk,
Pétur og Óla Gunn og Sigga
Pálss, hvað þá Einarana sem
yngri eru en farnir að slá í gegn í
útlöndum og „varpa glæstum
ljóma“ á föðurlandið. Og Jórunn
Viðar verður ekki sjálfkrafa
merkasta tónskáld þjóðarinnar
ásamt Jóni Nordal, þó hún sé
fyrsta tónskáldkonan sem verður
sjötug. Afhverju fékk hún ekki
heiðurslaunin milli fertugs og
fimmtugs þegar hún var upp á sitt
besta? Að mínum dómi er tónlist
Jórunnar, þó góð sé, engu betri
en músík Karólínu Eiríksdóttur
sem er bara svo skrambi ung eða
Mistar Þorkelsdóttur sem er -
guð sé oss næstur! - bara krakk-
akjáni. En Schubert var líka
krakkakjáni þegar hann lauk við
ófullgerðu og hafði þá fyrir löngu
samið Grétu og Álfakónginn í óg-
áti. Ég er alls ekki að gera lítið úr
Jórunni né hefja Karólínu og
Misti upp til skýjanna heldur
fylgja eftir röksemdafærslunni
hér að framan, að einungis list-
rænt mat eigi að ráða heiðurs-
launum og að hlutur listamanna
til þjóð- og heimsmenningar
verði ekki mældur eftir almanak-
inu.
Og nú er víst nóg komið. Þjóð-
viljinn hefur annað þarfara við
sitt ofurlitla rúm að gera en fjalla
um þessi mál. Einkanlega þegar
aldrei má ræða þau af hreinskilni
án þess að annar hver maður
rjúki upp í vonsku og telji dóna-
lega að sér vegið af sérstakri ill-
mennsku. Ég vil aðeins minna á
það að mat á verkum listamann-
anna en ekki dómur um þá sjálfa.
Maður getur verið mikill þó hann
sé lítill listamaður eða alls enginn
listamaður. Þá vil ég til vonar og
vara hreykja mér af því að hafa
lesið sundur og saman þá rithöf-
unda sem hér eru nefndir. Stór
orð mín eru því alla vega ekki
reist á vanþekkingu. Miklu örð-
ugra er að kynnast verkum ís-
lenskra tónskálda. Samt hef ég
lagt talsvert á mig síðustu árin til
að hlusta á tónlist þeirra enda
fengið það maklegs borgað af
Þjóðviljanum. Loks vil ég taka
fullkomlega skýrt fram, án þess
að blikna, að þó ég eigi að heita
tónlistargagnrýnandi tel ég,
svona fyrir sjálfan mig, skyn-
bragð mitt á bókmenntir sköm-
minni til skárra en á músík, þó ég
fullyrði að hún sé æðri og yndis-
legri. Þjóðviljanum er því alveg
óhætt að gera rnig að bókmennta-
gagnrýnanda þegar hann neyðist
til að reka mig frá músíkinni
vegna fjölda áskorana lesenda:
ég sé „ekkert að skrifa um mús-
ík“. En auðvitað er ég sami leik-
maðurinn í að lesa og ég er í að
hlusta. En fyrst og fremst er ég
algjör leikmaður í að lifa og er
staðráðinn í að verða leikmaður í
að deyja drottni mínum þegar
mér verður öllum lokið.
Sigurður Þór Guðjónsson
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 13. janúar 1989