Þjóðviljinn - 17.03.1989, Blaðsíða 18

Við duttum úr samfai
Guðmundur Ólafsson pistilhöfundur, Péturs-
borgarfari, 68-kommi og viðskiptafræðinemi í
alvarlegu viðtali um lífið og tilveruna
við Islandss
Hafa ekki allir landsmenn
tekið eftir þessari djúpu rödd í
pistlunum á dægurmáladeild
rásar tvö? sem laumar með
góðkynjuðum ísmeygileikað
manni beittum athuga-
semdum um mannlífið hingað
og þangað, -og einkum hing-
að-ípistli GuðmundarÓlafs-
sonar.
f vinahópi hefur Guðmundur
Ólafsson lengi verið kunnur fyrir
góða frásagnarhæfileika og mik-
inn húmor - og þessir vinir segja
hið séreiginlega tjáningarform
hafa fundið Guðmund í útvarps-
pistlinum. En hver er eiginlega
þessi Guðmundur Ólafsson?
Pjóðviljinn brá undir sig betri
fætinum og hitti fyrir fertugan
viðskiptafræðinema í fræði-
mannslegri risíbúð vestast í Vest-
urbænum:
Viðskiptafræði, Guðmundur -
slík örlög hefðu ekki þött par fín í
vinstrihópum þegar þú varst að
komast til manns. Hvað gerðist?
-Það er svolítið skrítið mál. Ég
var atvinnulaus eitt haust og við
sátum nokkrir saman og ég var að
gantast með það að nú væri lík-
lega réttast að innrita sig í há-
skólann frekar en ekki neitt, og
best að fara í eitthvað sem væri nú
örugglega óarðbært bæði fyrir
mann sjálfan og fyrir þjóðfélagið.
Ég ákvað að opna kennslu-
skrána og benda fingri og fara í
það sem fingurinn lenti á, - og
það voru þá almenn málvísindi,
sem átti að byrja að kenna um
haustið. Ég innritaði mig svo í
þetta til þess að halda áfram grín-
inu.
Og svo vildi ég vera í fullu námi
og ákvað að fara í heimspeki líka
- til að samfélaginu gagnaðist ör-
ugglega ekkert af þessu námi...
-í stærðfræðinni, bæði í
Menntaskólanum á Akureyri og
áfram, hafði ég verið alinn upp af
miklum snillingum í traustri og
klassískri raunvísindahefð, og
eiginlega var ég orðinn raunvís-
indalegur eintrjáningur eftir
þetta. Þessvegna var það að þessi
blanda, málvísindin og
heimspekin, umturnuðu allri
minni hugsun, sérstaklega mál-
vísindin.
Jón Gunnarsson heldur þarna
uppi kennslu meðal annars í sögu
málvísinda, sem ég varð mjög
hugfanginn af, í indóevrópskri
samanburðarmálfræði, sanskrít
og tyrknesku, - að þarna kynnist
ég í fyrsta skipti almennilegri
húmaníóru, þeim fræðum sem
stæðu undir nafni utanvið svo-
kölluð raunvísindi og geymdu
eitthvað bitastætt. Þarna kynntist
maður svo auðvitað helstu grund-
vallarspekingum nútímamálvís-
inda -og það er nú svo skrítið
með það að í einu höfuðriti mál-
vísinda á okkar öld, eftir
Saussure, er einmitt sótt mjög í
samlíkingar til hagfræðinnar, og
hann notar dæmi úr hagfræði til
að skýra þau hugtök sem hann
telur vera ómissandi innan mál-
vísinda. Þessi hugtök reynast síð-
an mörg vera sameiginleg öllum
þessum greinum...
Ofbeldisfræði
og erfðaréttur
-Samt kenndi ég nú stærðfræði
í framhaldsskólum í ein tíu ár.
Það var svo einu sinni að kennar-
ar fóru í ólöglegt verkfall og þeg-
ar það kom í ljós að þessi kjara-
barátta átti ekki að snúast að
neinu leyti um mig af því ég hafði
ekki einhver réttindi í krafti of-
beldisfræða, - ofbeldis- og
kennslufræða - þá dró ég upp-
sögn mína til baka, kenndi í verk-
fallinu, og hætti svo kennslu um
vorið.
Og ákvað að læra meira, ein-
hver fræði í hæfilegri fjarlægð frá
stærðfræðinni, settist aftur inní
háskólann, fékk starf við nætur-
vörslu, og valdi viðskiptafræðina
eftir nokkrar bollaleggingar,
meðal annars um lögfræði, en
vinir mínir í þeirri grein réðu mér
eindregið frá að fara í lögfræðina
því hún væri svo leiðinleg, og
nefndu erfðaréttinn sem dæmi
um sérlega leiðinlega lögfræði, -
og ég vildi ekki fara í tölvunar-
fræði, því ég sá fyrir mér að þeir
menn mundu gera sig óþarfa á
örfáum árum. Enda er þessi
svokallaða tölvubylting mun
minni atburður en til dæmis upp-
fynding símans sem olli meiri
breytingum í háttum manna en
tölvan gerir ein og sér.
Það er haft eftir þér - við mis-
mikla hrifningu í háskólanum -
að viðskiptafræðin sé hvorki
meira né minna en drottning fé-
lagsvísindanna?
-Já, ég geri það að gamni mínu
að reyna á þanþol hugtaka, stilla
þeim upp á ýmsa vegu. Þetta um
drottningu félagsvísindanna var
nú meðal annars til að stríða fé-
lagsfræðingunum sem finnst
svona tal heldur óviðurkvæmi-
legt, og til voru viðskiptafræðing-
ar og hagfræðingar sem urðu
beinlínis reiðir. Þeir ganga sumir
með þá grillu að hér sé um raun-
vísindi að ræða.
Kóróna drottn-
ingarinnar
Svo bætti ég gráu oná svart
með því að tala um bókhaldið
sem kórónu þessarar drottning-
ar.
En það er ekki mikill vandi að
rökstyðja það að bókhaldið er
sennilega upphaf allra vísinda, -
sjáðu fyrir þér birgðahaldara far-
aósins í skemmunni að telja inn
og út hveitisekkina og annað
góss. Hann verður að skrá hjá sér
og merkja við, telja, -birgða-
stjórinn er sennilega fyrsti við-
skiptafræðingurinn og hag-
fræðingurinn. Og þarna erum við
líklega komnir nokkuð nærri
upphafi allra vísinda. Birgða-
stjórarnir voru náttúrlega prestar
sem fylgdust með stjörnunum og
þurftu að kunna ritmál, þannig
að þarna kemur þetta allt saman í
einn punkt. Þetta er þessvegna
alls ekkert fráleitt, að hagfræðin
sé drottning félagsvísinadanna,
hinn efnislegi grunnur sem öll fé-
lagsvísindi verða að standa á, og
bókhaldið kóróna hennar, virð-
ulegasti og elsti þáttur þessara
fræða. Ætli Marx hefði ekki verið
nokkuð hress með þetta líka?
Sósíalisminn, hvar er hann?
Samkvæmt Morgunblaðinu er
hann búinn að vera, vinstrimenn
hér vestra fallnir frá hugmyndum
um miðstýringu og áætlunarbú-
skap, og fyrir austan séu Rússar
og Kínverjar að taka upp kapítal-
isma. Hvað segir viðskiptafræði-
neminn?
-Þetta er auðvitað túlkun
Morgunblaðsins. Það er reyndar
merkilegt að borgaraleg viðhorf,
viðhorf þeirra sem vilja halda
sem mest í vestræn iðnríki einsog
þau eru nú, einkennast af því að
líta á þetta sögulega skeið sem
eilíft, að svona muni þetta standa
um alla framtíð. Það eru aldrei
ræddir möguleikar um það hvað
muni taka við.
Kúppið
í Pétursborg
Þessi ríki fyrir austan eru svo
annar handleggur. Vinur minn í
tónskáldastétt, Jón Ásgeirsson,
var einhverntíma að velta því
fyrir sér hvort ekki væri hægt að
fara í mál við Sovétríkin fyrir að
hafa eyðilagt fyrir sér lífshugsjón-
ina, - og ég sagði honum að hafa
ekki áhyggjur af því, það gæti
verið að lífsskoðun hans væri enn
í fullu gildi. Hann þyrfti bara að
horfa í vesturátt.
Það var hluti af hugmynd Marx
að breytingin til sósíalisma, þessi
sjálfs-tortíming kapítalismans,
mundi fara fram í þróuðustu og
auðugustu iðnríkjunum. Svo ger-
ist það að sveit manna flýtur til
valda austur í Rússlandi á bylgju-
faldi heimstyrjaldarinnar fyrri.
Þeir gera nánast hernaðarlegt
kúpp í Pétursborg, ráða fyrir
tveimur þremur borgum og síðan
í landinu öllu í kjölfar fjögurra
ára borgarastyrjaldar. Þessir
menn ákveða síðan að þær sam-
félagsbreytingar og það þjóð-
skipulag sem þeir setja af stað
eigi að kalla sósíalisma. En var
nokkurntíma glóra í þeirri nafn-
gift?
-Að mínu viti varð engin raun-
veruleg breyting á stjórnskipu-
lagi í Rússlandi á þessum tíma.
Helstu drættir í valdakerfinu
haldast óbreyttir. Keisarinn sem
áður var er nú nefndur aðalritari
framkvæmdanefndar Kommún-
istaflokksins, valdatækin eru
áfram lögregla og her, og al-
menningur er settur undir aðeins
eitt forræðisvald, sem er einmitt
megineinkenni rússneska keisar-
aveldisins, - despótisminn, þar-
sem þessi eini valdhafi ræður öllu
frá efstu tindum og niðrúr. Þetta
einveldi hefur svo aukist með
vaxandi tækni og betri sam-
göngum, og hefur orðið enn rosa-
legra en á keisaratímanum.
Þarna hefur ekki þróast það sem
varð til í borgaralegu félagi hér
vestra á mörgum hundruðum
ára, þokkalegt réttarríki, viður-
kennd mannréttindaskrá og lýð-
ræðislegt löggjafarvald. Þetta
hefur aldrei þróast í Rússlandi.
-Það breyttist ekkert efnislega
við byltinguna 1917, heldur
skiptu menn um hlutverk. Aðall-
inn gamli var ekki lengur við völd
heldur kom til nýr aðall úr
Kommúnistaflokknum gegnum
nomenclatura, og kerfið virkaði
nákvæmlega eins. Fyrir venju-
legum vinnandi manni varð engin
breyting. Menn voru ofurseldir
valdhöfunum sem gáfu út tilskip-
anir á tilskipanir ofan alveg óháð
almannavilja.
Sósíalismi
að vestan?
Framleiðsla á stáli og vopnum
stórjókst, en hveitiframleiðsla
kommúnismans í Sovétríkjunum
fór ekki frammmúr fram-
leiðslunni 1913 fyrren um 1960.
Vilji einvaldans réð, ekki óskir
og vonir almennings.
Þú ert með öðrum orðum að
scgja að það væri nær fyrir
áhugamenn um jákvæðar samfé-
lagsbreytingar, fyrir vinstri-
menn, að horfa til þróuðustu iðn-
ríkja, þarsem tæknin er mest og
viðskiptin örust?
-Að sjálfsögðu. Mér sýnist það
hafa gengið eftir nokkurn veginn
undanfarna áratugi. Það er líka
merkilegt að í Bandaríkjunum,
þessu forysturíki kapítalismans,
eru allskonar hugmyndir í gangi
um annað skipulag fram-
leiðslunnar, til dæmis um eigna-
þátttöku launafólks í fyrirtækjun-
um, um að hafa laun bundin
ágóðahluta líkt og hjá sjó-
mönnum hér, - alls kyns slíkar
tilraunir eru í gangi innan þessa
kerfis og þær gætu vel leitt til þess
að menn standi einn daginn uppi
með samfélag sem hæpið væri að
kalla kapítalískt í fornum skiln-
ingi. Raunar eru sömu hlutir að
gerast hér á landi, samanber
eignarform á verkfræði- og arki-
tektastofum, að ógleymdri ára-
tuga hefð í samvinnurekstri.
-í stuttu máli: Byltingin í Rúss-
landi var ekki sósíalísk bylting.
Með henni varð engin breyting á
afstöðu venjulegra vinnandi
manna til framleiðslutækjanna,
þeir höfðu jafnmikið - eða lítið -
yfir þeim að segja á undan og á
eftir. Það er þessvegna ekki rétt
að segja að þar hafi marxisminn
verið afsannaður, - hann var þar
aldrei prófaður. Ýmsar af hug-
myndum marxismans eru úreltar
og hafa ekki reynst frjóar, en aðr-
ar lifa, söguspekin og díalektísk
efnishyggja til dæmis. Þær koma
fyrir í flestum félagsvísindum nú
á tímum, þótt þær séu nefndar
öðrum nöfnum, talað um átaka-
kenningar í staðinn fyrir marxísk-
ar kenningar og fundin ýmis heiti
sem þykja fínni í framan. Svo er
skilinn eftir svolítill hluti af þess-
um marxísku fræðum, það sem er
minna virði, fuliyrðingar ýmsar
og spádómar, -og það eitt er svo
kallaður marxismi.
Síðasti náms-
maður Flokksins
Þú varst sjálfur í Leníngrad
einn vetur?
Sósíalistaflokkurinn eða for-
ystumenn hans höfðu þá haft
nokkra hríð milligöngu um slíkar
námsferðir, og eftir að ég hafði
sfðasta veturinn í MA, árið 1968,
borið upp slíkt erindi við Einar
Olgeirsson vissi ég ekki fyrri til en
ég var kominn austur, síðasti
maðurinn sem flokkurinn sendi
með þessum hætti.
Enda var sá flokkur lagður nið-
ur sama árið, og yfir dynur
innrásin í Tékkóslólvakíu, sem
meðal annars varð til þess að Al-
þýðubandalagið tók aldrei upp
nein flokkstengsl austur eftir
Tékkó-innrásina.
Þannig atvikaðist þetta, að ég
var vetur í þessum stað, Péturs-
borg, sem ég vil kalla, ekki eftir
sankti Pétri heldur höfundi borg-
arinnar Pétri mikla - hún er í
grófum dráttum hugmynd hans
og þessvegna réttnefnd Péturs-
borg. Alls ekki Leníngrad eftir
aðkomumanni sem dvaldi þarna í
nokkrar vikur, útkjálkamanni af
Volgubökkum. Það nafn er
auðvitað bara móðgun við íbúa
Pétursborgar.
Þarna fyrir austan komst mað-
ur svo að því að Morgunblaðið og
Þjóðviljinn höfðu logið hér um
bil jafnmiklu um Sovétríkin. Hér
var svo sannarlega enginn sælu-
reitur á jörðu, en þetta var líka
menningarstaður þarsem venju-
legt fólk átti ýmiskonar merkileg
samskipti.
Þetta var mikil reynsla, ekki
síst vegna þess að ég lifði þarna
breytingarnar í kjölfar
innrásarinnar í Tékkóslóvakíu.
Það harðnaði verulega á dalnum
við innrásina, og þá var endan-
lega lokað á ýmislegt frjálsræði
frá Krústsjovstímanum. Maður
fann það greinilega hvað þetta
kom illa við fólk, - og mér er sagt
að þeta hafi verið í fyrsta skipti
sem flokksmenn hafi farið að ef-
ast verulega um ágæti flokksins
og kerfisins. Að innrásin í Tékk-
óslóvakíu hafi í raun og veru
markað endapunktinn á þeirri til-
trú sem almenningur hafði á for-
ystumönnum flokksins frá því í
stríðinu. Tugþúsundir af ungum
Rússum fóru til Tékkóslóvakíu
og sáu og heyrðu og töluðu við
fólk og vissu hvað um var að vera
þrátt fyrir allt.
Þetta var í Sovét. En hér heima
urðu líka breytingar uppúr 1968,
og sumar af þcim hafa verið
nokkurskonar leiðarminni í
pistlum þínum. Skiptir einhverju
máli að vera af þessari „68-
kynslóð“? Voru þetta einhverjar
raunverulegar breytingar?
-Já. En kannski öðruvísi en
hér er yfirleitt látið.
Sko, - á íslandi hafa í stórum
dráttum ríkt þrjú söguleg tíma-
skeið. Það fyrsta var skeið þræla-
halds. Það leggst af fljótlega eftir
landnám, svona eftir tvöhundruð
ár samkvæmt rannsóknum Önnu
Agnarsdóttur og Ragnars Árna-
sonar, vegna þess að það reyndist
ekki ábatasamt, og við tekur
næsta skeið þarsem hagkvæmara
er að hafa leiguliða og vinnuhjú,
ódýrara að hafa á fólki vistarband
en þrælahald.
Þetta skeið vistarbandsins
stendur svo nánast óslitið til
1940. Það setur sterkan svip á
samfélagshætti og heimilishagi á
íslandi allan fyrri hluta aldarinn-
ar. Um það eru ýmis dæmi, ég
nefni bara elstu blokkirnar í
Reykjavík, í Lönguhlíðinni og
við Hringbrautina, sem eru
byggðar þannig að efst er mikið
ris og mörg lítil herbergi, - þau
voru upphaflega herbergi fyrir
vinnukonur þess stönduga fólks
sem flutti inn í blokkirnar.
í stríðinu breytist þetta í einu
vetfangi. Fólkið í landinu fær í
fyrsta sinn aðstöðu til að geta
lifað af launavinnu. Fyrir þann
tíma hafði ekki nema lítill hluti
landsmanna getað þetta, lýður-
inn á mölinni, og átti ekki of góða
ævi. Áttatíu prósent þjóðarinnar
voru svo uppí sveit og stór hluti
vinnufólks bjó við vistarband
langt frammeftir öldinni.
Bretarmeð
franska byltingu
Eiginlega má segja að um mið-
bik aldarinnar verði borgarabylt-
ing á íslandi, sögulega hliðstæð
þeirri í Frakklandi fyrir tvöhund-
ruð árum. Vald hinna hefð-
bundnu stétta, menntastéttarinn-
ar og stórbændanna, - það hryn-
ur. Hingað kemur erlendur her
og getur borgað mönnum laun til
að jifa af, en það gat þessi vísir að
íslenskri borgarastétt varla áður.
Það sem gerist er að menn
flytja á mölina. Það verða þvílík
umskipti á þessum árum, á
fimmta áratugnum, að meirihluti
íbúanna er allt í einu kominn í
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 17. mars 1989