Þjóðviljinn - 22.04.1989, Qupperneq 5

Umhverfis-
ráðuneyti
ógnar
sérhags-
munum
Um tvennt er að velja: skammsýni
skyndigróðans eða lífsskilyrði 21. ald-
arinnar
Allir eru á einu máli um nauð-
syn mengunarvarna og nátt-
úruverndar svo fremi þeir og
þeirra hagsmunir séu stikkfrí
þegar til kastanna kemur. Menn
eru stoltir af landi sínu hreinu og
fögru en viðurkenna þó að vá sé
fyrir dyrum í mengunarmálum og
vilja óspjölluðu umhverfi sínu allt
hið besta að því tilskildu að það
rekist ekki á skammtímahags-
muni þeirra sjálfra. En það
gengur bara ekki lengur, menn
verða að horfa fram á veginn, og
það ber brýna nauðsyn til að
skilja á milli stjórnkerfisaðilja er
hafa auðlindavernd á sínum
snærum og þeirra sem skipu-
leggja nýtingu auðlinda. Hinum
fyrrnefndu verði komið fyrir í
hinu væntanlega umhverfisráðu-
neyti en þeir síðarnefndu sitji hér
eftir sem hingað til í fagráðuneyt-
unum. En á miklu veltur að sátt
og samlyndi ríki á milli sjónar-
miða verndar og nýtingar.
Þetta var kjarninn í máli Stein-
gríms Hcrmannssonar forsætis-
ráðherra þegar hann svaraði
gagnrýni úr ýmsum áttum á frum-
varp til laga um umhverfismál á
alþingi á þriðjudagskvöld. Eink-
um höfðu sig í frammi til and-
mæla ýmsir þingmenn sem öðr-
um fremur bera hag bændastétt-
arinnar fyrir brjósti og telja hættu
steðja að henni flytjist gróður- og
landverndarmál úr landbúnað-
arráðuneyti og í umhverfisráðu-
neyti. Lagabálkur um nýtt ráðu-
neyti umhverfismála er sem
kunnugt er hryggjarstykki frum-
varps þessa, gamalt baráttu og
hjartans mál Alþýðubandalags
og Kvennalista.
Hver eru þau, þessi
umhverfismál?
Allir stjórnmálaflokkar á ís-
landi virðast á einu máli um
nauðsyn þess að færa stjórn og
skipulag umhverfismála í betra
horf. Þótt menn séu ekki að öllu
leyti sammála um hvað telja beri
til umhverfismála þá heyra þó
málaflokkar sem enginn ágrein-
ingur er um að skilgreina til 8 eða
9 ráðuneyta. Afleiðing þessa er
glundroði, ringulreið og óstjórn
sem við öllum blasir og allir vilja
ráða bót á. Því er það svo að í
vetur hafa verið flutt tvö frum-
vörp til laga um umhverfismál og
„samræmda stjórn þeirra“, hið
nýja stjórnarfrumvarp og frum-
varp 7 Sjálfstæðismanna, og ein
þingsályktunartillaga (Kvenna-
listinn; um stofnun umhverfis-
ráðuneytis). Alkunnugt er
ákvæði í stjórnarsáttmála núríkj-
andi stjórnar um að hún muni
„fela einu ráðuneyti að samræma
starfsemi hins opinbera að um-
hverfismálum og komi það til
framkvæmda innan árs.“
Hinn málefnalegi ágreiningur
snýst um tvennt: Skilgreiningu á
því hvaða mál séu umhverfismál
og hvort stofna skuli sérstakt
ráðuneyti um málaflokkinn eður
ei. Umkvartanir hagsmunaaðilja
sem annað tveggja eru uggandi
um lífsbjörg sína, og verður vita-
skuld að hlýða á, eða „hrópa upp-
úr hagsmunaholum ráðuneyta",
svo vitnað sé í borgara Bcncdikt
Bogason, eru af öðrum toga.
Frumvarp ríkisstjórnarinnar er
málamiðlun (sem þó er nær
stefnumiði Alþýðubandalagsins
en ákvæðið í sáttmála stjórnar-
flokkanna þriggja) og til grund-
vallar því liggur fremur þröng
skilgreining hugtaksins umhverf-
ismál, samt ekki níðþröng einsog
hjá 7 Sjálfstæðismönnum. í ann-
arri grein draganna stendur: Til
umhverfismála teljast eftirfar-
andi meginsvið: - Varnir gegn
mengun á landi, í lofti, í fersk-
vatni og sjó. - Vernd náttúru, þar
með talið eftirlit með ástandi
gróðurs, útivistarmál og friðun
og verndun villtra dýra og fugla. í
fyrstu grein frumvarps sjömenn-
ingastendur: Með umhverfismál-
um er í lögum þessum átt við ytra
umhverfi, þe. mengunarmál,
skipulagsmál og náttúruvernd,
þar með talið landvernd, vernd-
un náttúrlegs skóglendis og
friðun villtra dýra.
En Kvennalistakonur töldu
„rannsóknir og stjórn náttúru-
auðlinda" fyrst upp sem verksvið
umhverfisráðuneytis í þings-
ályktunartillögu sinni. „Mat á og
eftirlit með náttúruauðlindum
landsins annars vegar og hagnýt-
ingu auðlindanna hinsvegar" eigi
að skilja að. Þannig eigi td. að
flytja Hafrannsóknastofnun úr
sjávarútvegsráðuneyti í umhverf-
isráðuneyti (sbr. títt orðaskak
fiskifræðinga og útgerðaraðilja),
Landgræðslu ríkisins og hluta
Skógræktar úr landbúnaðarráðu-
neyti í umhverfisráðuneyti (hver
kannast ekki við gagnkvæma tor-
tryggni landverndarmanna og
bænda) og Orkustofnun úr iðn-
aðarráðuneyti í umhverfisráðu-
neyti (þannig að tryggt sé að
Dettifoss verði örugglega aldrei
virkjaður einsog Einar Bene-
diktsson sá þó fyrir hugskotssjón-
um sínum í frægu ljóði).
Önnur grein sjömenninga-
frumvarps hefst hinsvegar svo:
Lög þessi gilda ekki um verndun
auðlinda hafsins...Og ljóst var af
málflutningi Pálma Jónssonar og
Matthíasar Mathiesen á alþingi á
þriðjudag að skilgreining Sjálf-
stæðismanna er svo þröng að ekki
er hægt að draga af henni aðra
ályktun en þá að umhverfisvernd
sé ágæt svo fremi hún troði aldrei
skammtímahagsmunum atvinnu-
lífsins um tær. Á öndverðum
meiði eru Alþýðubandalag og
Kvennalisti sem sjá umhverfis-
vernd sem langtímahagfræði,
auðlindafjárfestingu 21. aldar-
innar.
Hvers vegna
ráðuneyti?
Af fyrri skoðanamun vex sá
síðari. 7 Sjálfstæðismenn vilja að
„samræmd stjórn" umhverfis-
mála verði falin þrem ráðuneyt-
um, félagsmálaráðuneyti, heil-
brigðis- og tryggingamálaráðu-
neyti og samgönguráðuneyti en
hið síðasttalda beri þó á þeim
höfuðábyrgð og heiti eftirleiðis
samgöngu- og umhverfisráðu-
neyti. Með þessu væri ábyrgðin
enn á mörgum herðum en ekki
einn aðilji, umhverfisráðherra,
gerður ábyrgur fyrir málaflokkn-
um.
Ljóst er að ráðherrar Alþýðu-
bandalagsins hafa fylgt eftir hug-
mynd sinni um sérstakt ráðuneyti
umhverfismála af festu í ríkis-
stjórninni. Niðurstaðan er að
sönnu málamiðlun en hið mikils-
verðasta náðist fram: stjórnar-
frumvarp um umhverfisráðu-
neyti.
í umræðunum á þriðjudag
lögðu þau Hjörleifur Guttorms-
son og Kristín Halldórsdóttir
höfuáherslu á þennan ávinning.
Bæði tíunduðu þau fjölmarga
málaflokka og stofnanir sem þau
hefðu kosið að sett yrði undir
forræði umhverfisráðherra, ss.
Skipulag ríkisins og Náttúrufræð-
istofnun íslands, en mest væri þó
vert um þá miklu stjórnarbót að
gera einu ráðuneyti, einum ráð-
herra, að axla ábyrgð á umhverf-
ismálum og standa þjóðinni
reikningsskil gjörða sinna og
stefnu. Með tíð og tíma gæti þess-
um nýgræðingi stjórnarráðsins
síðan vaxið ásmegin.
Valdsvið og hags-
munaárekstrar
Umhverfisráðuneytið á ekki
eitt og sér að meta sjávar- og ork-
uauðlindir landsins og sjá um
skipulagsmál. Um þessa mála-
flokka og ótal fleiri á að fjalla um
í „samstarfsnefnd umhverfis-
ráðuneytis, iðnaðarráðuneytis,
sjávarútvegsráðuneytis, félags-
málaráðuneytis (skipulagið),
landbúnaðarráðuneytis og sam-
gönguráðuneytis, sem umhverf-
isráðherra kveður saman.“ (9.
gr.) Og: „Umhverfisráðuneytið
skal reglubundið afla vitneskju
um ástand lífrænna auðlinda og
gera tillögur um skynsamlega
nýtingu þeirra með tilliti til lang-
tíma hagsmuna þjóðarinnar.“
(13.gr.).
Það er hinsvegar augljóst að
allmikið af málum landbúnaðar-
ráðuneytis flyst yfir í umhverfis-
ráðuneytið, í landbúnaði verða
skilin gleggst á milli mats á auð-
lind, gróðurlendi, og nýtingar
hennar, gróðurbeit búfjár. Þann-
ig segir td. í 6. gr. að „umhverfis-
ráðuneytið skuli hafa forgöngu
um gerð landnýtingaráætlunar
með sérstöku tilliti til landvernd-
ar“ og að í landnýtingaráætlunum
þessum skuli „að því stefnt að
samræma nýtingu og vernd nátt-
úrugæða landsins.“ (3.gr.)
Þetta er náttúrlega afar þarft
verk því alkunnugt er að skelfing
stór skammtur fósturmoldarinn-
ar fýkur á haf út á ári hverju án
þess að stjórnvöld hafi reynt
markvisst að stemma við því
stigu. Fyrir réttum 3 árum sömdu
15 valinkunnir vísinda- og em-
bættismenn ítarlega skýrslu,
útekt á ásigkomulagi íslands og
gáfu „forsendur fyrir landnýting-
aráætlun" sem þeir vildu að
Skipulagi ríkisins yrði falið að
vinna. Skýrslu þessari var stungið
undir stól í landbúnaðarráðu-
neytinu og enn fjölgar rofabörð-
um og örfoka eyðimelum íslands.
Ljóst er að bændur óttast um
sinn hag að eiga framvegis að
hlíta ráðum og fyrirmælum vís-
indamanna í umhverfisráðuneyti
um það hvar sé óhætt að beita
búpeningi í afréttum og hvar
ekki. Þetta kemur ma. fram í því
að efnt hefur verið til Búnaðar-
þings hins minna um tvö stjórn-
arfrumvörp, búfjárræktarlög og
umhverfismál.
Þrír „sérstakir fulltrúar bænda-
stéttarinnar að eigin rnati" (for-
sætisráðherra), Stefán Valgeirs-
son, Pálmi Jónsson og Guðni Ag-
ústsson ýmist mæltu kröftuglega í
móti frumvarpinu eða létu í ljós
efasemdir á alþingi á þriðjudag.
Stefán þó sýnu skörulegast. Þeir
Pálmi vilja ekki aðgreina mat á
auðlindum og nýtingu þeirra því
„þeir sem nýta auðlindir eiga
mest í húfi að þær gangi ekki til
þurrðar" (Pálmi).
Með og á móti
Alþýðubandalagið vill að
frumvarp til laga um umhverfis-
mál verði afgreitt fyrir þinglok en
í lagadrögunum stendur að þau
öðlist gildi 1. september næst-
komandi. Ljóst er af ýmsu að
flokkurinn mun leggja mikla
áherslu á afgreiðslu málsins nú og
næsta víst að því aðeins var fallist
á miklar tilslakanir að því yrði
ekki slegið á frest enn einu sinni
að koma skikkan á umhverfismál
okkar íslendinga og skipa þeim
hæfilegan sess í stjórnkerfinu.
Auk ríkisstjórnarflokkanna
hyggjast Kvennalistakonur veita
frumvarpinu brautargengi. Ben-
edikt Bogason styður það en Júlí-
us Sólnes segir aðra Borgara-
flokksmenn eiga eftir að gera upp
sinn hug. Þeir eru þó jákvæðir.
Sjálfstæðismenn eru andvígir,
Stefán Valgeirsson er mjög and-
vígur („verður kjarnorkuslysi
forðað með einhverju umhverfis-
ráðuneyti?“), sem og helmingur
þingflokks frjálslyndra hægri-
manna, Hreggviður Jónsson, og
kæmi ekki á óvart þótt hinn helft-
in væri sama sinnis. ks
Laugardagur 22. apríl 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 5