Þjóðviljinn - 22.04.1989, Blaðsíða 22

Ofviðrið
Þjóðleikhúsið
OFVIÐRIÐ eftir Vilhjálm
Shakespeare
Þýðing: Helgi Hálfdanarson
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðsson
Leikmynd og húningar: Ulla Collins
Lýsing: Páll Ragnarsson
Tónlist: Lárus H. Grímsson
Aðstoðarleikstjórn: Ingunn Ásdísar-
dóttir
Leikendur: Gunnar Eyjólfsson, Sig-
rún Waage, Róbert Arnfinnsson,
María Ellingsen, Helgi Björnsson,
Arnar Jónsson, Sigurður Skúlason,
Árni Tryggvason, Erlingur Gíslason,
Sigurður Sigurjónsson, Bessi Bjarna-
son, Hákon Waage, Jón S. Gunnars-
son og fleiri.
Fyrsta sýning í íslensku at-
vinnuleikhúsi á Ofviðrinu. Og
eftir harðan vetur á verkaskrá og
daufar sýningar hlaðast vænting-
arnar upp. Nú taka allir á hinum
Fyrir hálfum mánuði birtist hér
greinarkorn um flutning Ríkisút-
varpsins á Flamlet. Var þar haft á
orði að þar væri eina varðveitta
hljóðupptakan á verkinu.
Leiklistardeild hefur í kurteis-
legu bréfi bent á að til er hljóðrit-
un frá 1954 af leiknum með Lár-
usi Pálssyni í titilhlutverkinu,
sem greinarhöfundur taldi að
væri einungis varðveitt í brotum.
Eru hlutaðeigendur beðnir af-
sökunar á þessari vanþekkingu.
stóra sínum, nú gerist það. Bjart-
ar vonir vakna.
Ofviðrið er eitt glæstasta verk
Vilhjálms. Það er fullkomið í
byggingu sinni, djúpt í visku
skáldskapar og hugsun, leiftrandi
fyndið; nánast einsog spennu-
mynd af ameríska skólanum í at-
burðarás, enda „óskaverkefni"
einsog leikstjórinn, Þórhallur
Sigurðsson hefur sagt. Hann hef-
ur líka haft ærinn undirbúnings-
tíma til vinnunnar, sýningin á-
kveðin fyrir ári og tíu vikur tekn-
ar til æfinga. Augljósir kostir
valdir í hlutverkin og engir við-
vaningar ráðnir í útlit sýningar-
innar, Ijós og hljóð. Þjóðleikhús-
ið getur heldur ekki lagt út í sýn-
ingu af þessu tagi nema vanda til
verksins í hvívetna. Því má ekki
mistakast: þetta leikrit lítum við
varla aftur á ísiensku sviði á þess-
ari öld. Hér er um lífið að tefla.
Hjálp
En sýningin mistekst í flestum
greinum. Leikendur ráða ekki
við hlutverkin, leikstjórinn
markar sýningunni óljósa stefnu
og reikula, leikmyndin er þung-
lamaleg og flækir sviðsetningu
leiksins, lýsingin flöt og tónlistin
utangátta. Eftir sitja áhorfendur
hljóðir og klappa listafólkinu lof í
lófa af kurteisi og skyldurækni.
Hvernig getur þetta gerst?
Hvernig má þetta gerast? Það á
ekki að gerast, það má ekki ger-
ast. Hvernig stendur á því eftir
allan þennan tíma, undirbúning
María Ellingsen, Helgi Björnsson og Gunnar Eyjólfsson í hlutverkum sínum í Ofviðrinu.
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
með löngum fyrirvara, brýna
nauðsyn þess að sýningin verði
snjöll og heillandi, ekki bara
verksins vegna, heldur líka
sökum leikhópsins, fyrir leikhús-
ið sem stendur höllum fæti
gagnvart almenningsálitinu -
áhorfendum - og kerfinu sem
hefur líf þessa leikhúss nú á sínu
valdi?
Skoðum þessa sýningu betur:
Þórhallur leggur megináherslu á
tvo póla í verkinu og styðst þar
við skýra túlkun’ Jan Kott á
leiknum: valdaránið er þunga-
miðja þeirrar túlkunar. Prosperó
er rændur völdum og rænir Kalí-
ban völdum. Napolíkóngur rænir
völdum og er rændur völdum um
stundarsakir í tvennum skilningi.
Kenning Kotts gengur fullkom-
lega upp og var á sínum tíma upp-
reisn gegn túlkun sem hafði
skoðað leikinn fyrst og fremst
sem valdatafl Prosperó og Ariels:
ævintýraleik um þjón og harðan
Um leikgagnrýni
Nú um helgina er boðað til
málþings í Norræna húsinu um
listir og listgagnrýni. Hingað
kemur aragrúi af þekktu og virtu
fólki frá öðrum Norðurlöndum til
að ræða þessi mál. Nokkrir ís-
lendingar slást í þennan hóp, lík-
ast til svo við verðum ekki alveg
utanveltu í málefnalegri og fag-
legri umræðu um sambýlisvanda
listar og listgagnrýni þegar hún á
annað borð er flutt inn til lands-
ins. Enn gengur okkur erfiðlega
að ræða heimilishald á þeim bæn-
um. Full ástæða er til að hvetja
áhugamenn að sækja þingið
heim. Sjálfur verð ég erlendis og
missi af þessari skemmtun.
Opinberumfjöllun um leiksýn-
ingar hefur lengi verið uppspretta
óánægju og reiði meðal leikhús-
fólks á þessu landi. Það er ekkert
einsdæmi. í öllum löndum vest-
urálfu ríkir sú skoðun meðal
þeirra sem í leikhúsi vinna að
gagnrýni á leiksýningar sé ill
nauðsyn, sár kvöl. í því sambandi
er rétt að hafa í huga hvers eðlis
hún er. Leikgagnrýni er vitnis-
burður sem lýtur sterkum hefð-
um fréttaritarans. Oftast er hún
rituð að kvöldi frumsýningar-
dags, jafnvel tilbúin að hluta frá
forsýningum. Henni er
skammtað þröngt rúm ög er ætl-
að skemmtigildi umfram upplýs-
ingagildi. Rýmisins vegna getur
leikgagnrýni aldrei gert viðfangs-
efni sínu skil. Leiksýning er í eðli
sínu svo flókið fyrirbæri í rann-
sókn og túlkun að enn hafa hug-
vísindin ekki fundið sér aðferðir
til að gera henni viðhlítandi skil.
Og í þeim tilraunum sem ákafast-
ar eru á síðustu árum í þá átt má
sjá vanmátt rannsóknaraðferða
þótt víða sé leitað fanga til að
höndla verkefnið.
Skiptir leik-
gagnrýni máli?
Vitaskuld. Þrátt fyrir mein-
fýsni, fordóma, fákunnáttu og
sjálfumgleði, sem oft má greina í
leikgagnrýni dagblaða víða um
lönd, er þetta form á umfjöllun
um listaverkið skárra en ekkert,
betra en yfirborðskennd viðtöl og
frásagnir af tilurð sýninga. 1
leikgagnrýni má þó gjarnan
greina tilraun til fagurfræðilegs
mats á samsetningu listaverksins
þótt einungis sé tæpt á þeim fjöl-
mörgu þáttum sem sameinaðir
skapa sýninguna. Lesandinn veit
að sú skoðun er einungis per-
sónulegt mat og les hann sem
slíka. Hann veit af reynslu að höf-
undur er ekki óskeikull og hon-
um leyfist að vera annarrar skoð-
unar. En gagnrýnandinn hefur þó
í framrás sýningarinnar á meðvit-
aðan máta reynt að meta lista-
verkið og setur sig í stellingar til
þess.
En þorir hann að
segja skoðun sína
umbúðalaust?
Það fer eftir ýmsu. Meðal ann-
ars ræðst það af því stigi sem op-
inber umræða er á í þjóðfélagi
hvers lands. Hér á landi skortir
mjög á þroskaða umræðu og er
þá sama hvert er litið.
Menntakerfi okkar hefur ekki
þjálfað okkur til málefnalegra
umræðna. Og hvarvetna hljóma
raddir sem vilja feiga alla
gagnrýni sem byggir á grunni skil-
greindra hugtaka, dirfsku í fram-
setningu og hreinskini í skoðana-
skiptum. Hér er litið á skoðanir í
umfjöllun sem árás á einkalíf við-
komandi einstaklings, nánast róg
um hæfni hans og getu um alla
framtíð. Hvaða öfl í samfélaginu
sjá sér hag í því að úthrópa alla
menntaða umræðu sem „mennta-
mannakjaftæði og niðurrif" læt
ég ósagt um, en ljóst er að ekkert
samfélag getur þróast að gagni án
málefnalegs ágreinings manna á
meðal á opinberum vettvangi. Sá
ágreiningur verður líka að vera
um leikhúsið og leiklistina og
komi hann ekki fram stefnir
hvort tveggja í blindgötu,
gagnrýnin og listin.
Gerir gagnrýni um
leiksýningar eitt-
hvert gagn?
Eitthvert gagn gerir hún les-
andanum og leikhúsinu um leið,
fæli hún ekki áhorfendur frá.
Stundum trúi ég hún geri leikar-
anum gagn, ef hann er ekki svo
forstokkaður í trú sinni á sjálfan
sig að annarra álit skipti hann
engu. Oft tel ég að annmarkar
leiksýninga séu leikstjórum mun
ljósari en gagnrýnendum og stutt
ágrip af vandamáli sem leikstjóri
hefur glímt við með samverka-
mönnum sínum vikum saman
varði hann næsta lítið. Honum
kann aftur að mislíka þegar litið
er framhjá áhersluatriðum sem
hann hefur lagt ríka rækt við, en
getur þá huggað sig við að sjónar-
vottar eru einatt blindir á heildar-
mynd atburða, athyglisgáfan vel-
ur úr og er einstaklingsbundin.
Leikgagnrýni kann að verða
leikhúsum að gagni byggi hún á
samfelldri skoðun og viðleitni til
að meta starf að leiksýningum í
lengri tímaskeiðum. En þá er
rýnin farin að beinast hjá hinu
staka listaverki og skoðar það í
sögulegu ljósi.
Hver er ábyrgð
gagnrýnandans?
Sá sem skrifar í dagblöð stutta
pistla um leiksýningar verður
fyrst og fremst að vera heiðar-
legur og sannur í skrifum sínum.
Hann má ekkert draga undan
hvorki í lofi sínu eða lasti.
Ábyrgð hans er á þann veg holl-
ust lesendum hans og vinnu-
veitendum, viðfangsefni hans
hverju sinni og þeim sem að því
standa. Hann má ekki láta per-
sónulegt dálæti snerta sig né held-
ur þá óvild sem hann kann að
mæta. Hans skylda er að sundur-
greina eðlisþætti listaverksins í
því takmarkaða rúmi sem honum
er ætlað, meta vægi þeirra og veg,
og finna listaverkinu átt í samfé-
laginu. Hann er að semja stuttan
leiðarvísi og verður að gera það
samkvæmt bestu vitund.
Ágagnrýni
að vera fagleg
eða tæknileg?
Að sjálfsögðu verður gagnrýni
að lúta sömu meginkröfum og
umræðan meðal þeirra sem vinna
að sköpun listaverksins.
Gagnrýnandi má samt ekki falla í
þá gryfju að tileinka sér oft á tíð-
um grunna umræðuhætti leikhús-
fólks. Honum er skylt að fylgjast
með helstu straumum í leikhús-
um heimsins, ekki til samanburð-
ar, því leikhús þjóðanna lúta ó-
líkum hefðum í hverju landi,
heldur til að öðlast víðsýni.
Gagnrýnandinn er fyrst og fremst
að skrifa fyrir almenning - vænt-
anlega áhorfendur - síður fyrir
skapendur listaverksins. Vilji
hann ná áheyrn þeirra þarf hann
annan vettvang.
Er þá gagnrýni
yfirborðskennd?
Oftast, stundum finnst þér hún
ramba á kjarna málsins. Ánægju
þinni eða óánægju er lýst svo sem
talað væri úr þínu hjarta. En eðli
hennar er brigðult. Gagnrýnin
sem á að skynja kjarna listaverks-
ins vinnur í sköpun þess og býr í
dómgreind og tilfinningu lista-
mannsins sjálfs, hvort sem hann
er leikari, leikstjóri eða leik-
myndahöfundur. Hún er líka
brigðul en í henni felst sá frjó-
máttur sem magnar lífið í list-
averkinu.Og ef sú gagnrýni er
yfirborðsleg og greinir ekki
kjarna sköpunarverksins og
leiðir hann í ljós með einhverjum
ráðum, þá er listaverkið andvana
borið í þennan heim.
Er til annarskonar
gagnrýni?
Fræðileg umfjöllun um listir er
læst innan veggja háskólanna, í
listtímaritum og á vettvangi sem
er lokaður almenningi. Hún
byggir á mun flóknara skoðana-
kerfi en sú almenna stutta um-
fjöllun sem hér er rædd. Hún er
ekki til á íslandi og þótt fjöldi
manna hafi menntast til slíkrar
fræðimennsku, þá iðka þeir ekki
þann starfa, hvorki hér ná á al-
þjóðavettvangi. Slík gagnrýni
eða fræðirannsókn er alþjóðlegur
iðnaður og virðist lítið snerta
starfsemi leikhúsanna nema
mönnum takist að skjótast af ein-
um vettvangi á annan og um-
skapa fyrri reynslu sína í nýjum
viðfangsefnum: úr skýrslum
ieikhússins í skýrslur rannsókna
eða á hinn veginn.
í fyrsta sinn sem ég sinnti verk-
efni sem fastráðinn leikhús-
gagnrýnandi hitti ég Ólaf heitinn
Jónsson sem hafði þá starfað í tvo
áratugi rúma sem gagnrýnandi.
Hann hafði leiðbeint mér um ís-
lenska leikhús- og leikritunar-
sögu og ég unnið undir hans
handleiðslu stóra sögulega rann-
sókn um revíur. Þetta var í síð-
asta sinn sem ég sá hann,
skömmu fyrir hans sviplega and-
lát. Þetta var í Þjóðleikhúsinu og
það var hlé. Hann horfði á mig
brúnum döprum augum og
spurði mig hvort ég væri kominn
hingað til þessa starfa, að
gagnrýna. Og svo - hvort ég héldi
að það væri til nokkurs. Enn
kann ég ekki svar við spurningu
hans.
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Laugardagur 22. apríl 1989