Þjóðviljinn - 08.12.1989, Blaðsíða 24

Sé auga þitt heilt
Undir eldfjalli
Svava Jakobsdóttir
Forlagið 1989
„Undir eldfjalli” er fjórða smá-
sagnasafn Svövu Jakobsdóttur.
Sögurnar eru sex talsins. Bókin
dregur nafn sitt af fyrstu sögunni
sem er að mínum dómi síst
þeirra. Þar segir frá rosknum
hjónum sem ætla að fara að rækta
land við rætur Heklu. Sonur
þeirra og tengdadóttir koma með
barnið sitt og líst heldur illa á
þetta tiltæki, finnst það tilgangs-
laust. Stfllinn er fágaður en það
vantar einhvem kraft eða spennu
í frásögnina. Hins vegar er endir-
inn mjög vel gerður og kemur
eiginlega á óvart í lok tilþrifalítill-
ar sögu. Konan þarf þá að svara
því beint hvers vegna þau séu að
leggja allt þetta erfiði á sig við að
rækta upp landið. Hún leitar að
svari og tekur ósjálfrátt um hönd
barnabarns síns: „Hönd bamsins
greip um fingur á henni og hélt
ótrúlega föstu taki, af því handar-
afli sem sagt er að smábörnum sé
áskapað og hún hafði lesið að
væri arfur úr bernsku mannkyns í
frumskógunum, og loks með
hönd smábarnsins utan um litla
fingurinn, leit hún seinlega nær
sér líkt og hún kæmi úr óralangri
ferð og sagði: „Ég veit það ekki.”
Fyrsta sagan er undantekning.
Hinar sögurnar fimm halda les-
anda föngnum frá upphafi til
enda og það fer ekki á milli mála
að hér skrifar meistari smásögu-
nnar. Tvær sögur þótti mér bera
af. Þær heita „Endurkoma” og
„Pálmasunnudagsganga”. Ef til
vill má segja að þær beri sterk-
ustu höfundareinkenni Svövu.
Flestar sögurnar em raunsæis-
legar nema í „Endurkomu” riðl-
ast ytri og innri vemleiki þegar
lýst er mjög sterkri og mikilvægri
lífsreynslu sögukonu í porti
gamla Miðbæjarbamaskólans
(eftir því sem næst verður kom-
ist). Það er kona sem alist hefur
upp vestan hafs frá 12 ára aldri en
kemur heim til íslands fullorðin
með eiginmanni sínum. Hún er
kvíðin og óttast endurfundi við
liðinn tíma. Lesandi er lengi í
óvissu um hvað það er sem var
svona hræðilegt. Þannig heldur
höfundur spennu en auk þess
verður það enn áhrifaríkara en
ella þegar hið sanna kemur í ljós.
Það er einnig kona sem segir
frá í „Pálmasunnudagsgöngu”.
Hún er nýkomin heim úr ferða-
lagi til ísrael, ekkja með þrjá
unglingsstráka. í sögunni er hún
annars vegar að ergja sig yfir
yngsta syninum, sem hún óttast
að sé að lenda í einhverjum
unglingavandræðum, og hins
vegar að rifja upp ferðina, enda
stöðugt illa minnt á hana; í göngu
sem ferðamenn fóm í á pálma-
sunnudag fékk hún pálmaviðar-
grein í augað og er með stöðugan
verk og fær enga bót hjá lækni.
Svava Jakobsdóttir
Augnverkurinn - óheilt augað -
er mikilvægt atriði í sögunni. Það
er vísun í Biblíuna. Bæði gæti það
átt við flísina og bjálkann en
einnig þetta: „Sé auga þitt heilt
mun allur líkami þinn bjartur. En
sé auga þitt spillt, verður allur
líkami þinn dimmur. Ef nú ljósið
í þér er myrkur, hvflíkt verður þá
myrkrið.” (Matt. 6, 22-23).
Framan af sögunni kemur ekki
skýrt fram hvort hér er um raun-
veruleika eða ímyndun að ræða,
þ.e.a.s. hvort konan sé ef til vill
rugluð að halda það að hún sjálf
hafi verið viðstödd „innreiðina í
Jerúsalem”. Þanniger undirstrik-
uð táknræn merking þess sem
gerðist. Ekki fyrr en langt er liðið
á söguna, lýkst upp hvað höfund-
ur er að fara en þá sést líka að allt
var vandlega undirbúið; ekkert í
sögunni er án tilgangs. Það er

ot s wtíJr*
s
MARGRÉT
EGGERTSDÓTTIR
skemmst frá því að segja að ákaf-
lega hversdagsleg atvik afhjúpa
hvernig sambúð gyðinga og araba
er háttað í þessu landi og baksvið-
ið, vettvangur guðspjallanna, fær
nýja merkingu. Arabískur þjónn
er niðurlægður af amerískum
gyðingi og arabinn „sagði ekki
eitt einasta orð”; hann „stóð
þama eins og... já, eins og sauður
sem átti að leiða til slátrunar”
(88). í lok sögunnar sér konan
samband sitt við yngsta soninn í
nýju ljósi: „Hægt lét hún höndina
falla og hörfaði frá dyrum er sjón-
in hverfðist inn... skynjaði óbæri-
lega þjáningu þess er hefur bæði
augu heil...” (96).
„Fyrnist yfir allt” og „Fjöru-
steinn” eru hljóðlátari sögur en
þó eftirminnilegar. Þessar tvær
eiga það sameiginlegt að lýsa ein-
staklingum - lítilli telpu og
gömlum manni - sem standa
máttvana gagnvart ytri aðstæðum
sem þau fá ekki ráðið við. í báð-
um tilfellum eru það róttækar
breytingar sem verða á högum
þeirra. „Fyrnist yfir allt” er saga
telpu sem flytur með foreldrum
sínum til Kanada og stendur þar
„á landamærum tveggja tungu-
mála”. í lok sögunnar er annað
atvik sem átti sér stað löngu síðar
tengt þessum minningum telp-
unnar. Það virðist langsótt við
fyrstu sýn: klæðskiptingur er rek-
inn út af veitingastað í London.
En í raun er þessi samtenging
mjög áhrifarík og undirstrikar
skelfilegt umkomuleysi þess sem
er framandi, utanveltu og á
hvergi heima. „Fjörusteinn” er
eina sagan sem sögð er frá sjónar-
hóli karlmanns. Hann er orðinn
gamall og börnin hans eru komin
til hans að flytja lasburða eigin-
konu hans á stofnun. Gagnvart
ákvörðunum uppkominna barna
sinna er hann jafnmagnþrota og
telpan í hinni sögunni. Tilfinning-
ar þeirra skipta ekki máli; þau
eru ekki spurð.
Síðasta sagan í bókinni, „Saga
bróður míns”, er óneitanlega
margslungin. Hún er lögð í munn
konu sem hefur nýlega misst yng-
ri bróður sinn á voveiflegan hátt.
Þegar þau voru börn, var hún vön
að segja honum sögur. Hann
drakk þær í sig og hún sýndi vald
sitt yfir honum m.a. með því að
láta sömu söguna enda í dag
öðruvísi en í gær: „Ég sé að hon-
um léttir yfir nýja endinum.
Hann fyllist þakklæti í minn garð
og gengst undir vald mitt. Ég ræð
því hvað verður um hann og okk-
ur öll og það gerir mig líka dálítið
sérstaka.” (107). í þessari smá-
sögu eru fleiri sögur, m.a. þjóð-
saga um álfkonu og mennskan
mann og sagan um Kain og Abel
úr fyrstu Mósebók. Hér eru vakt-
ar spurningar um það hvernig
sögur renna saman, hvernig
sögur verða til, hvert sé vald þess
sem segir sögu og loks: hver
ræður því hvemig sagan fer?
í heild er þetta mjög gott
smásagnasafn og kemur engum á
óvart. Svava Jakobsdóttir er einn
af okkar bestu höfundum og hún
kann þá list betur en flestir aðrir
að skrifa góða smásögu. Að
formi til em sögurnar nokkum
veginn hnökralausar, efnistökin
ömgg og markviss, stíllinn agað-
ur en um leið látlaus, eðlilegur.
Hverri sögu lýkur á magnaðan
hátt, þá nær sagan ekki bara há-
maríci sínu heldur gengur höf-
undur þar næst lesanda, snertir
hann svo um munar og vekur þörf
fyrir að sagan sé hugleidd öll upp
á nýtt. Og síðast en ekki síst er
efni þessara sagna áríðandi, það
skiptir máli og kemur okkur við.
JÓNAS GUÐMUNDS'SON:
TOGARAMAÐURIN N
GUÐMUNDUR HALLDÓR
GUÐMUNDUR HALLDÓR
OG SONUR HANS
GUÐMUNDUR J.
SEGJA FRÁ
Togaramaðurínn
Guðmundur Halldór
og sonur hans
Guðmundur J.
Þessi snilldctrvel skrifaða bók
Jóncisar Guðmundssonar stýrimanns
um þá feðga Guðmund Halldór
og son hans, Guðmund J., fæst ennþá
á afgreiðslu útgáfunnar.
Einnig í nokkrum betri bókabúðum.
Verð aðeins kr. 1.125,-
Bókaútgófan Hildur
Auðbrekku 4 Sími 641890,
PÉTUR
GUNNARSSON
PISTILL
íslenski hesturinn
og við
Um daginn þegar ég var að
taka bensín varð ég áheyrandi að
samtali þar sem maðurinn á kass-
anum sagði við sprautumanninn
(og nú set ég gæsalappir): „Það
eru ekki lengur neinir
stjórnmálamenn á Islandi, bara
pólitíkusar.“
Auðvitað hef ég ekkert leyfi til
að vera að taka glefsu úr tveggja
manna tali og varpa því út yfir
þjóðina, en ég geri það samt af
því ég held að þau séu prýðileg
einkunnarorð fyrir lágt gengi
stjórnmála nú um stundir.
Þá miklu ládeyðu sem ríkir í
pólitískri hugsun má kannski
marka af því að skil hafa nú að
mestu verið numin upp á milli
hinni stríðandi flokka, menn
halda til málamynda tryggð við
gömul vörumerki, en þegar til
kastanna kemur, þ.e.a.s. vald-
anna - þá geta allir átt samleið.
í stað þess samkomulags um
ósamkomulag sem var ráðandi
fyrir ekki margt löngu er nú þegj-
andi samkomulag um lágmarks-
markmið og lágmarksleiðir og
lágmarkslíf.
Ástæðuna fyrir þessu sam-
ferðalagi hygg ég vera þá að þjóð-
félagsvagninn spólar fastur. Ef
ökutæki lendir í ófærð, sljákkar
óhjákvæmilega í rifrildi farþeg-
anna og þeir fara út að ýta.
Skyndilega, allt í einu, smátt
og smátt er færð tekin að þyngjast
á atvinnuvegunum. Með þeirri
tækni sem við búum yfir í dag þarf
ekki nema brot af fiskiskipastóli
landsmanna til að veiða og verka
ársaflann. Og með þeirri tækni
sem við ráðum yfir í landbúnaði
þarf ekki nema hluta af býlum
Íandsins til að sjá okkur fyrir
mjólk og kjöti. Og þannig mætti
áfram halda um fleiri svið, ekki
síst verslun og þjónustu ýmiss
konar.
En við tregðumst samt við að
halda áfram í sama gamla farinu
og höldum úti of stórum flota til
fiskveiða, of mörgum býlum til
landbúnaðar, of mörgum versl-
unum, tryggingafyrirtækjum,
ferðaskrifstofum, bílaumboðum,
útvarpsstöðvum... af þeirri ein-
skæru ástæðu að fólk þarf að hafa
atvinnu. Einhvem veginn er
atvinnan óaðskiljanlegur hluti af
mannsmyndinni alveg síðan í
Mósebók að Guð lagði það á
manninn í refsiskyni fyrir ein-
hvem tittlingaskít að „í sveita
andlitis þíns skalt þú neyta
brauðs þíns.“
Tökum til hliðsjónar dæmi af
einhverri annarri dýrategund,
t.d. hestinum. Fyrir fáum ára-
tugum var hann gangverkið í
atvinnulífi landsmanna og sam-
göngum. Hann dró vélar og
vagna og flutti fólk milli staða.
Eins og fingri væri smellt
breytti tæknibylting hestinum úr
atvinnutæki í lystisemd. í dag em
hestar eingöngu til ánægju.
En maðurinn? Af hverju getur
hann ekki verið eingöngu til
ánægju? Er ekki kominn tími til
að fara úr Gamla testamentinu
yfir í hið Nýja, t.d. Matteusar-
guðspjall en þar standa þessi
frægu orð Meistarans í þýðingu
Odds Gottskálkssonar frá 1540:
„Sjáið fugla himins, þeir eð
hvorki sá né upp skera, og eigi
safna þeir í komhlöður, og yðar
himneskur faðir hann fæðir þá.
Em þér eigi miklu framar en
þeir? ... Hyggið að akursins lilju-
grösum, hveminn þau vaxa. Þau
vinna hvorki né spinna.“
Hvemig skyldi þessi boð-
skapur hafa hljómað í íslenskum
afdalakirkjum á sextándu öld
þegar hver maður var hlekkjaður
við ævilangt brauðstrit. Hér eru
hvorki meira né minna en bein
skilaboð frá Almættinu um að
fólk eigi að hætta þessu basli og
fara að dæmi blóma og fugla og
bara vera til.
Hefur þetta hljómað sem öfug-
mæli, gáta, skáldskapur? Eða
hreinlega verið sleppt, presturinn
ekki treyst sér til að stama því
upp.
I dag aftur á móti gæti þetta
verið venjulegur dagblaðsleiðari.
„Lítið til íslenska hestsins, hann
lyftir ekki litlafingri og lifir samt í
lystisemdum.“
Hvers vegna ekki mennirnir?
En áður en orlofið getur hafist
þurfum við að leggja atvinnuveg-
ina í púkk, skilgreina til hvers við
ætlum að hafa þá og fá síðan af-
raksturinn á silfurfati nýjustu
tækni og vísinda.
Það væri ekki pólitík. Það væru
stjórnmál.
Hvað eiga menn þá að gera
þegar fríið skellur á? kynnu
vinnuhestarnir að spyrja. Og
svarið er: það sem þá langar til:
læra dönsku, hnýta flugur, dansa
suður-ameríska dansa, horfa á
sjónvarp, líta jafnvel í bók, líta til
fugla himins og akursins lilju-
grasa.
Og íslenska hestsins.
P.s.
Það er hættuspil að skrifa í
Þjóðviljann! Grein mín frá því 1.
des. moraði í villum og viðbótum
og úrfellingum sem ofanritaður
getur með engu móti kannast við.
Hér er hvorki staður né stund til
að leiðrétta alla gófluna, aðeins
numið staðar þar sem merkingin
brenglast. f greininni spyr ég: „er
örugglega verið að jarða rétt
lík?“ Þjóðviljinn breytir líki í
„ríki“. Og setjari lætur sig ekki
muna um að brengla merkingu í
tilvitnun í sjálfan Lenín, fellir
burt „ekki“ í spurningunni:
„hvers vegna ættum við þá EKKI
að byrja á því að skapa forsend-
umar...“ Sjálfum urðu mér á
glöp í málsgrein sem rétt á að
vera svona: „Að Lenín gengnum
kom það í hlut Stalíns að ham-
fletta hræið af sósíalismanum og
smokra skinninu upp á hinn sov-
éska ríkiskapítalisma sem var
byrjaður að standa í fæturna og fá
heimshreyfingu kommúnista til
að gangast við afkvæminu.“
Það er umhugsunarefni hvem-
ig frágangur er orðinn á efni dag-
blaða. Maður nostrar og fágar
svo jaðrar við smásmygli. Síðan
tekur setjarinn textann og þyrlar
honum upp í loft og að því er
virðist hending hvemig orðin
raðast á blaðið. Stundum er eins
og súrrealisminn sé loksins orð-
inn ríkjandi bókmenntahreyfing.
Hugsið ykkur til dæmis vesalings
manninn sem ætlaði að skrifa að
„bókmenntir væm undirstaða ís-
lensku þjóðarinnar“ og las síðan í
dagblaðinu að „bólmenntir væm
undirstaða íslensku þjóðarinn-
ar“. Auðvitað mátti hvort
tveggja til sanns vegar færa, báð-
ar fullyrðingarnar nánast tátó-
lógíur þótt sú síðamefnda væri
full augljós. En í leiðinni og alveg
óvart varð til nýtt orð „ból-
menntir“. Fallegt orð og merk-
ingartært. Það er ekki í núverandi
Orðabók Menningarsjóðs en
hlýtur að rata í næstu útgáfu
hennar.
(Tekið skal fram, að mistök þau
sem vitnað er til hér að ofan em
ekki sök prófarkalesara, heldur
lágu til þeirra tæknilegar orsakir.
Ritstj.)