Dagblaðið Vísir - DV - 11.12.1996, Blaðsíða 10

'ár »
10 menmng
MIÐVHOJDAGUR 11. DESEMBER 1996 13"V
Haustið 1649 situr Guðmundur Andrésson í
Blátumi, hinu illræmda fangelsi Danaveldis og
raðar saman brotum lífssögu sinnar. Honum er
gefið að sök að hafa samið skammarlegt rit
gegn Stóradómi, en menn munu hafa hlotið
verri dóma fyrir minni sakir á þeim tima!
Þetta er í grófum dráttum efni í nýjustu bók
Þórarins Eldjárns, Brotahöfði, sögulegri skáld-
sögu sem ber mörg einkenni þeirra skáldsagna
sem kallaðar hafa verið grallara- eða skálka-
sögur. Skálkasögur eru frjálslega saman settar
og státa af miklu og litríku persónusafni og
eiga aðalpersónur slíkra sagna það flestar sam-
eiginlegt að vera af fátækum komnar og aldar
upp á vergangi. Skálkurinn er hrokafullur og
ósvífinn, hinn mesti hrakfallabálkur en yfir-
leitt snjall að bjarga sér úr hremmingum. Oft
reyna þessar sögur að afhjúpa spillt þjóðfélag á
sama tíma og þær blússa af kæti og léttleika.
Þótt Guðmundur, aðalpersónan i sögu Þórar-
ins flakki víða, er ekki beint hægt að segja að
hann sé á vergangi því hann á sér alla jafna at-
hvarf í föðurhúsum. En mörg önnur skilyrði
grallarasagna uppfyllir hann með bravúr og er
aukinheldur þessi skemmtilegi persónukokk-
teill sem grallaramir eru gjarnan soðnir úr.
Eina stundina höfðar hann til samúðar lesand-
ans, aðra til undrunar eða jafnvel hneykslun-
ar. Hann er blanda af gáfumenni og einfeldn-
ingi, snjall og skarpur, fróðleiksfús og djúpt
þenkjandi en gengur samt sem áður í gildru
sem hann hefði átt að varast. En þá mótsögn
sættir höfundur á einfaldan hátt sem auðvelt
er að gera sér að góðu: Afglöp Guðmundar eru
heimfærð upp á brennivínspúkann, þann
auma og útsmogna mannorðsþjóf sem á
skammri stundu umbreytir visku í
heimsku og varúð í andvaraleysi.
Svo haldið sé áfram samanburði
við grallarasögurnar virðist Guð-
mundur ekki læra af reynslunni þótt
snjall sé. Hann kemur sér í hverja
Bókmenntir
Sigríður Albertsdóttir
klípuna á fætur annarri, mest vegna
gáfu sem hann nær þó ekki að nýta
sér á „tilhlýðilegan" hátt, sumsé orð-
heppninnar sem hann grípur til hve-
nær sem tækifæri gefst. Hún verður
honum að falli. Hér kemur hin und-
arlega mótsögn í skapferli hans best
í ljós: þótt greindin segi stopp, þá get-
ur hann ekki hætt. Og þegar hann
vill hætta verður ekki aftur snúið!
Hér hefur Brotahöfuð aðeins verið
skoðuð með hliðsjón af grallarasög-
um, en höfundur býður lesendum Þórarinn Eldjárn.
sínum upp á mun fleiri leiðir til að
nálgast frásögn sína. Það er einmitt einn af
fjölmörgum kostum Brotahöfuðs. Ef lesandinn
er þannig stemmdur getur hann skoðað frá-
sögnina svo og hinar litríku persónur hennar í
háalvarlegu Ijósi; hann getur einnig farið þá
leið að brosa bókina út í gegn, samþætt þessar
tvær leiðir eða týnt sér og gleymt í hinni listi-
legu framsetningu á frásagnarhætti og stil.
Orðheppni Guðmundar fær lesandinn beint í
æð á máli sem hæfir Islendingi á 17. öld. Það
ætti ekki að vera sérlega þjált í munni eða
huga nútímamannsins en Þórami tekst að
gæða málið svo miklu lífi og spriklandi fjöri að
það rennur eins og tær lækur í gegnum huga
lesandans allt til bókarloka.
Þórarinn Eldjárn:
Brotahöfuð
Forlagið 1996
Spriklandi fjör
eöa...
Manntafl
Ora pro
nobis
Kápa klassískra geisladiska er oft
heldur rýr útlits. Það er eins og
enginn hafi hugmyndaflug til að
gera diskana smarta og gimilega.
Þetta á ekki aðeins við um innlenda
framleiðslu; erlendu diskamir era
yfirleitt síst betri. Mönnum dettur
greinilega ekkert annað í hug en
tvennt: Annars vegar að á framhlið
disksins skuli vera mynd af hljóð-
færaleikurunum þar sem þeir
handfjatla hljóðfærin með flírulegt
tannkremsbros, eða þá dapurlegt
landslagsmálverk sem helst myndi
sóma sér í forstofunni á elliheimili.
Undantekning frá þessari reglu
er diskur sem ber titilinn „Koma“.
Hann inniheldur trúarleg kórverk
eftir Þorkel Sigurbjömsson í flutn-
ingi kammerkórsins Hljómeyki.
Það er Smekkleysa sem gefur hann
út, og er kápan samt allt annað en
smekklaus. Eiginlega er þetta flott-
asta kápa klassísks
disks sem undirrit-
aður hefur séð í
langan tíma. Á
framhliðinni er
reyndar mynd af
einum kórfélag-
anna, en hún er óskýr og söngvar-
inn er EKKI brosandi. Inn í bæk-
lingnum sem fylgir eru svo fleiri
myndir af söngvurunum, allar mjög
þokukenndar og skreyttar ýmsum
litaáferðum. Útkoman er mjög dul-
arfull og í fullu samræmi við inni-
hald disksins. Það er snillingurinn
Jón Óskar sem sá um umbrotið;
vonandi á hann eftir að sjá um alla
klassíska geisladiska í framtíðinni.
Og þá er þaö innihaldið. Greini-
legt er að Þorkell Sigurbjömsson er
hér á heimavelli. Honum lætur
einkar vel að semja kirkjutónlist;
hvert einasta stefbrot er þrungið
trúarlegum anda. Jafnvel þótt text-
inn væri ekki annar en tralla lalla
la allan tímaií myndi maður samt
fyllast af óræðum, háandlegum til-
finningum við að hlusta á þessar
fógru laglínur.
Of langt mál væri að fjalla um
Þorkell Sigurbjörnsson.
hvert og eitt verk á disknum. Helst
ber að nefna hið fyrsta sem kallast
Te Deum, en það er fyrir kór og
hörpu. Það er einkar grípandi og
fallegt og við hæfi að diskurinn
skuli byrja á því. Næst er svo
Sancta Maria sem er nokkurskonar
keðjusöngur, og er einnig greini-
lega innblásið. En
aðalrétturinn á þess-
um lostæta tónlistar-
matseðli er samt
einskonar kantata
og heitir Koma. Það
hefst á annarsheims-
legu hvísli: „Jörðin var auð og
tóm...“ aftur og aftur og svo smá
magnast söngurinn. Greinilegt er
að Þorkell hefur samið Komu af
mikilli hugmyndaauðgi og andagift
og er hvergi ofaukið í tónlistinni.
Nokkrir sálmar fylgja síðan á eftir
og era þeir hver öðrum fallegri.
Þetta er því einkar eigulegur diskur
og ætti að lifga upp á jólastemning-
una á hverju tónlistarheimili. Sér-
staklega þar sem Hljómeyki syngm-
mjög vel og nær að lifa sig inn í
stemningu hverrar einstakrar tón-
smíðar.
Helst er þó hægt að finna að upp-
tökunni - hún er dálítið óskýr og er
eins og eitthvað vanti á efsta tón-
sviðið. Upptökumar munu hafa far-
ið fram í Stúdíói Stemmu - trúlega
hefði verið meira við hæfi að taka
tónlistina upp í kirkju.
Refskák, það er nafn með
rentu. I þessari skáldsögu Art-
uro Pérez-Reverte er teflt fram
og til baka og óhætt að segja að
skáklistin sé bindi-
efni hennar. Meira
að segja er bragðið
upp stöðumyndum
hvað eftir annað.
Lesanda er því akk-
ur í að kunna
mannganginn og
trúlega höfðar
þessi bók sérstak-
lega til skákunn-
enda.
Sagan fjallar
um forvörð, hina
forkunnarfogru
en síreykjandi
Júlíu, sem tekur
að sér að gera við málverkið
Skákina, olíumálverk á viðar-
brík frá 1471. Á röntgenmynd
kemur í ljós áletrun sem lista-
maðurinn hefur málað yfir:
Hver banaði riddaranum?
Spumingin vísar
til persónanna í
málverkinu, en
vitað er að ein
þeirra var myrt.
Svarið virðist að
finna á skákborði
sem persónurnár virða fyrir sér.
Sagan gengur síðan út á tilraun-
ir Júlíu og félaga hennar til að
tefla skákina aftur á bak til að
reyna að komast að því hver
banaði riddaranum. Svo gerist
hið óvænta: persónur bókarinn-
ar dragast sjálfar inn í taflið
með tilheyrandi drápum. Fortíð
og nútíð, leikur og alvara, flétt-
ast saman á áþreifanlegan hátt.
Fram fer heilmikil og heillandi
umræða um skákina sem nokk-
urs konar endurspeglun mann-
legs lífs: „Og skákmaður er
vanalega talinn vera þrúgaður
einstaklingur, bældur á ein-
hvern hátt. Aðforin að kóngin-
um sem er það sem skák snýst
um, þaö aö veita yfirvaldinu til-
ræði, væri þá nokkurs konar
frelsun undan þessu ástandi."
Þetta er sérstæð spennusaga
sem krefst töluverðrar einbeit-
ingar af lesanda. Hún er ekki
aðeins mettuð
skáklistinni
heldur full af
skírskotunum til
evrópskrar há-
menningar. Sag-
an fer fremur
hægt af stað af
spennusögu að
vera, en sækir
smátt og smátt í sig
veðrið. Eitt og ann-
að óvænt kemur
fyrir, eins og fara
gerir í sögu sem
þessari, en í aðra
röndina virðist höf-
undur vera að spotta hefðir
spennusögunnar.
Kristinn R. hefur augljóslega
lagt mikla alúö við þýðinguna.
Vald hans á íslensku máli er að-
dáunarvert og
oft kitla meitlað-
ar lausnir hans
máltaugamar.
Kjarnmikið orð-
færið gerir það
þó að verkum að
þýöingin fær „hart“ yfirbragð,
hvort sem það endurspeglar nú
frumtextann eða ekki. Þar spilar
einnig inn í ást þýðandans á
sjaldhafnarorðum, sem gera þýð-
inguna bóklega á köflum, stund-
um jafnvel tilgerðarlega, þó að
þau falli annars vel að þeim
forna þræði sem í sögunni felst:
„Ég horfði á þig ganga beint af
augum mót óvininum með
hnyklaðar brýn og samanbitnar
tennur, hugaða og hræðilega
einsog hefnigjama refsinom, og
fann auk eigin æsingar til stór-
kostlegs stolts, það segi ég satt.“
Arturo Pérez-Reverte: Refskák
eða bríkin frá Flandri.
Kristinn R. Ólafsson þýddi.
Ormstunga 1996.
Hljómplötur
Jónas Sen
Bókmenntir
Rúnar Helgi Vignisson
| Skemmtileg
í skot á náungann
“ Bókafélagið hefur gefið út bókina
* Skemmtileg skot á náungann eftir Sig-
| urð G. Valgeirsson, dagskrárstjóra og
fyrrum stjómanda Dagsljóss hjá Sjón-
| varpinu. í bókinni er að finna meinleg-
ar athugasemdir um náungann. Vitnað
5 er í leikara, stjórnmálamenn, fjöl-
| miðlamenn og þekkta andans jöfra,
• jafnt íslenska sem erlenda.
í formála bókarinnar segir Sigurður
i m.a.: „Það er hægt að móðga fólk á
| margan hátt og misjafnlega alvarlega.
| Sumar athugasemdanna í þessari bók
| jafnast næstum því á vic
| klapp á bakið á meðan
aðrar hljóta að hafa hitt
menn illa. Yfirleitt eiga
þær það þó sameiginlegt
í að sýna líflegt hug-
myndaflug og - þegar
vel tekst til - líka húmor
| og hnyttni.“
Hnyttnar eru athuga-
! semdimar flestar, eða
| eins og Jón Pálmason i
i Akri sagði eftir sumarkosningamar
!; 1959 þegar Matthías Á. Mathiesen
felldi Emil Jónsson í Hafnarfirði og
! Björn Pálsson á Löngumýri felldi Jón í
| Austur-'Húnaþingi: „Þetta voru skrýtn-
ar kosningar. Forsætisráðherra féll
| fyrir stráki úr Hafnarfirði, en fbrseti
S Sameinaðs alþingis, fyrir fifli úr Aust-
! ur-Húnavatnssýslu.“
Margt hefur verið sagt um Ronald
Reagan, fyrrum Bandaríkjaforseta.
| Gerald Ford sagði eitt sinn: „Ronald
f Reagan litar ekki á sér hárið. Hann
varð bara appelsínugulur fyrir tím-
;! ann.“ Bandarískur grinisti sagði
! einnig um Reagan: „í hræðilegum elds-
voða sem varð í bókasafni Reagans for-
seta eyðilögðust báðar bækumar. Og
! það sárgrætilega er að hann var ekki
1 búinn að lita aOar myndimar í
I annarri."
Jói og risaferskjan
Mál og menning hefur gefið út
bamabókina Jói og risaferskjan eftir
Roald Dahl, mynd-
skreytta af Quentin Bla-
ke. Ámi Árnason
þýddi en ein nýjasta
myndin úr smiðju Dis-
neys er byggð á þess-
ari sögu. Myndin
verður sýnd fljótlega
í Sambíóunum.
Sagan segir af
honum Jóa sem býr
hjá hinum hræði-
legu frænkum sín-
um, Breddu og Bryðju. Dag
nokkum vex risastór ferskja í garðin-
um. Ótrúlegt en satt, ferskjan verður
farartæki Jóa á ævintýralegum flótta
ásamt engisprettu, kónguló og fleiri
undarlegum sögupersónum.
Frost og funi á
Vatnajökli
Ari Trausti Guðmundsson jarðeðlis-
J fræðingur og Ragnar Th. Sigurðsson
J ljósmyndari hafa líklega sent frá sér þá
| bók í jólabókaflóðinu sem unnin var á
| hvað skemmstum tíma. Bókin nefnist
| Vatnajökull, Frost & Funi, og inniheld-
ur um 50 glæsilegar ljósmyndir Ragn-
j ars með fróðleg-
j um texta Ara
Trausta um æv-
j intýraheima
Vatnajökuls og
j nýafstaðin
| eldsumbrot
;* sem loks
hleyptu Skeið-
ará niður um
! sandana svörtu í nóv-
S ember sl. Ari er einn fjögurra manna
| sem náðu að heimsækja nýju goseyj-
j una í iðram Vatnajökuls.
Aðdáun vakir að þeim félögum hafi
I tekist að koma jafii vel unnu verki frá
sér á þetta skömmum tíma því eldsum-
brotin í október og jökulhlaupin í nóv-
ember eru íslendingum enn í fersku
5 minni. Bókin er prentuð í Odda. -bjb
Umsjón
Silja Aðalsteinsdóttir