Dagblaðið Vísir - DV - 24.01.1998, Blaðsíða 16

16
LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 1998 JL) V
Draumkennd sýn á hiara veraldar
um listamanninn með barnshjartað, Samúel í Selárdal
altaristöfluna um vorið ásamt sex
útskornum kertastjökum. Sóknar-
nefndin var í vanda stödd, því í
kirkjunni var gömui og verðmæt
tafla er hafði fylgt henni frá upp-
hafi. Niðurstaðan varð sú að hafna
töflu Samúels en veita kertastjök-
unum viðtöku. Þeir eru enn í
kirkjunni. Sagt er að Samúel hafi
samt sem áður boðið kirkjugestum
á afmælinu til sýningar á loftinu
hjá sér. Þar príluðu upp margir
helstu prelátar landsins og er upp
var komið var því líkast sem gólf-
ið ætlaði með klerkana í neðra.
Þeir sluppu þó með skrekkinn, en
vel er líklegt að Samúel hafi haft
gaman af. Hann gat ekki sætt sig
við að altaristaflan fengi ekki að
hanga yfir altari, svo hann afréð
að byggja kirkju að Brautarholti
utanum altaristöfluna. Hann var
þá orðinn 76 ára gamall. Hann lét
aldurinn þó ekkert á sig fá, heldur
hóf bygginguna með skriðmótum,
einn síns liðs. Punkturinn yfir iið
var svo næputurn einsog sá á
Landshöfðingjahúsinu, samansett-
ur úr ótal flísum. Og er turninum
var lokið var kappið orðið slíkt í
Samúel að hann hóf veturinn eftir
að setja saman módel af glæstum
byggingum er hann sá myndir af í
Löndum og lýðum og í tímaritum,
m.a. Péturskirkjunni í Róm og
Gullna hofinu í Delhí. Hann kom
módelunum fyrir í kirkjunni um
vorið ásamt málverkum í fagur-
lega útskornum gylltum römmum
og opnaði sýningu sem kostaði
fimmtíu aura að skoða, að sögn
Ólafs Hannibalssonar.
Ljónagosbrunnurinn
laðaði börnin til sín
Kirkjuna notaði Samúel jafn-
framt sem vinnuaðstöðu á sumrin.
Hann hafði yndi af að sýna fólki
verk sín og þá sérstaklega ljóna-
gosbrunninn er börn bar að garði.
Þá fór hann í lækinn með skjólu
og hellti í brunninn svo bunaði úr
skoltum ljónanna við mikinn fögn-
uð. Síðustu tvö árin var Samúel á
Sjúkrahúsi Patreksfjarðar og var
þá nánast búinn að missa sjónina.
Hann lést i janúar 1969 og uppfrá
því gnauða vetrarvindar í Selár-
dal. Kindur og hestar hafa getað
gengið óáreitt inn í húsin og gest-
ir og gangandi jafnvel hnuplað
með sér leifum af listaverkum
Samúels og búslóð hans. Líkönin
af Péturskirkjunni og Gullna hof-
inu munu þannig hafa horflð spor-
laust og naumlega tókst að bjarga
altaristöflunni suður á Listasafn
ASÍ. Ríkið telst eignaraðili að jörð-
inni, en sýnir byggingum og verk-
um Samúels engan áhuga. Enga
erfðaskrá er að finna og engir
beinir afkomendur. Þó er ljós í
myrkrinu þar sem Ólafur Gísla-
son, nú eini ábúandinn í dalnum,
forðaði næputurninum frá foki og
hefur gert við þak kirkjunnar og
listasafnsins. Hann leigir nú jarð-
irnar í dalnum og síðustu tvö sum-
ur hefur hann einnig sett upp sýn-
ingar á verkum Samúels í kirkju
hans. Auk þess er kvikmyndagerð-
in Andrá að'ljúka gerð leikinnar
heimildamyndar um Samúel eftir
handriti undirritaðs. Því eru teikn
á lofti um endurreisn hins ævin-
týralega listasafns Samúels í Sel-
árdal og verður sýningin sem nú
stendur yfir í Gallerí Horninu von-
andi til að styrkja þau teikn. Verk
Samúels eru lifandi vitnisburður
um að kraftaverk geta gerst ef and-
inn fær notið sín að afloknu dags-
verki. Þau eru sérstæður kapítuli í
alþýðulistasögu okkar sem nauð-
syn ber til forða frá glötun.
Ólafur J. Engilbertsson
Þegar ég kom í Selárdal fyrst
fyrir tæpum fimm árum var bjart
veður og snjóföl yfir öllu. Þröngur
dalurinn opnaðist fyrir sólinni
sem lýsti upp rauðleitt bergið í
fjöllunum. Niðri við sjóinn blasti
við undarleg húsaþyrping sem
líktist einna helst leikmynd úr
Doktor Zívagó; kirkja með
næputurni, hús áþekkt hofi með
bogadregnu hliði og súlnaröð
ásamt íbúðarhúsi. Á milli hús-
anna stóðu hinar margvíslegustu
höggmyndir, fölhvítar einsog um-
hverfið, líkt og hillingar í eyði-
mörk. En hver var hann, þessi
maður sem byggði þessa draum-
kenndu sýn á hjara veraldar?
Næmur á unga aldri
Samúel Jónsson fæddist að
Horni í Mosdal í Arnarfirði árið
1885. Foreldrar hans voru Guðríð-
ur Guðmundsdóttir og Jón Þor-
steinsson er mun hafa látist þegar
Samúel var mjög ungur. Eftir það
fór Samúel á milli bæja með móð-
ur sinni sem starfaði sem vinnu-
kona. Lengst voru Samúel og móð-
ir hans hjá séra Lárusi Benedikts-
syni í Selárdal. Aldamótaárið 1900
varð mikið sjóslys útfrá Selárdal
og fórust þar flestir fullorðnir
menn í dalnum, 25 talsins, en það-
an var talsvert útræði. Samúel
þótti næmur sem ungur drengur
og var búinn að tálga út krossa
jafnmarga mönnunum er fórust
áður en óveðrið skall á er grand-
aði bátum mannanna. Séra Lárus
varð þessa var og brást hinn versti
við, tók hnífinn af hinum upp-
rennandi útskurðarmeistara og
líkti verki hans við galdra og taldi
illan fyrirboða. Samúel bar ávaflt
kala til séra Lárusar og mun hafa
sagt að ekkert réttlæti væri þá til
ef þeir þyrftu að hittast fyrir
hinumegin.
Samúel var einnig góður módelsmiður. Hér er hann við módel af Péturs-
kirkjunni í Róm. Myndir: Ragnar Páll
Upphafið
Vorið 1947 ákváðu Samúel og
Salóme að flytja aftur til Selárdals.
Salóme var þá orðin fársjúk og
andaðist skömmu eftir komuna í
Selárdal. Samúel útbjó fagurlega
gerðan steinsteyptan legstein á
gröf hennar, sem nú er í geymslu
á Bíldudal. Hann fékk ábúð á einni
af hinum gömlu hjáleigum Selár-
dalsjarðarinnar niðri við sjóinn,
Kletti, sem seinna var nefnd Mel-
staður. Staðinn skírði hann upp og
nefndi Brautarholt. Hann byrjaði
á því að byggja skemmu fyrir
kindurnar sínar við íbúðarhús
sem var á staðnum og byggði svo
eftir það utan á húsið og ofan á.
Um það leyti fékk gamli maður-
inn eflilífeyrinn sinn og hafði nú í
fyrsta sinn peninga á milli hand-
anna. Hann sat ekki ráðalaus með
þá, heldur fór inn á Bíldudal og
pantaði sement í Kaupfélaginu og
fékk þar í kaupbæti tóma blikk-
dunka undan sykri. Þeir komu í
Leifur heppni er eitt verka Samúels.
hannaði sérstaka vatnsaflssög í
bæjarlæknum til að saga sundur
borðin. Fleira smálegt dundaði
hann sér við, einsog handskorna
útsýnisskífu er sýndi alla bæina i
dalnum. Er dró að hundrað ára af-
mæli sóknarkirkjunnar á æsku-
heimili Samúels í Selárdal árið
1961 ákvað hann að mála altari-
stöflu og gefa kirkjunni.
Hann afhenti sóknarnefndinni
Samúel viö höggmyndir sínar og íbúöarhús hans, bærinn Brautarholt, í baksýn. Myndirnar meö greininni voru tekn-
ar árið 1965 og hafa ekki birst á prenti fyrr en nú.
Eftir að séra Lárus hætti prest-
skap og fór suður bjó Samúel á hin-
um ýmsu kotum í Selárdal ásamt
móður sinni; Tóft, Fossá og Neðri-
Uppsölum. Réyndar var Fossá ný-
býli sem Samúel byggði upp sjálf-
ur. Þar má enn sjá leifar matjurta-
garðs og veggja. Móðir Samúels lést
árið 1916 og þá réð hann til sín
ráðskonu er Salóme hét og var
Samúelsdóttir. Smám saman tókust
með þeim náin kynni og munu þau
hafa eignast barn saman er fæddist
andvana um það leyti er þau fluttu
búferlum yfir fjallið til Krossadals í
Tálknafirði.
Nýstárlegar jötur
í Krossadal byggði Samúel
steinsteypt ibúðarhús sem vakti
athygli fyrir falskan glugga. Enn-
fremur steypti hann upp jötur í
fjárhúsinu, sem þótti nýlunda á
þessum tíma (um 1930). Samúel
nýtti sér af útsjónarsemi það efni
sem hendi var næst og er togari
strandaði við Krossadal hóf hann
að losa sundur á honum byrðing-
inn og útbjó þannig girðingar-
staura er standa margir enn í dag
kringum túnið í Krossadal. Þau
Salóme tóku sér fósturson, Þórar-
in, og ólst hann upp hjá þeim í
Krossadal. Segist honum svo frá
að mikil fátækt hafi verið í
Krossadal. Hann muni þó eftir því
að Samúel hafi byrjað þar að fást
við vatnsliti. Hann hafi pantað úr
príslista vatnslitakassa sem entist
honum um fjölda ára, ef ekki alla
ævi. Þórarinn kveðst aldrei hafa
séð Samúel mála með olíu í
Krossadal, einungis vatnslit. Út-
varp kom í Krossadal í kringum
1936 og var það keypt í félagi við
bændur á næstu bæjum. Tímarit á
borð við ísafold og Vörð sáust á
heimilinu og dagblaðið Tíminn
kom einu sinni eða tvisvar í mán-
uði. Einhverjar bækur voru og til,
þ.á m. Lönd og lýðir, prýddar
fjölda mynda eru áttu eftir að
verða Samúel uppspretta að líkön-
um, höggmyndum og málverkum.
góðar þarfir nokkru síðar er lista-
maðurinn formaði fætur á ljónin
sem hann steypti upp framanvið
íbúðarhúsið. Þau voru gerð með
hliðsjón af ljónagarðinum í Al-
hambrahöllinni á Spáni. Svo bætt-
ust þarna við Leifur heppni, sem
skyggnir hönd fyrir augu, álft með
unga tvo á baki, sænykur og selur.
Er þar var komið þótti Samúel
nauðsynlegt að byggja safnhús yfir
verk sín. Það byggði hann með
frumstæðum skriðmótum, eitt um-
far í senn, svo smám saman þokað-
ist upp. Framanvið listasafnið er
glæsilegt bogahlið með ljónsung-
um. Samúel málaði stytturnar
með vatnsmálningu sem flagnaði
fljótlega af, en af gömlum myndum
og leifum á styttunum og húsun-
um má ráða fyrri lit þeirra.
Einn síns liðs
Við allt þetta baukaði gamli
maðurinn einn síns liðs, utan
hvað hann fékk sementið og
timbrið sent með bíl. Sandinn bar
hann á bakinu úr fjörunni og