Dagblaðið Vísir - DV - 23.01.1999, Blaðsíða 15

LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1999
15
„Það hefur verið veikleiki Sjálf-
stæðisflokksins að halla sér fremur
að embættismannakerfinu þegar
hann er í stjóm en að vinna að heil-
brigðri stefhumörkun innan flokks-
ins. Árangur Sjálfstæðisflokksins í
framtíðinni veltur m.a. á þvi að
hann verði hreyfmg fólks úr öllum
stéttum í landinu en ekki stofhun
sem sækir allt sitt vit til embættis-
manna sem era umfram allt sér-
fræðingar i að halda völdum og lifa
af stjómarskipti."
Þessi tilvitnun er úr grein sem
Friðrik Sophusson, fyrrum fjár-
málaráðherra og varaformaður
Sjáifstæðisflokksins, skrifaði árið
1979 og birtist í bókinni Uppreisn
frjálshyggjunnar. Ekki veit ég hvort
viðhorf Friðriks til embættis-
mannakerflsins breyttist með ein-
hverjum hætti á löngum ferli í ráð-
herrastóli. Svo segir mér þó hugur
að skoðanir hans hafi í það minnsta
mildast nokkuð eftir því sem á leið.
Þetta er einmitt hættan sem skap-
ast þegar stjómmálamenn búa lengi
í nábýli við embættismannakerfið -
sérfræðingana sem þeir þurfa að
treysta á.
Eitt versta vandamál sem ris upp
í opinberri stjómsýslu er sú til-
hneiging embættismanna að gerast
talsmenn og varðmenn sérhags-
muna, líkt og þeim sé skylt að gæta
hagsmuna þess málaflokks sem
heyrir undir þá eða ráðuneyti það
sem þeir vinna hjá en ekki skatt-
greiðenda. Þessi árátta embættis-
manna smitast yfir til ráðherra.
Embættismennimir búa yfir sér-
þekkingunni en stjómmálamaður-
inn er oftar en ekki með yfirborðs-
þekkingu á viðfangsefninu. Þannig
verða stjómmálamenn á stundum
„þekkingargíslar" embættismanna-
kerfisins.
Já, ráðherra
hagsmunasamtaka bænda“. Undir
lok greinarinnar skrifaði Sighvat-
ur: „fslendingar era því miður illa
haldnir af sálrænni smáþjóðaveiki.
Þessi sálarkreppa lýsir sér annars
vegar í skefjaiausum þjóðemis-
rembingi. í sömu andránni er van-
metakenndin hins vegar svo mikil
að menn geta ekki hugsað sér að ís-
lendingar þurfi að lúta sömu leik-
reglum og aðrir heldur eigi þeir
kröfu á forréttindum og sérréttind-
um af öllu tagi. íslendingar heimta
þannig að fá að sitja til borðs með
öðram þjóðum og skrifa undir
samninga en svoleiðis samningar
eiga bara að vera bindandi fyrir út-
lendinga en íslendingar eiga að
hafa rétt á að fara sínu fram að eig-
in geðþótta."
Ávaldi embættísmanna
Það skapast ákveðinn vandi þeg-
ar stjórnmálamenn verða háðir
embættismönnum, skiptir engu
hvort um er að ræða ráðherra eða
óbreytta þingmenn. Embættismenn
leitast við að hámarka stærð og um-
fang stofnunar sinnar og þá fjár-
muni sem hún hefur yfir að ráða.
Að því leyti eru þeir að
vinna eftir sömu lög-
málum og for-
stjórar fyrir-
tækja sem
keppast
við að
ná yf-
ir-
En eiga sömu reglur að gilda um
alla, eins og Sighvatur Björgvins-
son lét að liggja í áðurnefndri
grein? Ráðherrann svaraði þess-
ari spurningu sjálfur neitandi á
öðrum vettvangi. Hann gerðist
sekur um það sama og hann sak-
aði varðmenn landbúnaðarins
um. f ársbyrjun 1994 lagði hann
til að settir yrðu sérstakir vernd-
artollar á smíði (og viðgerðir)
skipa og báta erlendis og um leið
yrði íslenskur skipasmíðaiðnaður
styrktur beint, þ.e. gripið yrði til
niðurgreiðslna. Hér var iðnaðar-
ráðherrann að gæta hagsmuna
skjólstæðinga sinna, þ.e. skipa-
smíðaiðnaðarins sem þá átti í vök
að verjast. Hann gerðist með öðr-
um orðum sendiherra sérhags-
muna á kostnað útgerðarmanna,
sjómanna og almennings. Það eru
orð að sönnu að hér var ekki um
jafnháar fjárhæðir að ræða og í
landbúnaði en í raun er enginn
eðlismunur á niðurgreiðslum á
skipasmíðum og á landbúnaðar-
vörum. En hvers vegna getur
stjórnmálamaður verið svo mjög í
mótsögn við sjálfan sig, allt eftir
því hvert viðfangsefnið er?
Mér virðist svarið liggja í tU-
hneigingu stjórnmálamanna til
að flækja sig í varðmennsku sér-
hagsmuna sem er einhvers konar
iðgjaldagreiðsla fyrir áframhald-
andi þingmennsku. Þá bendir
flest til þess að 20 ára gömul
áminning Friðriks Sophussonar,
sem vitnað var tU hér í upphafi,
eigi enn við í dag - þetta er
áminning sem allir stjórnmála-
flokkar ættu að huga að.
ráðum yfir markaði. Munurinn er
aðeins sá að embættismaðurinn
keppir ekki á frjálsum markaði á
sama tíma og forstjórinn (a.m.k.
flestir forstjórar) verður að beygja
sig undir samkeppni. Samkeppni
sem embættismaðurinn þarf að
glíma við er annars eðUs. Þar sem
fjármunir hins opinbera era, þrátt
fyrir aUt, takmarkaðir þarf embætt-
ismaðurinn að etja kappi við starfs-
bræður sína um fjárveitingar. í
þessum efnum skiptir almenningur,
sem borgar fyrir og á að njóta þjón-
ustu viðkomandi stofhunar, ekki
máli. Öðru máli gegnir um þing-
menn og ráðherra sem taka ákvarð-
anir um fjárveitingar þótt þær
ákvarðanir séu oftar en ekki byggð-
ar á ráðleggingum embættismanna.
En vegna þessa er embættismaður-
inn tUbúinn að greiða götu þing-
manna og skjólstæðinga þeirra, oft
á kostnað almennings, tU að tryggja
fjárveitingu. Völd og áhrif embætt-
ismanna era enn meiri en eUa
vegna þess að þeir semja eða hafa
áhrif á samningu reglugerða sem
byggðar era á lögum sem era oft
óskýr og víðtæk - lögum sem emb-
ættismennirnir sömdu að líkindum
sjáifir.
Skiptum ham
Umhverfið skiptir miklu um
hvað, hvemig og hvort stjómmála-
menn hefja baráttu við „kerfið" -
leggjast í einhvers konar viking fyr-
ir skattgreiðendur og neytendur,
þ.e. umbjóðendur sína. Þingmenn í
stjómarandstöðu eiga auðveldara
með að ganga fram fyrir skjöldu
með góðan málstað en þeir sem
sitja á valdastólunum á hverjum
tíma. Ég fæ ekki betur séð en að
hugmyndaríkir stjórnmálamenn,
setji sjálfir á sig múl - skipti um
ham þegar draumurinn um ráð-
herradóm verður að veruleika.
Ráðherra gegn ráðherra
Sumarið og haustið 1993 gagn-
rýndi Sighvatur Björgvinsson land-
búnaðarkerfið og
opinberan stuðn-
ing við íslenskan landbúnað. Gagn-
rýnin var hörð og óvægin enda
byggð á skýrslu sem Hagfræðistofn-
un Háskóla íslands hafði unnið.
Stofhunin hafði komist að því að
opinber stuðningur, beinn og
óbeinn við landbúnaðinn, væri um
16,7 miiljarðar króna á ári. Þessum
útreikningum mótmæltu hags-
munasamtök bænda, sem og Hall-
dór Blöndal, þáverandi landbúnað-
arráðherra, eins og hann taldi
skyldu sína. Nokkram mánuðum
síðar var hins vegar komið annað
hljóð í varðmenn landbúnaðarins.
Opinber stuðningur var talinn um
18,6 milljarðar króna enda verið að
hækka tollaígildi innfluttra land-
búnaðarvara vegna GATT-samn-
innflutningshafta á landbúnaðar-
vörum. Engin tilraun var gerð til að
átta sig á þeim kostnaði sem fylgir
því að vinnuafl og fjárfesting er
ekki nýtt eins vel og hægt er. Þessi
kostnaður, sem hagfræðingar nefna
fómarkostnað, skiptir miiljörðum
króna á hverju ári.
Eins og góðum baráttumanni
sæmir gafst Sighvatur Björgvinsson
ekki upp í gagnrýni sinni. Hann
stóð fastur á sínu, taldi rétt að
aflétta innflutningsbanni og óeðli-
legum viðskiptahindrunum á land-
búnaðarvörum og koma þannig á
eðlilegri samkeppni í landbúnaði.
Málflutningur Sighvats var ekki
síst eftirtektarverður fyrir þær sak-
ir að hann sat þá i sæti iðnaðar- og
viðskiptaráðherra og háði glímuna
við samráðherra sinn, Halldór
Blöndal.
Viljum ekki lúta sömu
reglum
Laugardagspistill
Ólj Bjöm Kárason
rítstjóri
ingsins. Margir höfðu bundið vonir
við að með samningnum kæmist á
samkeppni i sölu landbúnaðarvara.
Hér verður ekki reynt að leggja
dóm á þessar gömlu deilur en vert
er hins vegar að hafa í huga að
kostnaður þjóðfélagsins er í raun
mun meiri en áðumefhdar tölur
benda til. Þannig var Hagfræði-
stofnun aðeins að meta beinan
stuðning í formi niðurgreiðslna og
Sighvatur Björgvinsson var ekk-
ert að skafa af hlutunum og i grein,
sem birtist í Morgunblaðinu 23.
febrúar 1994, skrifar ráðherrann
um úttekt sem sérfræðingar GATT
höfðu unnið um viðskiptastefnu ís-
lands. Þar sagði meðal annars:
„Skýrsluhöfúndar benda réttilega
á að landbúnaðarstefna íslendinga
hefur miðast við það að tryggja
bændum tiltekin laun án tillits til
aðstæðna og að halda óhagkvæm-
um búrekstri áfrcun vegna byggða-
sjónarmiöa. Vegna þess hversu
óhagkvæmur landbúnaður á ís-
landi hefur orðið, m.a. vegna opin-
berrar framleiðslustýringar og
mikils vinnslu- og dreifingcirkostn-
aðar, hefúr ekki verið unnt að
framfylgja þessari stefnu nema
með verulegum opinberum stuðn-
ingi og ströngum innflutningshöft-
um. Taka þeir sérstaklega fram að
verðlag á landbúnaðarvörum á ís-
landi sé eitthvert hiö hæsta i
heimi.“
Krossfarinn hélt því fram að Al-
þýðuflokkurinn hefði í áratugi
barist fyrir þvi að dregið yrði úr
opinberum fjárstuðningi við land-
búnaðinn og „markaðsöfl
virkjuð með því að leysa
bændur úr þungri ánauð
miðstýrðs kerfis sem hef-
ur verið byggt upp í sam-
vinnu ríkisvalds-
ins og