Dagblaðið Vísir - DV - 22.03.2003, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 22. MARS 2003
11
Skoðun
Af ættunum skuluð þér þekkia þá
Kjartan Gunnar
Kjartansson
blaöamaöur
Laugardagspistill
Nú er svo komið að ef einhver
minnist á íslendingabók má
nokkum veginn ganga að því vísu
að ekki er átt við sagnfræðiritið
góða eftir Ara fróða Þorgilsson, sem
ritað var um 1130 og geymir sögu
þjóðarinnar fyrstu þrjár og hálfa öld
hennar.
Tvær íslendingabækur
Ónei! Sú íslendingabók sem nú er
á hvers manns vörum er hreint
ekki þessi perla norrænnar sagn-
fræði. Hún er allt önnur Ella. Um
hana er ekki spurt: „Hefurðu lesið
íslendingabókT, heldur „hefurðu
farið inn á hana?,“- eða hreinlega:
„hefurðu farið á hana?“ íslendinga-
bók nútímans verður ekki lesin
spjaldanna á milli. Menn fara á
hana - því hún er, eins og allir vita,
miðlægur tölvugagnagrunnur Frið-
riks Skúlasonar og íslenskrar erfða-
greiningar um fjölskyldutengsl og
framættir núlifandi íslendinga.
íslendingabók nútímans er sömu
náttúru og sálarlíf manna: Þar les
hver um sjáifan sig og sínar ættir,
en ekki annarra. Eða eins og skáld-
ið sagði um sálarlífið: „Enginn veit
hvað undir, annars stakki býr.“
Efasemd um sálarlíf annarra
Þessi náttúra sálarlífsins, að eng-
inn geti upplifað sálarlíf annarra,
aðeins sitt eigið, hefur verið heim-
spekingum kærkomið tilefni til að
efast um sálarlíf annarra. í aldarað-
ir hafa heimspekingar spurt hver
annan spuminga á borð við: „Ef ég
get ekki upplifað tannpínu, ástar-
sorg eða hamingju annarra manna,
hvemig get ég þá vitað með vissu að
það sem aðrir kalla tannpínu, ástar-
sorg eða hamingju, sé á einhvem
hátt sambærilegt þeim fyrirbrigð-
um sem ég kalla þessum nöfnum?
Hvemig get ég yflr höfuð vitað að
aðrir hafi raunverulegt sálarlíf eins
og ég upplifl, en ekki t.a.m. tilfinn-
ingalausa tölvukubba og flókið at-
ferlisforrit?
Róttækar heimspekilegar efa-
semdir geta verið talsvert pirrandi
ef menn taka þær alvarlega. Og
heimspekingur er einmitt sá maður,
sem tekur heimspekilegar efasemd-
ir alvarlega. Þess vegna hafa heim-
spekingar reynt að eyða þessari sál-
arlífsefasemd með misjafnlega
skarplegum athugasemdum. Sá sem
gerði frægustu atlöguna að efasemd-
inni á tuttugustu öld var austur-
ríski heimspekingurinn, Ludwig
Wittgenstein. Sú atlaga fellst í svo
nefndum einkamálsrökum hans, en
hún verður ekki tíunduö hér, enda
er DV ekki heimspekirit.
Efasemd um ættir annarra
Hins vegar gætum við stytt okkur
stundir með eftirfarandi álitamáli:
Segjum sem svo að allar þær ætt-
fræðiheimildir sem íslendingabók
hin síðari byggir á, myndu glatast,
og ekkert yrði eftir um íslenskar
ættir, annað en íslendingabókin
sjálf - færum við þá að efast um ætt-
ir annarra? Spyr sá sem ekki veit.
Tveir snillingar
Ludwig Wittgenstein, höfundur
einkamálsrakanna, og Friðrik
Skúlason, „höfundur" íslendinga-
bókar, eiga það sameiginlegt að
komast glettilega nærri því að vera
kallaðir snillingar, Friðrik á sviði
tölvuforritunar og Wittgenstein á
sviði heimspekinnar. í annan stað
settu þeir sér báðir það ofurmann-
lega markmið, að leysa, í eitt skipti
fyrir öll, allan vanda sinnar fræði-
greinar.
Það eru einungis snillingar sem
sýna af sér slíkt stærilæti, að ekki
sé nú talað um tillitsleysið gagnvart
kollegunum, að ætla sér að gera þá
atvinnulausa á einni nóttu.
Með íslendingabók hugðist Frið-
rik koma saman á einum stað, öll-
um og sem réttustum, upplýsingum
um íjölskyldutengsl og framættir ís-
lendinga. Endanlegt markmið hans
var að leysa öll álitamál íslenskrar
ættfræði. Þar með gætu allir gömlu
ættfræðikarlamir á Þjóðskjalasafn-
inu pakkað saman, farið heim í bil-
skúrinn á Grettisgötunni og tekið
til við að hnýta net.
Wittgenstein og Tractatus
Hroki Wittgensteins í garð heim-
spekilegra álitamála var sambæri-
legur. Hann lærði heimspeki í
Cambridge, varð fyrir miklum
áhrifum af rökgreiningarheimspeki
vinar síns, Bertrands Russells, og
skrifaði lítið kver, Tractatus logico-
philosophicus, 1921. í Tractatus er
ekkert verið að tvínóna við hlutina
Ludwig Wittgenstein,
höfundur einkamáls-
rakanna, og Friðrik
Skúlason, „höfundur” ís-
lendingabókar, eiga það
sameiginlegt að komast
glettilega nærrí því að
vera kallaðir snillingar,
Friðrík á sviði tölvufor-
rítunar, og Wittgenstein
á sviði heimspekinnar.
eða teygja lopann. Ritið er safn
grunnyrðinga semaftur skiptast í
undirýrðingar. Grunnyrðingarnar
eru númeraðar 1. 2.3„ undiryrðing-
ar með 1.1.1.2. o.s.frv. og undirund-
iryrðingar með 1.1.1., 1.1.2. o.s.frv.
Fyrsta grunnyrðingin kversins er
eftirfarandi: Heimurinn er allt sem
er, hvað sem það nú merkir.
í formála að þessu fræga riti seg-
ir Wittgenstein af sinni alkunnu
hógværð, að hér með hafi hann
leyst öll heimspekileg vandamál,
fyrr og síðar. - Og Wittgenstein var
sjálfum sér samkvæmur. Þegar ritið
kom út hætti hann vera heimspek-
ingur, hvarf upp í fjallaþorp í Aust-
urríki og tók að kenna bömum lest-
ur.
En efinn lætur ekki að sér hæða,
enda frjókom heimspekilegrar
hugsunar. Wittgenstein tók að efast,
flutti aftur í siðmenninguna, sagöist
hafa skjöplast lítillega og tók að
hugsa um heimspeki upp á nýtt. Ár-
angurinn varð upphafið að málspek-
inni eða Oxford-heimspekinni sem
síðan tröllreið hugmyndasögu síð-
ari hluta tuttugstu aldar, þeim
Bertrand Russell, Karli Popper og
fleiri heimspekilegum homsteinum
til mikillar armæðu.
íslendingabók
Af þessum samanburði slepptum
ber auðvitað að viðurkenna þá stað-
reynd að íslendingabók er stór-
merkilegt framtak sem á eftir að
hafa feikilega mikil áhrif á þróun ís-
lenskra ættfræðirannsókna. En
mikilvægi framtaksins felst hvorki í
því að verkið sé villulaust, né í hinu
að þeir sem tóku þaö saman, hafi
samviskusamlega stundað þrotlaus-
ar, áratuga rannsóknir á ættum
þjóðarinnar.
Villur og vísindi
íslendingabók í núverandi mynd
er hreint ekki villulaus. Ég þekki
gamla konu sem lenti upp á kant
við fóður sinn, löngu látinn, sak-
lausan manninn, eftir að hafa kom-
ist að því á íslendingabók að hún
ætti hálfsystkini, samfeðra, hér og
þar, sem hún hafði aldrei heyrt
minnst á. Við nánari eftirgrennslan
kom í ljós að hér var um villur að
ræða og því ekkert við látinn mann-
inn að sakast.
En skeikulleikinn er aukaatriði.
Hitt er aðalatriði að íslendingabók
er þess eðlis að hún leiðréttist með
tímanum. Hún er eins og vísindin:
Við getum aldrei sagt að hún sé orð-
in villulaus, en við getum sagt að
hún verði sífellt réttari með árun-
um.
„Fáir njóta eldanna
Við skulum einnig hafa það hug-
fast að íslendingabók er ekki af-
rakstur af þrotlausum og samvisku-
samlegum, ævilöngum rannsóknum
þeirra sem drógu hana saman. Þar
koma aörir við sögu sem aldrei er
minnst á og ekkert hafa fengið fyrir
sinn snúð.
Hinn raunverulegi höfundur ís-
lendingabókar er ekki jakkafata-
klæddur tölvugúru sem ekur um á
frnurn jeppa og talar í farsíma. Höf-
undur hennar er hinn dæmigerði,
óþekkti, íslenski ættfræðingur af
gamla skólanvun, feiminn og ófram-
færinn sérvitringur sem fer með
veggjum, grúskari og meinleysingi,
sem aldrei hefur verið við kven-
mann kenndur, er neyslugrannur
með afbrigðum, brúkar hvorki
áfengi né tóbak, býr í bakskúr viö
Grettisgötu, selur finum bankastjór-
um samantekt á framættum þeirra,
tveggja mánaða vinnu, á fimm þús-
und krónur, og unir glaður við sitt
við grúskið á Þjóðskjalasafninu, frá
vöggu til grafar. Hann lifir á kafii
og kringlum en gerir sér dagmun á
föstudögum með því að fá sér vínar-
brauð með kaffinu.
Hvort sem ættfræðiköllum líkar
það betur eða verr er íslendingabók
staðreynd. Ef Friðrik Skúlason
hefði ekki tekið hana saman, hefði
einhver annar látið gera það. Hún
er einfaldlega tímanna tölvutákn.
Heimurinn er flókinn
Að lokum er vert að spyrja hvort
íslendingabók hafi tekist að gera
ættfræðikallana atvinnulausa. Svar-
ið er nei. Rétt eins og með Wittgen-
stein og heimspekina, eigum við
miklu lengra í land í þeim efhum en
Friðrik Skúlason grunaði í upphafi.
Ástæðan er sú að heimurinn, og
jafnvel íslensk ættfræði, er miklu
flóknari en jafnvel snillingana grun-
ar. Þetta má reyndar orða aðeins
betur með því að vitna í enn einn
heimspekinginn, Þorstein Gylfason,
sem segir á einum stað: „Heimur-
inn skiptist ekki í háskóladeildir."