Dagblaðið Vísir - DV - 11.06.2003, Blaðsíða 18

18 SKOÐUN MIÐVIKUDAGUR 11.JÚNÍ2003
Lögbrotin
Enn á ný stekkur forneskjan upp úr greni sínu
og gerir landsmenn forviða. I þessu tilviki stóðu
menn inni í matvörubúð á sunnudegi með
sultukrukku í hendinni og var gert að hætta
innkaupum. Einkennisklæddir lögreglumenn
fóru mikinn og ráku viðskiptavini á dyr eins og
felmtri slegnar rollur um réttarhlið. Almenn-
ingur vissi ekki hvaðan á sig stóð veðrið og
skimaði pírðum augum eftir falinni myndavél.
Engar græjur voru í grenndinni, aðeins íslensk
alvara á löngu gleymdum hátíðisdegi.
fslenskri þjóðkirkju var enginn greiði gerður
með uppákomunni sem varð í þjóðlífi lands-
manna á hvítasunnudegi. Þvert á móti var hún
sýnd í aumkunarverðu ljósi. Kirkjan hefur verið
aðhlátursefni margra á síðustu dögum enda
fær enginn lengur skilið að fólki sé ekki frjálst
að kaupa sér kótilettur á einni af mestu ferða-
helgum ársins. Hér verður heldur ekki sakast
við almenna lögreglumenn sem einfaldlega
voru að fara að fyrirskipunum yfirboðara sinna
- og fara að lögum í strangasta skilningi bók-
stafsins.
í þessu efni hefur löggjafarvaldið gleymt sér.
Lögum um helgidaga var reyndar breytt fyrir
hálfum áratug en lagabreytingin a tarna gekk á
köflum svo skammt að til lítils var að hrófla við
lagagreininni. Það er eins og Alþingi vilji ekki
styggja kirkjuna enda ríkistrúin algild og sam-
band ríkis og kirkju hafið yfir samband ríkis og
almennings. Fyrir vikið lýstur kirkju og þjóð
stundum saman og standa báðar fast á sínu.
í búðinni
Matvörurassían á sunnudag er dæmi um að ríki
og kirkja lifa á annarri öld en almenningur í
landinu.
Talsmenn kirkjunnar hafa það sem af er
þessari viku reynt að verja gerðir ríkisvaldsins á
sunnudag. Þessir talsmenn virðast leggja
áherslu á að afturhaldsseminni verði haldið við
í hvívetna. Kirkjunnar menn nefna einkum
tvennt því máli sínu til stuðnings að loka beri
matvörubúðum á „allra helgustu dögum“
landsmanna. Annars vegar að leggja beri
áherslu á að launafólk í landinu fái öðru hvoru
frið fyrir atvinnurekendum sínum og hins veg-
ar að fólki gefist færi á að sækja kirkju sína þeg-
ar mest liggur við.
Hér stenst hvorugt. Fæstir landsmenn eru að
vinna á helgustu dögunum og þeir sem þess
þurfa geta komist hjá því. Það ætti reyndar að
vera kirkjunni ærin ráðgáta að naumasti hlutur
landsmanna virðist sjá eitthvert samhengi á
milli trúrækni og kirkjusóknar enda kirkjur á ís-
landi að mestu reistar undir tómlæti landans
og andans. Og enda þótt hver frídagurinn reki
annan á almanakinu virðist það engu skipta
fyrir landsmenn í þessu samhengi; frítíminn er
notaður til annars en að tylla sér á bekki bók-
stafsins.
Löggjafinn gerði kirkjunni mikinn greiða
með því að laga lög um helgidaga að lífsvenjum
íslendinga á nýrri öld. Stutt er frá því að erlend-
ir ferðamenn og einstæðingar hér á landi gátu
étið það sem úti fraus á jólum og yfir áramót.
Stutt er frá því að kirkjan og rfldð réð að mestu
lífsvenjum fólks á völdum dögum valdsmanna
og beinlínis kvaldi fólk til hlýðni og undirgefni.
Þessi tími er blessunarlega liðinn í hugum fólks
en enn eimir eftir af honum í samlífi rflds og
kirkju. Rök fyrir lokun matvörubúða hurfu með
síðustu öld.
Sá hlær best sem síðast hlær?
KJALLARI
GuðniTh. Jóhannesson
sagnfræðingúr
Fréttir af viðræðum íslenskra
og bandarískra stjórnvalda
um varnarsamstarf þjóðanna
sýna að Bandaríkjamenn
ganga nú fram „á einhliða
forsendum", svo vitnað sé til
orða Björns Bjarnasonar
dómsmálaráðherra.
Mestu skiptir að þeir vilja flytja á
brott herþotumar fjórar sem hafa
verið á Keflavíkurflugvelli undanfar-
in ár, og er það þvert á óskir ís-
lenskra stjórnvalda um loftvamir á
íslandi.
Þótt einhver þrautalending náist
væntanlega að lokum er Ijóst að ís-
lendingar hafa aldrei verið í jafn
slæmri samningsstöðu gagnvart
Bandaríkjamönnum og nú um
stundir. Sú tíð er greinilega iiðin
þegar litla Island virtist jafnvel geta
vafið heimsveldinu um fingur sér.
„Slökkviliðið"
Kaflaskiptin urðu auðvitað við
endalok kalda stríðsins árið 1991
þegar ógnin úr austri hvarf. Kalda
stríðið skóp þá gagnkvæmu hags-
muni sem gerðu það að verkum að
ísland varð eitt stofnríkja Adants-
hafsbandalagsins árið 1949 og samdi
svo við Bandarfkin um vamir lands-
ins tveimur ámm síðar. Bandaríkja-
menn töldu aðUd íslands að banda-
laginu bráðnauðsynlega, bæði tU
sóknar og vamar í hugsanlegum
átökum við Sovétríkin, og þeir töldu
óhæft annað en að hér væri herlið að
staðaldri.
Um leið féllst meirihluti íslensku
þjóðarinnar á að landið gæti ekki
verið varnarlaust. Tvisvar kom þó
fyrir að vinstri stjórnir ákváðu að
Bandaríkjaher skyldi hverfa úr landi;
fyrst 1956 þegar Hermann Jónasson
var forsætisráðherra og svo aftur í tíð
rGcisstjórnar Ólafs Jóhannessonar,
1971-74. f bæði skiptin var horfið frá
þeim áformum en þó ekki fyrr en að
loknum erfiðum samningaviðræð-
um við Bandaríkjamenn. f þeim
svömðu þeir til dæmis þeim rökum
íslenskra ráðamanna að þfða væri í
samskiptum austurs og vesturs á
þann hátt að allur væri varinn góður.
Þannig líktu samningamenn Banda-
ríkjanna vamarliðinu árið 1973 við
„slökkvUið" sem yrði að vera til taks
þegar nauðsyn krefði.
Sérkröfur íslendinga
Alltaf var líka augljóst að vegna
eigin hemaðarhagsmuna fannst
Bandaríkjamönnum að þeir mættu
alls ekki við því að missa hemaðar-
aðstöðuna á fslandi. Þeir gerðu sér
þess vegna grein fyrir þeim fómum
sem íslenskir ráðamenn færðu til að
tryggja hemaðarhagsmuni Vestur-
landa í kalda stríðinu. Ágreiningur
um vamarmál klauf fslendinga í
tvær fylkingar. Þær deUur vom svo
harðar að stjómmálaátök samtím-
ans em bamaleikut í samanburði og
fráleitt væri að halda því fram að ís-
lendingar hafi eingöngu „grætt" á
Bandaríkjamönnum. Á hinn bóginn
er augljóst að íslenskir ráðamenn
gerðu sér grein fyrir þeirri góðu
samningsstöðu sem þeir vom í.
í varnarliðinu mættu
helst ekki vera blökku-
menn, hermennirnir
þyrftu helst að vera
ráðsettir fjölskyldu-
menn og þeir skyldu
halda sig sem allra
mest innan varnar-
stöðvarinnar.
Bandaríkin þörfnuðust fslands jafn-
mUdð og fsland þarfnaðist Banda-
ríkjanna, ef ekki meira. íslendingar
gátu því sett fram ýmsar sérkröfúr
sem Bandarfkjamönnum fannst
þeir verða að samþykkja. Þessar
kröfur vom af ýmsu tagi:
f vamarliðinu mættu helst ekki
vera blökkumenn, hermennirnir
þyrftu helst að vera ráðsettir fjöl-
skyldumenn og þeir skyldu halda sig
sem aUra mest innan varnarstöðvar-
innar. f efnahagsmálum tókst ís-
lendingum að fá hagstæð lán, fyrir-
greiðslu og jafnvel peningagjafir. í
landhelgismálum héldu Banda-
ríkjamenn sig til hlés og beittu Breta
stundum þrýstingi vegna þess að
„í efnahagsmálum tókst (slendingum að fá hagstæð lán, fyrirgreiðslu og jafnvel peningagjafir. (landhelgismálum héldu Banda-
ríkjamenn sig til hlés og beittu Breta stundum þrýstingi."
þeir óttuðust að þorskastríðin, sem
urðu vegna útfærslu landhelginnar,
leiddu til þess að Islendingar segðu
sig úr Atlantshafsbandalaginu og
rækju herinn á brott.
ísland ómissandi
Engan skyldi undra að Banda-
ríkjamönnum gramdist stundum að
þurfa sífellt að verða við óskum fs-
lendinga. „Er ísland að kúga af okk-
ur fé?" spurðu bandarískir embætt-
ismenn til dæmis á sjötta áratugn-
um þegar íslensk stjómvöld bentu á
að fengju þau ekki láns- eða gjafafé,
yrði að sækja það til Sovétríkjanna
og fylgi ykist við vinstri öflin í land-
inu. Þeir kvörtuðu lfka yfir vanþakk-
læti fslendinga því að með vamar-
smnningnum við Bandaríkin fengju
þeir landvamir fyrir ekki neitt á
meðan önnur ríki þyrftu að verja
miklu fé í þann útgjaldalið.
Öðm hvom veltu menn því fyrir
sér vestra hvort íslendingar mættu
ekki sigla sinn sjó. Væri ekki hægt að
koma upp stöðvum í staðinn í
Skotíandi eða Noregi? Því var jafnvel
hreyft eitt sinn að nota einhvers
konar palla (eins og olíuborpalla) til
hervama á Norður-Atlantshafi! En
alltaf varð niðurstaðan sú að ísland
væri ómissandi og þess nutu ís-
lenskir ráðamenn. Einn þeirra
bresku embættismanna sem fengu
það lítt öfundsverða hlutverk að
reyna að semja við íslendinga þegar
þeir færðu landhelgina í 50 mílur
árið 1972 - á sama tíma og ákveðið
hafði verið að herinn skyldi fara -
sagði síðar að alltaf væri erfitt að
semja við þá sem gengju óhikað eins
langt og þeir frekast gætu, án nokk-
urs tillits til hins aðilans í viðræðun-
um: „Ég man að ég sagði að kæmi ég
einhvem tímann aftur til annarrar
jarðvistar myndi ég óska mér að
verða forsætisráðherra í litíu eyríki
eins og íslandi... því þá gæti ég vaf-
ið öllum stórveldunum um fingur
mér. Ég þyrfti enga ábyrgð að sýna;
ég gæti kúgað þau út í ystu æsar og
barið í gegn hreint fáránlega samn-
inga.“
Kúguðu stórveldið
Þeir íslendingar sem vom í eldlín-
unni hafa ekki endilega mótmælt
þvf að þeir hafi gengið eins langt og
þeir gátu í að vemda hagsmuni
landsins. „Við notuðum NATO, al-
veg undir drep,“ sagði Matthías Jo-
hannessen, skáld og ritstjóri Morg-
unblaðsins um árabil, í sjónvarps-
þætti Árna Snævarr og Vals Ingi-
mundarsonar um kalda stríðið hér á
landi sem sýndur var fyrir nokkmm
ámm: „Kissinger, hann rekur upp
ramakvein í minningum sínum út af
íslandi og minnist á fsland sem
dæmi um það hvemig lftil þjóð gat
kúgað stórveldi eins og Bandaríkin.
Ég vona bara að það sé rétt!“
Henry Kissinger var þjóðarörygg-
isráðgjafi Bandaríkjanna á þeim
ámm þegar 50 mílna deilan var f al-
gleymingi og vinstri stjómin kvaðst
vilja senda herinn úr landi. Á þeim
ámm var Donald Rumsfeld, núver-
andi varnarmálaráðherra í Wash-
ington, fastafulltrúi Bandaríkjanna
hjá Atlantshafsbandalaginu og
þurfti að verja talsverðum tíma í
þessi samtvinnuðu vandamál; fisk-
veiðideiluna og framtíð varnarliðs-
ins á fslandi. Ekki er ólfklegt að hann
hafi hugsað svipað til íslendinga og
Kissinger gerði, og hvað sem líður
þeim gagnkvæmu hagsmunum og
fómum, sem tengdust vamarsam-
starfi íslands og Bandaríkjanna á
tímum kalda stríðsins, má vera að
Rumsfeld og aðrir, sem áttu í samn-
ingum við íslenska ráðamenn á tím-
um kalda stríðsins, hugsi nú með
sér að sá hlær best sem síðast hlær.