Dagblaðið Vísir - DV - 14.06.2003, Page 32

36 DV HELCARBLAÐ LAUGARDAGUR 14.JÚNÍ2003
TANNLÆKNINGAR: Margir kvíða því að fara til tannlæknis. Áður fyrr fóru allar aðgerðir fram án deyfinga þannig að sársaukinn gat orðið allt að því óþærilegur.
Hverfann upp
svæfingalyfið?
Uppgötvun svæfinga og deyfilyfja á
miðri 19. öld olli straumhvörfum í
læknisfræði. Áður höfðu ýmsar að-
ferðir verið notaðar til að draga úr
sársauka þeirra sem þurfti að gangast
undir aðgerðir. Svæðið sem þurfti að
skera var fryst, beitt var dáleiðslu eða
áfengi hellt ofan í fólk. Ekkert af þessu
eyddi sársaukanum algjörlega þótt
stundum tækist að deyfa hann.
Árið 1839 hélt frægur skurðlæknir því fram
að hugmyndin um sársaukafulla aðgerð væri
fráleit. „Hm'fur og sárauki eru orð sem verða
ætíð tengd við skurðlækningar," sagði hann.
Nokkrum árum seinna kom í ljós að skurð-
læknirinn hafði á röngu að standa.
f Bandaríkjunum höfðu tveir tannlæknar og
tveir læknar gert tilraunir í því skyni að svæfa
sjúklinga fyrir aðgerðir til að draga úr sársauka
þeirra og enn er deilt um hver þessara manna
eigi heiðurinn að því að finna upp svæfmgar-
lyf.
Hláturgas linar sársauka
Crawford Long fæddist árið 1815 og var af
efnuðu fólki kominn. Hann var ævintýragjarn
læknir, félagslyndur og nýjungagjarn. Nýjasta
æði þess tíma var að sniffa af hláturgasi og
Long lét ekki sitt eftir liggja í þeim málum. Eitt
sinn þegar ekki náðist í hláturgas stakk Long
upp á þvi að hann og félagamir reyndu brenni-
steinseter í staðinn. í etervímunni tók Long
eftir því að nokkrir vinir hans meiddu sig en
virtust ekki finna fyrir sársauka.
Ári seinna, 1842, mundi Long eftir þessu
þegar vinur hans, einn eter-sniffaranna, kom
til hans og bað hann að fjarlægja æxli af háls-
inum á sér. Long lét vininn sniffa af eter og
skar burt æxlið. Næstu fjögur árin gerði Long
sjö aðgerðir þar sem sjúklingar hans voru
svæfðir með eter. Hann birti niðurstöður sínar
í virtu læknatímariti skömmu eftir að annar
maður, William Morton, hafði gert heyrin-
kunnar sömu niðurstöður. Long hélt áfram
læknisstörfum og lést sextíu og tveggja ára.
Þeir sem halda því fram að hann hafi fundið
upp svæfingalyf segja einfaldlega að hann eigi
heiðurinn vegna þess að hann hafi fyrstur
manna gert skurðaðgerð með svæfingu, í
þessu tilviki brennisteinseter.
Gerði tilraun á sjálfum sér
Horace Wells var tuttugu og eins árs þegar
hann opnaði eigin tannlæknastofu. Hann naut
virðingar í starfi og gekk vel en honum leið illa
vegna þess hve viðskiptavinir hans fundu mik-
ið til, sérstaklega þegar verið var að draga úr
þeim tennur.
Árið 1844, tveimur ámm eftir að Long notaði
svæfingu í fyrsta sinn, fór Wells á sirkussýningu
þar sem hláturgas var notað. Wells tók eftir því
að maður, sem var undir áhrifum gassins, virt-
ist ekki finna fyrir neinum sársauka þegar
sparkað var í sköflurtginn á honum. Wells bauð
manninum, sem átti gasið, í heimsókn á tann-
læknastofuna og bað hann að gefa sér hlátur-
gas meðan annar tannlæknir dró úr honum
tönn. Wells til mikillar undmnar fann hann
ekki fyrir neinum sársauka þegar tönnin var
tekin úr honum og eftir það lærði hann að
meðhöndla gasið og notaði það nokkrum sinn-
um við aðgerðir. Hann sótti ekki um einkaleyfi
á gasinu því hann talöi að það ætti að vera öll-
um aðgengilegt á sama hátt og loftíð sem menn
önduðu að sér.
Wells fór í sýnikennslu á sjúkrahúsi í
Massachusetts en varð á að byrja að draga tönn
úr manni áður en gasið var farið að virka og
maðurinn æptí af sársauka. Læknarnir hædd-
ust að Wells og töldu tilraunir hans einskis virði
og hann varð tíl athlægis í blöðum í Boston.
Ári seinna birtí Wells niðurstöður rannsókna
sinna á svæfingu en gagnrýni og útskúfun
læknastéttarinnar í Boston hafði brotíð hann
niður. Hann hélt áfram að gera tilraunir á sjálf-
um sér með ýmiss konar gas; hláturgas, eter og
klóróform, en heilsu hans hrakaði vegna þess
hve mikið hann andaði að sér af þessum efnum
og veruleg röskun varð á geðheilsu hans. Dag
einn andaði hann að sér klóróformi, gekk ber-
serksgang og hellti sým á föt vændiskonu.
Hann var handtekinn og framdi sjálfsmorð
skömmu seinna með því að skera á æð í fætí
undir áhrifum hláturgass. Hann lést þrjátíu og
þriggja ára gamall.
HORACE WELLS: Hann sótti ekki um einkaleyfi á
gasinu því hann taldi að það ætti að vera öllum að-
gengilegt á sama hátt og loftið sem menn önduðu
að sér.
Sérvitur vísindamaður
Charles Jackson sinnti bæði læknisfræði og
jarðfræði. Hann þótti afar sérvitur og litríkur
persónuleiki og afburða vísindamaður. í
starfi sínu tók hann snemma eftir því að klór-
óform slævði taugar og hann rannsakaði
áhrif hláturgass. Árið 1846 kenndi hann nem-
anda sínum, Williman Morton, að nota eter
til að deyfa sjúklinga þegar verið væri að
draga úr þeim tennur.
Á næstu áratugum var Jackson miðpunkt-
ur deilunnar um hver hefði fundið upp svæf-
inguna. Hann vann sem lyfjafræðingur og
jarðfræðingur til sextíu og átta ára aldurs en
þá varð hann geðveikur, sennilega vegna til-
rauna með hinar ýmsu gastegundir. Hann
var sendur á geðveikrahæli og lést þar sjö
árum seinna.
Sótti um einkaleyfi
William Morton var afgreiðslu- og sölu-
maður sem sneri sér að tannlækningum.
Hann var félagi Horace Wells sem sagt var frá
hér á undan og var með þegar Wells varð sér
að athlægi í Boston. Wells kynnti Morton
rannsóknir sínar á hláturgasi og tveimur
árum seinná kynntist hann Charles Jackson
sem útskýrði fyrir honum eiginleika hinna
ýmsu gastegunda.
Árið 1845 hannaði Morton gervigóm sem
hann hugðist setja á markað en til að hægt
væri að koma gómunum upp í fólk þurfti að
draga úr því allar tennur sem var mjög sárs-
aukafullt. Það hefur sennilega orðið til þess
CRAWFORD LONG: Ævintýragjarn læknir og nýj-
ungarnar. Nýjasta æði þess tíma var að sniffa af
hláturgasi og Long lét ekki sitt eftir liggja í þeim
málum.
að Morton fór að íhuga aðferðir við að deyfa
sjúklinga. Árið 1846 kom maður til Mortons
og þurfti að láta draga úr sér tönn. Maðurinn
var dauðhræddur við sársauka og samþykkti
að leyfa Morton að nota efnasamsetningu
sem átti að deyfa sársaukann. Aðgerðin varð
sársaukalaus. Seinna sama ár notaði Morton
eter við að svæfa sjúkling þegar hann fjar-
lægði krabbameinsæxli úr æðum hans.
Læknastéttin í Boston lýsti þvf yfir að Morton
hefði fundið upp svæfingalyf. Næstu árunum
eyddi Morton í að fá einkaleyfi á uppfinningu
sinni sem hann neitaði að gefa uppskrift að.
Þegar menn komust að því að uppskriftin var
einungis eter var honum ekld stætt á að halda
einkaleyfinu.
Ríkisstjórnin svipti hann einkaleyfinu í
kjölfar mikilla deilna um það hver hefði raun-
verulega uppgötvað svæfingalyf. Var það
Morton eða var það Long sem sagðist hafa
notað eter á undan Morton? Eða var það
Wells sem hafði umsjón með fyrstu opinberu
aðgerðinni í Massachusetts. Eða var það
kannski Jackson sem Morton hafði lært hjá?
Þeir sem studdu Morton bentu á að það
var ekki fyrr en hann hafði fengið viðurkenn-
ingu sem uppfinningamaður svæfingalyfs
sem hinir þrír stigu fram á svið og sögðust
hafa verið á undan. Þingið var fengið til að
skera úr um hver ætti uppfinninguna en eng-
in niðurstaða fékkst og draumur Mortons um
að auðgast á uppfinningu sinni varð að engu.
Hann lést 49 ára, af völdum hjartaáfalls, blá-
snauður. kip@dv.is

;;í