Dagblaðið - 21.05.1981, Blaðsíða 13

.’oV */vv iVA'r>'''\,TVi/j1 * /j^n »t7 .m
DAGBLAÐIÐ* FÍMMTUDAGUR 21. MÁl í981.
13
HAGSÆLDI
SKJÓU VOPNA
Leifur Eiríksson hélt vestur um haf
og fann Ameríku. Svo segja sögur.
Þetta gerðist fyrir um 1000 árum.
Þessi atburður olli ekki straumhvörf-
um en hann er merkur í sögu landa-
funda. Á Skólavörðuholti í Reykja-
vík er stytta af Leifi Eiríkssyni gefin
hingað af ríkisstjórn Bandaríkjanna.
Á henni er svofelld áletrun: „Leifr
Eiricsson, son of Iceland, discoverer
of Vinland, The United States of
America to the people of Iceland on
the one thousandth anniversary of
the Althing A-D-1930.”
Leifur Eiríksson kom til Ameríku
vegna landnáms íslendinga á Græn-
landi. Fornt landnám á Grænlandi
stóð í aldir en lagðist svo niður og
með því tók fyrir ferðir héðan vestur
um haf.
Samskipti okkar við Bandaríkin
voru lengi lítil sen engin. Héðan fóru
landnemar vestur í lok síðustu aldar,
við verzluðum þar nokkuð í fyrra
heimsstríði 1914—18 og tókum þátt í
hdmssýningunni í New York árið
1939, en þetta átti eftir að breytast
einn sumardag árið 1941.
Bandarísk hervernd
árið 1941
í bókinni „Samningar íslands við
erlend ríki”, sem utanríkisráðuneytið
gaf út 1963, eru orðsendingar þær
sem fóru á undan komu bandarískra
hermanna hér 7. júlí 1941 (sjá bls.
1346 og áfram). Orðsendingar þessar
eru nokkurt mál en hér skal þetta
tekið upp.
„(1) Bandaríkin skuldbinda sig til
að hverfa burt af íslandi með allan
herafla sinn á landi, í lofti og á sjó,
undireins og núverandi ófriði er
lokið.
(2) Bandaríkin skuldbinda sig enn-
fremur til áð viðurkenna algert frelsi
og fullveldi íslands og að beita öllum
áhrifum sínum við þau ríki, er standa
að friðarsamningunum, að loknum
núverandi ófriði, til þess, að friðar-
samningarnir viðurkenni einnig al-
gert frelsi og fullveldi íslands.
(3) Bandaríkin lofa að hlutast ekki
til um stjórn íslands, hvorki meðan
herafli þeirra er í landinu né siðar. ”
Þótt ýmsar ástæður hafi valdið því
að hér er enn bandarískur her eftir 40
ár ættu ofangreind 3 atriði, sem
samið var um við komu hersins árið
1941, að vera óbreytanlegur grund-
völlur samskipta íslands og Banda-
ríkjanna.
Framfarir og tœkni
Samkomulag okkar við Bandaríkin
1941 um hervernd útilokaði Þjóð-
verja að mestu frá hernaði hér, þar
sem Bandaríkin komu upp öflugum
vörnum. En herverndin breytti dag-
legu lífi.
Samið var um að Bandarfkin létu
okkur í té flestar nauðsynjar meðan
á stríðinu stæði. Þótt skömmtun
væri hér á landi höfðu flestir sæmi-
lega til allra hluta.
Bandaríkjamenn fluttu með sér
hingað nýja tækni. Þeir komu með
jeppann, trukkinn og jarðýtuna. öll
þessi tæki áttu eftir að valda byltingu
á Íslandi. Einnig fylgdi Bandaríkja-
mönnum stórhugur í framkvæmdum
og íslendingar hugsuðu ekki lengur
eins smátt og áður. Stríðsgróðinn og
seinna efnahagssamstarf við Banda-
ríkin breyttu mörgu.
Það var þó ýmiss konar spilling og
Iauslæti, sem fylgdi dvöl herliðsins,
sem magnaði andstöðu við veru þess.
Hlaut orðið „ástand” sérstaka merk-
ingu í íslenzku máli.
Þrjátíu ára
afmælið
Fyrir nokkrum dögum var þess
getið í blaði að 30 ár eru frá komu
herliðs Bandaríkjamanna árið 1951;
en herafli þeirra fór héðan að stríðinu
loknu. Samt er að mínu mati miklu
eðlilegra að tala um 40 ára hervernd
Herinn fór að vísu en Keflavíkurflug-
völlur var rekinn áfram í samvinnu
við Bandaríkin næstu árin eftir stríð-
ið. öllum hernaðarmannvirkjun var
haldið við. Bandarískur her gat alltaf
komið aftur með mjög stuttum fyrir-
vara. Raunar var þetta þannig 1951.
Nokkrir hermenn stigu upp i farþega-
vélar hersins vestur í Bandaríkjunum
og voru komnir hingað næsta dag.
Húsnæði og önnur mannvirki stóðu
tilbúin til að flytja inn í á Keflavíkur-
flugvelli. Hersetan hélt áfram.
Kjallarinn
Lúðvík Gizurarson
ísland og
Bandaríkin
Miðað við aðstæður var hervernd-
arsamningurinn frá 1941 hagstæður
bæði íslandi og Bandaríkjunum. Við
samningsgerðina viðhafði forseti
Bandaríkjanna þessi ummæli í orð-
sendingu sinni:
„íslenzka þjóðin skipar virðulegan
sess meðal lýðræðisríkja heimsins,
þar sem frjálsræði og einstaklings-
frelsi á sér sögulegar minningar, sem
eru meira én þúsund ára gamlar. Það
er því ennþá betur viðeigandi, að um
leið og ríkisstjórn Bandaríkjanna
tekst á hendur að gera þessa ráð-
stöfun til að varðveita frelsi og öryggi
lýðræðisríkjanna i nýja heiminum,
skuli hún jafnframt, samkvæmt orð-
sendingu yöar, verða þess heiðurs að-
njótandi að eiga á þennan hátt sam-
vinnu við ríkisstjórn yðar um varnir
hins sögulega lýðræðisríkis, ís-
lands.”
Á Síðustu 40 árum hefur oft verið
deilt hér á landi um hersetuna. Þar
hafa menn skipzt í tvær andstæðar
fylkingar.
Samt hefur meirihluti íslendinga
viljað lifa áfram í skjóli bandarískra
vopna með þeim kostum og göllum
sem því fylgja, eins og þeir hafa gert
siðustu 40 árin. Þó væri æskilegt ef
hægt væri að flytja þessi samskipti á
geðþekkari grundvöll heldur en oft
hefur einkennt þessi mál. Nýlega
hefur t.d. gamla flugstöðin á Kefla-
víkurflugvelli og fyrirhuguð ný flug-
stöð þar orðið hitamál. Varla skiptir
stóru hvort ný flugstöð er byggð þar
nú eða seinna. Þessi flugvöllur er
búinn að vera þarna bráðum í 40 ár
og allan þann tíma hefur aldrei verið
búið vel að flugfarþegum og lengst af
illa. Samskipti íslands og Banda-
ríkjanna þurfa einnig að komast
burt úr farvegi hermála og hervarna,
að svo miklu leyti sem þess er kostur.
íslendingar ættu að bjóða hingað i
sumar bandarískum þingmönnum og
slíkt mætti gera að reglubundnum
atburði. Þá þarf að finna nýja fleti á
samstarfinu. Hvernig væri að íslend-
ingar fengju leyfi til veiða í fiskveiði-
landhelgi Bandaríkjanna eins og veitt
hafa verið ýmsum öðrum erlendum
þjóðum? Einnig mætti hafa Græn-
lendinga með ef slíkt leyfi fæst. Varla
mundi það verða til ills ef þingmenn
beggja þjóða ræddu saman.
Frelsi og hagsæld
Að lokum er rétt að ítreka þessi
orð úr samkomulaginu við forseta
Bandaríkjanna frá 1941:
„(3) Bandaríkin iofa að hlutast ekki
til um stjórn íslands, hvorki meðan
herafli þeirra er í iandinu né síðar.”
Eins og stórveldin hafa skipt heim-
inum í pólitísk og hernaðarleg áhrifa-
svæði verðum við víst að teljast vera
á helmingi Bandaríkjanna. Þrátt fyrir
loforð um annað er oft stutt í afskipti
eða íhlutun risaveldanna ef þau telja
hagsmunum sínum ógnað þó i smáu
sé. Það sýna nýleg dæmi bæði í austri
og vestri. Bandaríkjamenn hafa sýnt
íslendingum umburðarlyndi og skiln-
ing. Vonandi verður svo áfram. Það
er stundum of freistandi fyrir risa-
veldin að efla til valda talhlýðna já-
menn.
Við viljum lifa áfram við frelsi og
hagsæld í skjóli bandarískra vopna,
eins og við höfum gert síðustu 40
árin. Samt ber, eins og kostur er, að
halda okkur utan afskipta og átaka
risaveldanna.
Lúðvik Gizurarson
hæstaréttarlögmaður.
^ „Samskipti íslands og Bandaríkjanna
þurfa aö komast burt úr farvegi hermála
og hervarna, aö svo miklu leyti sem þess er
kostur.”
þingmanna sem vilja endilega að þeir
séu kosnir aftur á þing, menn sem
hugsa eitthvað á þá leið:, ,Ég er sá út-
valdi sem mun koma öllu á réttan
kjöl.”
Auðurinn
fannst ekki
Á þriðja áratugnum og þó fyrst og
fremst á þeim fjórða tóku nýjar
alþjóðastefnur í þjóðmálum að festa
hér rætur. Ég ætla að nefna hér tvær
stefnur: Fyrst má nefna kommúnism-
ann, sem var raunar ekki nýr af nál-
inni þegar rússneska byltingin átti sér
stað 1917, sem alltaf tók nýjum og
nýjum breytingum í tímanna rás. Hin
stefnan var nasisminn sem mun eitt-
hvað hafa fest hér rætur laust eftir
1930.
Þessi nasistaflokkur hér á landi hét
auðvitað allt öðru nafni en forveri
hans í Þýskalandi. Þegar nasistar,
ásamt foringjanum Hitler, tóku upp
á því að drepa margar milljónir
gyðinga i gasklefum þóttist enginn ís-
lendingur hafa verið í þessum flokki,
þótt myndir frá þessum tíma sanni
annað.
Kommúnisminn varð aftur á móti
mun lífseigari þótt nú sé svo komið
að enginn þykist vera kommúnisti ef
undan eru skilin örfá ungmenni.
Kommúnisminn festi hér rætur á
þriðja árataugnum en þó fyrst og
fremst á kreppuárunum eftir 1930.
Nokkuð virtist dofna yfir þessari
stefnu á tímabili en þá kom til sög-
unnar ungur bakarasonur frá Akur-
eyri, maður hámenntaður og ljúf-
menni hið mesta. Þeir sem fylgdu
þessum manni vildu koma hér á rúss-
nesku lýðveldi, þar sem öreigamir
hefðu völdin og allir hefðu nóg að
bíta og brenna. Það var svo sem nóg
af öreigum á íslandi á þessum árum.
Bæði ég og fleiri ungmenni trúðu því
aö til væru auðmenn sem arðrændu
lýðinn og söfnuðu peningum. Þegar
þetta er ritað eru allir þessir „auð-
menn” löngu dánir og það merkileg-
asta í sambandi við þetta allt saman
er að þegar dánarbúin voru gerð upp,
hvert á fætur öðru, fundust engir
peningar. Sumir erfingjanna hafa að
visu fengjð nokkra gamla húsræfla í
sinn hlut, sem þeir hafa ekkert kært
sig um að búa í.
Veldi stalínista
á íslandi
Á fjórða og fimmta áratugnum
þróaðist kommúnisminn í það að
verða hrein trúarbrögð á íslandi. Ef
íslendingar hefðu á þessum árum
verið ólæsir og óskrifandi hefði þeim
sem þessari stefnu fylgdu orðið mikið
ágengt. Það tókst þó aldrei að sann-
færa nema tiltölulega fáa íslendinga
um að í Rússlandi væri raunverulegt
lýðræði. Mönnum þótti skrítið að
þar sem einn flokkur væri leyfður
væri um nokkurt lýðræði að ræða.
„Sovét ísland, hvenær kemur
þú?” var ort á þessum árum. Þeir
sem ekki skildu þéssi rússnesku fræði
voru taldir aumingjar eða eitthvað
verra. Það merkilegasta af þessu öllu
var að nokkrir prestar hér á landi
urðu ákveðnir kommúnistar, en
kristin kirkja er bönnuð í Rússlandi
og raunar öll trúarbrögð þótt það sé
látið afskiptalaust hin síðari ár.
f byrjun des. 1939réðustRússarinn .
í Finnland og náðu á sitt vald frjósam-
asta hluta landsins. Á íslandi voru þá
til menn, bæði innan þings og utan,
sem létu til sín heyra og höfðu ekkert
við slíkar aðgerðir að athuga. Sama
sagan endurtók sig í Ungverjalandi
1956 þegar Rússar sendu þangað
herlið til þess að brjóta á bak aftur
gagnbyltingu sem þar átti sér stað.
Fleiri dæmi mætti nefna eins og af-
skipti Rússa af málefnum Tékkósló-
vakíu og annarra landa á mörkum
austurs og vestur.
Um örlög Póllands vita fáir þegar
þetta er ritað. Þeir menn sem stutt
hafa Rússland í bliðu og striöu hafa
þó nokkra afsökun því að á vestur-
hveli jarðar er annað stórveldi sem
ekki hefur hreint mjöl í pokaliorninu.
Hér er átt við Bandaríki Norður-
Ameriku sem sendu heri sína til
landa er nefnd voru Indó-Kína.
Hörmungarsögu þessara landa er enn
ekki lokið. Fleira mætti nefna sem
sýnir afskipti Bandaríkjanna í öllum
heimshlutum. Hér er um tvö heims-
veldi að ræða sem bæði eru grá fyrir
járnum og geta á hvaða stundu sem
er spúið eldi og eimyrju yfir alla
heimsbyggðina.
Stjórnarandstaðan
Það getur oft verið fróðlegt að lesa
blöð stjórnarandstöðunnar. Þar geta
komið fram á sjónarsviðið menn sem
fyrir nokkrum mánuðum voru í
stjórn eða menn er studdu ákveðnar
efnahagsaðgerðir. Einkennilegt hvað
sumir menn verða allt í einu stórgáf-
aðir og þykjast nú geta leyst allan
vanda sem að höndum ber.
Vandamál sem þessir menn réðu
ekkert við meðan þeir voru i stjórn
eiga nú að vera auðveld viðureignar.
Séu þeir spurðir hver þeirra lausn sé
fara þeir undan í flæmingi og svara
engu sem vit er í: „Ágætt að kreppa
hnefana og vera dálítið manna-
legur.” Menn sem fyrir nokkrum
mánuðum voru í flokki eignamanna
eru nú allt í einu orönir talsmenn lág-
launafólks. Þá er það algengt að
menn í stjórnarandstöðu komi með
frumvarp sem kostar ríkissjóð mikil
fjárútlát og séu þeir spurðir hvar eigi
að taka þessa peninga verða þeir
lúpulegir, ekkert svar við þessari
spurningu. Þegar næst er kosið til
þings er ágætt fyrir frambjóðandann
að geta sagt: „Ég bar fram frumvarp
um að þið fengjuð þetta mannvirki
en það náði ekki fram að ganga.”
Ekki spillir að vera nógu mjúkmáll,
tala hlýlega til frúnna, sérstaklega ef
svo stendur á að með þeim eru á
fundinum uppkomnar heimasætur
sem gleðjaaugað.
Vindar úr öllum áttum
Eitt af því merkilegasta sem ég hefi
heyrt og séð í íslenskum fjölmiðlum
var umtal og læti í sambandi við
samning þann sem undirritaður var í
Osló 1. júní 1976 um fiskveiöilögsögu
íslendinga. f samningi þessum viður-
kenndu Bretar 200 mílna fiskveiði-
lögsögu íslands. Nokkrir stjórnar-
andstæðingar kölluðu samning
þennan svikasamning eða eitthvað
í þeim dúr og þeir sem undirrituðu
samninginn fyrir hönd lslands voru
kallaðir lyddur og hálfgerðir glæpa-
menn. Þetta heyrði maður manna á
milli en hefur líklega aldrei staðiö á
prenti. Hugmyndarík stjórnarand-
staða, eða hvað finnst ykkur?
Árið 1977 voru gerðir hinir svo-
kölluðu sólstöðusamningar og um
haustið var samið við opinbera
starfsmenn. Sagt var að ýmsir ævin-
týramenn, sem aldrei hafi haft hunds-
vit á fjármálum, hafi skrifað undir
þessa samninga og orðið að láta
undan þegar foringjar þrýstihópanna
fóru að sýna í sér tennurnar. Það
kom fljótlega í ljós að ekki var hægt
að standa við þessa samninga af
þeirri einföldu ástæðu að það voru
engir peningar til. „Bara prenta meiri
peninga,” sögðu menn, og það var
gert.
Á útmánuðum þennan vetur (’78)
ætlaði allt að verða vitlaust. Þá datt
einhverjum snjöllum manni í hug að
skera ofan af kaupinu. Þetta var illa
liðið af almenningi. Nú voru góð ráð
dýr. 1. mai nálgaðist óðum. Nú var
um að gera að finna snjallan mann til
þess að flytja ræðu á Lækjartorgi.
Maðurinn þurfti að hafa fengist eitt-
hvað við verkalýðsmál og helst að
vera fæddur og uppalinn í hinum
forna Stokkseyrarhreppi. (Það þykir
nefnilega fínt að vera ættaður úr
þessu byggðarlagi.) Manni þessum
var komið fyrir á traustum kassa
niðri á Lækjartorgi. Þegar ræðu-
maöur hafði fengið sér rækilega í
nefið flutti hann eina þá snjöllustu
ræðu sem flutt hefur verið á þessum
stað. Hann boðaði að vísu ekki gull
og græna skóga fyrst í stað, en
dæmið mundi snúast við eftir
væntanlegar kosningar. Útkoman
varð sú að ríkisstjórnin féll og sjálf-
stæðismenn í Reykjavik misstu meiri-
hlutann í borgarstjórn. Svo eru ýmsir
menn að tala um aö maöur í stjórnar-
andstöðu geti ekki verið málefna-
legur.
Illa gekk aö mynda nýja ríkisstjórn
en það tókst í byrjun sept., nokkru
áður en venjuleg haustslátrun hófst.
Ekki verður sagt að neinn kærleiks-
andi hafi ríkt i þessari ríkisstjórn en
það gekk þó bærilega fyrst í stað.
Nálægt Engladegi (sjá almanak)
haustið ’79 sofnar stjórnarsamvinnan
og efnt er til nýrra kosninga í byrjun
des. Alþýðuflokkurinn tekur við
stjórn landsins í þrjá mánuði. Eftir
því sem þeir sjálfir segja, og er auð-
vitað engin ástæða til að rengja,
hefur engu lýðfrjálsu landi verið
betur stjórnað. Rikissjóður var rek-
inn hallalaust og þrýstihópaforingj-
um var sagt að þegja meðan væri
verið að stokka spilin upp.
Veldi þrýstihópa
Ég held að flestir menn viðurkenni
að veldi þrýstihópa verður enn víð-
tækara frá ári til árs. Vitanlega vilja
ekki allir viðurkenna að svo sé:
„Hvað varðar mig um þjóðarhag?!”
var haft eftir einum foringja þrýsti-
hóps þegar hann var spurður að því
hvaða áhrif það mundi hafa á
þjóðarbúið í heild ef gengið yrði að
kröfum hans. Þannig hugsa margir
sem eru í svipaðri aðstöðu. Þegar
lyfta hefur átt nokkrum láglauna-
mönnum og veita þeim örlitla kaup-
hækkun kemur öll skriðan á eftir. Ef
Páll sem er í neðsta launaflokki færi
10% kauphækkun heimtar Pétur sem
er i hæsta launaflokki sömu pró-
sentuhækkun og fær hana í lokin og
hefur þannig fengið margfalda kaup-
hækkun á við Pál. Spyrja mætti: Er
þetta rétt? Pétur mun hiklaust svara
þvi játandi. Hér' er auðvitað um
óviðráðanlegt vandamál að ræða.
Erfiðast af þessu öllu er þegar mörg
starfsmannafélög vinna hjá sama
vinnuveitanda og allt lendir í ill-
indum.
Gamlir bændur kunna gott ráð við
svona löguðu. Þegar grimmum hund-
um lenti saman var steypt úr fullri
fötu af köldu vatni yfir óróaseggina.
Forstjórum er hér með bent á þetta
þegar um eilífðarvandamál er að
ræða og allt er komið í hnút. Sannað
er að kalt steypibað bætir bæði
líkamlega og andlega heilsu. Það
hefur ekki verið neitt sældarbrauð að
stjórna landinu á síðustu áratugum.
Menn og konur hafa látið illa að
stjórn og svo virðist sem þeir séu í
mestum heiðri hafðir sem heimta allt
af öðrum. Þessu verður ekki breytt
með einu pennastriki.
Magnús Sveinsson
frá Hvítsstöðum.