Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 3

JÓÐMIN
Ástand Jbess og ætlunarverk
— Eftir Valtý Stefánsson
29. sept. 1929:
Fyrir skömmu birtist hér í
Lesbókinni grein um
Landsbókasafnið, hlutverk bess ofí
hag. Þar var sýnt fram á, hve van-
megnugt safnið væri að gera bað
gagn, sem bað ætti að gera, meðan
því væri ekki meiri sómi sýndur en
nú, og það hefði ekki meiri fjárráð
en það hefir haft.
Uppi á lofti Safnahússins svonefnda á
Arnarhóli, í þröngum húsakynnum, und-
ir súð, er Þjóðminjasafn vort geymt.
Þegar það var þangað flutt, var svo til
ætlazt, að það yrði þar aðeins til bráða-
birgða. Síðan eru liðin 20 ár.
Á þessum 20 árum hefir meira umrót
verið í þjóðlífi voru en á nokkrum öðr-
um 20 árum síðan ísland byggðist. Menn
hafa kvartað og kveinað yfir því, að
þjóðin stæði berskjölduð gegn alls kon-
ar erlendri ómenningu — væri að týna
sjálfri sér.
Þeir, sem mest tala um þetta, ættu að
vera fúsir til þess að berjast fyrir því
með hnúum og hnefum, að Þjóðminja-
safn vort fengi örugga geymslu, og þau
húsakynni sem þurfa, til þess að það
geti komið að fullum notum.
Eins eiga margir eriftt með að koma
auga á hvílíkt dýrgripasafn þjóðarinnar
Þjóðminjasafn vort er. Ef menn eru ekki
bærir að dæma um það sjálfir, þá geta
þeir sótt þann fróðleik sem annan til út-
landa. Því það er segin saga, að þegar
menntaðir útlendingar gista höfuðstað
vorn, og kynnast glingri því og gálga-
timburs-svip, sem hér ber mest á, þá
rekur þá í rogastanz, er þeir sjá, hve
mikill menningarbragur andar á móti
IV.
Baráttan við erlendu orðin, —
Mest í húfi fyrir alþýðuna.
Ef íslenzk alþýða á nokkra sök á hend
ur menntamönnum, þá er það fyrir það,
að þeir vanda ekki betur daglegt mál
sitt en þeir gera. Þegar íslendingar
læra erlend mál, reyna þeir að tala þau
hrein. Þeir sletta ekki þýzku og ensku
mitt í frönskum setningum. Þeim finnst
lika stórhlægilegt að heyra Vestur-fs-
lendinga krydda tal sitt með ensku. En
danska ívafið í daglegt mál vort er svo
ríkur vani, að fæstir taka eftir því. Auð-
vitað er erfitt að sneiða hjá erlendum
orðum fyrir þá, sem mestan lærdóm
sinn hafa fengið á erlendum málum.
En ef menn heimtuðu meira af sjálfum
sér og öðrum í þessu efni, kæmi ein-
hver úrræði. Vandað talmál þarf að
verða eins sjálfsagt og hreinlæti, kurt-
eisi, mannasiðir. Og það þarf að vanda
miklu meir til máifarsmenntunar leik-
ara, presta og ræðumanna en hér er
gert.
En hitt er ég viss um, að óbornar
kynslóðir munu virða við íslenzka
menntamenn og rithöfunda 19. og 20.
aldarinnar, að þeir hafa a.m.k. vandað
ritmál sitt eftir föngum og varið það
fyrir erlendum orðum. Þeir hafa fram-
®r öllu gert það af málsmekk. fslenzk-
an héfir svo samfelldan svip, að erlend
þeim, frá liðnum tímum, er þeir skyggn-
ast inn í hálfdimm súðarherbergi Þjóð-
minjasafnsins.
Hafið hefir verið máls á því, að við
íslendingar fengjum allmikið forngripa
frá Danmörku, sem þangað hafa slæðzt
héðan með ýmsu móti. Horfir það mál
að ýmsu leyti vænlega.
En höllum fæti stöndum við þó í því
máli, meðan við höfum eigi eldtrygg
húsakynni fyrir safn vort hér heima.
Þjóðminjasafnið á að verða skóli hinn-
ar upprennandi kynslóðar, þar sem hún
getur inndrukkið anda og eðli íslenzkr-
ar menningar. Þar eiga menn að læra
hvernig heimilin á íslandi eiga .að vera
til þess að þau verði íslenzk, en ekki
eins og andlaus skranbúð. — Þar eiga
menn að kynnast smekkvísi og hugar-
fari fyrri kynslóða — er lifðu við marg-
falt verri lífskjör en nútímafólkið al-
mennt, en gleymdu aldrei að elska og
virða það, sem fagurt var, létu aldrei
örbirgð, kúgun og bágindi kvelja úr sér
meðvitundina um manngildi sitt.
Ég átti hér á dögunum tal við Matt- '
hías Þórðarson þjóðminjavörð um safn-
ið. Safninu lýsir hann í fáum orðum á
þá leið, að þar fáist glöggt yfirlit yfir ís-
lenzka alþýðumenningu á síðari öldum.
Auk þess sé þar .allmikið kirkjugripa-
safn, sumpart frá miðöldum, og enn
fremur nokkuð af munum, er snerta
daglegt líf manna á fyrstu öldum sögu
vorrar.
Húsnæði það, sem safnið hefir nú,
er í affla staði ófullnægjandi. — Her-
bergin of þröng, dimm og óhentug og
rúmið, sem safnið hefur yfir að ráða,
orð fara henni ekki. Þau eru eins og
mislitar pjötlur, sem saumaðar væru of-
an á ábreiðu. Aftur á móti er blendings-
mál eins og enska likast pjötlubrekáni,
og þar er hver ný bót til prýði. Menn
hafa líka vakað yfir tunsunni af öðrum
ástæðum: vegna sambandsins við forn-
öldina, þjóðernis og sjálfstæðisbaráttu.
Nú, þegar sjálfstæðisbarátta vor er á
enda kljáð og stjórnmálin taka nýja
stefnu, er ástæða til þess að minna á
félagshlið málvöndunarinnar: aff jöfn-
uður og samheldni í landi voru er ekki
undir neinu öðru fremur komin en sömu
málmenningu allra stétta, en sú mái-
menning er óhugsandi, nema tungunni
sé haldið hreinni.
Það er að vísu mikið færzt í fang að
reyna að finna íslenzk orð um alla nýja
hluti og hugtök, sem að oss berast. Það
er barátta, sem á sér hvorki upphaf né
endi, en dæmi vort á umliðnum öldum
sýnir, að vér þurfum ekki að leggja ár-
ar í bát. Hér hafa alltaf verið að skap-
ast ný orð, frá upphafi íslands byggðar,
og hugsun þjóðarinnar hefir ekki þrosk-
azt á öðru meir. Þessi orð hafa ekki
myndað sig sjálf. Þeir einstaklingar,
sem hafa nennt að hugsa, hafa hver lagt
sinn skerf til. Hinir tala mest um, að
allt eigi að koma af sjálfu sér, sem
aldrei hefir dottið neitt í hug.
En þó að einstaklingar hafi jafnan
átt frumkvæðið, fer því fjarri, að réttur
Valtýr Stefánsson
svo lítið, að mikill hluti af þeim grip-
um, sem safnið á, geta alls ekki verið
til sýnis. Sýningarskáparnir eru óhent-
ugir og lélegir, svo að munir þeir, sem
almennings hafi verið fyrir borð bor-
inn. Dómur hans hefir jafnan verið
hæstaréttardómur. Orð lifa ekki, nema
þau séu á vörum manna.
En láti almenningur glepjast svo, að
hann dæmi alla þessa viðleitni einskis
nýta, þá dæmir hann sjálfan sig. Al-
þýða manna á hér mest á hættu. Hún
verður það, sem geldur þess, ef íslenzk-
an klofnar og þjóðin skiptist í stéttir
eftir málfari. Máltækið segir, að á mjó-
um þvengjum læri hundarnir að stela.
Erlendu orðunum fylgir skakkur fram-
burður, beygingaleysi og hálfur eða
rangur skilningur. Þegar þau eru orðin
nógu mörg fara þau að hafa áhrif á
íslenzku orðin. Hljóðkerfi málsins rask-
ast, beygingar skekkjast, menn hætta
að kæra sig um að skyggnast fyrir ræt-
ur orðanna. Þá hafa íslendingar eign-
azt skríhnál og þaðan er skammt til þess
að fleiri einkenni skrílsins komi á eftir.
V.
Mál mæðranna.
Til er ævintýri, sem gengið hefir í
svipaðri mynd með mörgum þjóðum.
Tvær ungar stúlkur komast hvor eftir
aðra niður til undirheima, og ganga
þar í þjónustu gamallar konu. Þær
reynast mjög misjafnlega í vistinni,
enda er að því skapi misjafnað með
eiga að heita að vera til sýnis, koma
ekki skoðendum að tilætluðum notum.
Þó væri þetta allt saman viðunanlegra,
ef húsakynni þau, sem safnið er i, væru
eldtrygg. En svo er alls ekki. Safnið er
þarna á timburlofti, svo það getur brunn-
ið til kaldra kola, ef í því kviknar. Þarf
ekki að lýsa því, að slíkt yrði til ómet-
anlegs og óbærilegs tjóns fyrir þjóð-
menning vora.
Vinnustofu hefir safnið enga og er
hvergi ‘hægt að vinna að viðbaldi grip-
anna, nema í safninu sjálfu. Og þeir,
sem k'omá á safnið til þess að nota sér
fyrirmyndir þess, geta hvergi lengið
þar viðunandi verustað.
Hin árlega fjárveiting til þess að kaupa
gripi handa safninu hefir verið all-mis-
munandi hin síðustu ár, frá 500—2500
kr. Má geta nærri, að lítið er hægt að t
fá til safnsins fyrir þá upphæð, og margt
gengur úr greipum þess, vegna þess að
eigi er handbært fé til kaupanna, þegar
gripir eru fáanlegir. Til þess að eignast
forngripi þurfa menn að jafnaði að sæta
lagi og grípa tækifærið þegar þeir eru
falir. Eigendurnir hafa oft tekið því
ástfóstri við þá, að þeir vilja ekki fyrir
nokkurn mun láta' þá frá sér fara og
verður þá nauðsynlegit fyrir menn, er
þá vilja eignast, að bíða þess að eig-
endaskipti hljóta að verða. Þjóðminja-
vörður verður að hafa yfir nægilegri
peningaupphæð að ráða til þess að hann
geti gripið þau tækifæri, sem bjóðast,
er eigendur forngripa gefa kost á þeim
til safnsins. Tilfinnanleg vöntun er jafn-
an á fé til þess að gera gripina svo úr
garði, að þeir fái notið sín og full trygg-
ing sé fyrir því, að þeir ekki skemmist.
Meðan ekki er hægt að sjá um þetta
sökum fjárskorts, má búast við því, að
sumt af gripum safnsins skemmist með
tímanum.
]\otkun safnsins segir M. Þ. að sé
á síðari árum talsvert mikil. Alls komu
á safnið árið sem leið 9664 gestir. Næstu
tvö árin þar á undan var aðsókn svipuð.
Af bæjarbúum eru það aðallega ungling-
ar, er safnið sækja, svo og þeir, er þang-
að fara til þess að leita sér að fyrir-
myndum fyrir handavinnu. Fer nú að-
sókn árlega í vöxt. Hannyrðakonur fá
hér fyrirmyndir fyrir alls konar útsaum
og vefnað. Allmargt útlendinga kemur á
safnið á sumrin og ferðafólk úr öðrum
landshlutum, er kemur hingað til bæjar-
ins til stuttrar viðdvalar, mun að jafn-
þeim í kaupinu. Annarri verður úr þvl
áskapað, að við hverja setningu, sem
hún mælir, hrýtur henni af vörum
ógeðsleg padda. En hinni veitir gamla
konan þá ástgjöf, að ilmandi rósir
hrynja af vörum henni, þegar hún
mælir. Ekki er mikill vafi á, hver at-
hugun er fólgin að baki þessari sögu.
Hér er lyft upp í ýkjuheim ævintýr-
anna þeim óskaplega mun, sem á því er
að heyra fagurt og vandað málfar og
hljómgóða rödd, eða skræka rödd eða
hrjúfa, ásamt brengluðu máli og
óhreinu. „Talaðu, svo ég geti séð þig“,
— er haft eftir fornum spekingi. Mál-
rómur og málfar getur verið eins drjúgt
í skiptum og útlit. Og er mikil furða,
að ungar konur, sem hugsa þó margt
um útlit sitt og allan þokka, skuli ekki
gefa þessu enn meiri gaum. Það þykir
kurteisi að tala vel erlend mál. En hitt
er þó miklu meiri kurteisi, að tala
smekklega sína eigin tungu. Þetta má
vel mæla sérstaklega til kvenna fyrir
þá sök, að þær munu margar ófúsari
að leggja rækt við mál sitt en karl-
menn. Er það þó ekki af því að þær
þurfi minna á tungunni að halda, enda
eru hún víðast við þær kennd. Þær
leggja undirstöðuna að máli barnanna,
og það er mikil ábyrgð. Sú móðir, sem
vanrækir það mál, sem við hana er
kennt, getur ekki borið það veglega
nafn með sóma.
82. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 3