Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 5

3. nóvember 1929:
m kveðskap Jónasar Hallgrímssonar
L
1- íf listamannsins er fegurst,
J>egar það er skammvinnt. Þegar
honum hefir orðið þess auðið að op-
inbera anda sinn, og það er enn mitt
sumar, er hann gengur inn um
dyrnar, sem enginn kemur út um
aftur. Þá sér enginn hið daprasta
af öllu döpru, hnignun hans og aft-
urför. Þá þarf hann ekki sjálfur að
reyna hið þyngsta af öllu þungu, ó-
frjósemi og andlega trénun. Og
jafnvel þótt örlög sumra manna séu
svo fágætlega björt, að þeir þrosk-
ist fram á elliár, geta þeir þó ekki
átt vorið nema einu sinni, gróand-
ann, lifandi safann, töfra angandi
vornætur. Haustið á sína miklu feg-
urð til, en haustið er þó aldrei nema
haust.
Skáldferill Jónasar Hallgrímssonar
var jafn-fagur og hann var skammur.
Sem skáld var Jónas frábærlega ham-
ingjusamur. Honum varð þess auðið að
fylla kvæði sín þeirri fegurð, sem hann
sá í veröldinni, og hann dýrkaði af öllu
hjarta sínu. Hann er einhver mesti lista-
maður allra íslenzkra skálda, einhver
mesti meistari formsins. Honum varð
þess auðið að berjast til sigurs fyrir
þeirri stefnu, sem Bjarni Thorarensen
hafði hafið — það var ekki einungis
rómantíkin, heldur endurfæðing ís-
lenzkrar ljóðalistar.
Þegar Jónas kemur fyrst fram, yrkir
sín fyrstu kvæði, sem varðveitt eru,
virðist hann fullþroska í ljóðagerð. Síð-
an yrkir hann hátt á annan áratug, þá
deyr hann. Hefir skáldskapur hans
þróazt á þessum stutta tíma, hefir hann
breytzt? eða hefir þetta árabil verið eitt
langt augnablik, óbreytanlegt og full-
komið, án þess að tannhjól tímans þok-
aði því
„annaðhvort aftur á bak
ellegar nokkuð á leið“?
Þetta mál mun ég ræða nokkuð í lín-
um þeim, sem á eftir fara, og mun ég
ekki sízt líta á það, sem stöðugast virð-
ist hjá Jónasi: formið.
II.
Þ rennt virðist hafa haft mest á-
hrif á Jónas Hallgrímsson á yngri ár-
um hans: klassicismi Bessastaðamanna,
kvæði Bjarna Thorarensens, Ossían.
Klassicismi Bessastaðamanna snertir
einkum form Jónasar og mál — gott
dæmi þess er, að hann þýðir kvæði
eftir Horatíus á inndælt íslenzkt mál
undir fornum háttum (ljóðahætti og
fornyrðislagi), líkt og Sveinbjörn Egils-
son gerði. Má ekki ólíklegt þykja, að
frá Bessastöðum sé Jónasi kominn hinn
klassiski blær á ýmsum hinum síðari
kvæðum, er vikið verður að seinna.
Bjarni hefir líka áhrif á form hans,
bæði hjá honum og Bessastaðamönnum
lærir Jónas að beita fornháttunum, en
hjá Bjarna að fara með nærri háttu og
verður honum brátt miklu fremri í
því. Hjá Bjarna er enn nokkur átjándu-
aldarkeimur í meðferð þeirra, óeðlileg-
ar áherzlur, mislipur kveðandi, gamalt
skáldskaparmál (kenningar) — en hjá
Jónasi er þetta allt horfið: málið er
Effir prófessor Einar Ólaf Sveinsson
Hér ber nú svo kynlega við, að hik
kemttr á lesandann í lok þriðju brag-
línu. hann veit ekki, hvort þai- á að
k.oma þögn Ijóðaháttarins, sem gerir
línuna að kjarnyrði, eða hann á að hlíta
leiðslu fornyrðislagsins, er gerir erindið
söngur" Claus Frimanns, sem Jónas
þýðir á þessum árum („Líti ég um
loftin blá“). Þegar við er bætt nokkr-
um rímnaháttum og fáeinum öðrum
háttum á háðkvæðum Jónasar, þá er
upp talið! Fleiri hættir koma ekki fyrir
í íslenzkum kveðskap Jónasar á þess-
um tima.
Annað, sem vert er að athuga, er
meðferð hans á hinum fornu háttum,
fornyrðislagi og ljóðahætti. Eins og þeir
Konráð og Brynjólfur benda á í fyrstu
útgáfu ljóðanna, blandar Jónas þess-
um háttum oft saman — í sama kvæði
skiptast þeir á eða þeim er slengt sam-
an í einni vísu; t.d. hefst vísan á forn-
yrðislagi:
Hví und úfnum
öldubakka
sjónir inndælar
seinkar þú að fela —
Svo hefst Ijóðabátturinn:
blíða ljós,
að bylgju skauti
hnigið hæðum frá?
Kvæðið Galdraveiðin er undir Ijóða-
hætti, nema fyrsta erindið:
Hvað mun það undra,
er ég úti sé, —
þrúðgan þrætudraug
um þveran dal
skyndilega
skýi ríða?
hreint, einfalt, fagurt og fellur nákvæm-
lega að bragarhættinum.
Með kvæðum Bjarna drekkur Jónas
í sig hinn nýja anda: rómantikina. í
huga hans verður vorleysing, ótal öfl
losna úr læðingi og fá að njóta sín; hann
má nú gefa sig á vald flugi hugans, ólg-
andi litbliki tilfinninganna, þyrstri feg-
urðardýrkun. Og með hetjunum úr Ossí
an reikar hann í þunglyndi hins unga
manns um einmanalega, dapurlega heið-
ina, og það er sem hinn rökkurmiidi,
keltneski tregi veiti honum svölun.
En þetta er allt að mestu orðinn hlut-
ur, þegar Jónas yrkir hin fyrstu
kvæði sín. í þeim hefir hann þegar alla
aðaldrættina í svip sinum. En nokkuð
virðist mér skera sig úr kvæði þau, sem
ort eru fyrir 1832, þegar hann fer ut-
an í fyrsta sinn, séu þau borin saman
við síðari kveðskap hans.
III.
L ítum fyrst á formið. Að háttum
er hann ekki ýkjaauðugur á þessum
tima. Langmest ber á«fornháttunum,
fornyrðislagi og ljóðahætti; dróttkvætt
(óreglulegt) og hrynhenda koma fyrir.
Frá Sveinbirni Egilssyni hefir hann
háttinn — og ekki svo lítið í anda kvæð-
isins með — í kvæðinu „Nótt og morg-
un“; það er sá sami og er á kvæði Svein-
bjarnar: „Fósturjörðin fyrsta sumar-
degi“. Kvæðið um sumardagsmorguninn
fyrsta er ort undir sama lagi og „Lof-
aillt að óslitinni frásögn og lýsing. í
þessu hviki milli háttanna, þessari ó-
vissu, þessum skorti á hreinum stíl, birt-
ist æska skáldsins: hann hefir enn ekki
öðlazt allt það vandlæti og þann sfcíl-
þroska. sem kemur síðar fram í hverju
kvæði hans.
í sömu andránni og taldir eru fram
gallar á formi Jónasar á þessum árum,
hæfir vel að geta annarra vísna, sem
eru að þessu leyti fullkomnar. Jónas
lætur dalabóndann kveða í óþurrkum:
Hví svo þrúðgu þú
íþokuhlassi,
súldanorn,
um sveitir ekur?
Þér mun ég offra
til árbóta
kú og konu
og kristindómi.
Þessi vísa er meitluð og köld, eins
og mörg kvæði frá síðari árum Jónasar.
— Þetta kveður hann um næturvind-
inn:
Þegi þú, vindur!
þú kunnir aldregi
hóf á hvers manns hag;
langar eru nætur,
er þú, hinn leiðsvali,
þýtur í þakstráum.
Þegar til efnisins kemur, finnum vér
meðal kvæða Jónasar frá þessum tíma
allmikið af tækifæriskvæðum, og oss
kemur í hug kveðskapur Bjarna Thor-
arensens, hve sjaldan andinn kom yfir
hann, nema sérstakar ástæður væru til
(en þá líka oft duglega, því skal ekki
neitað). Vér sjáum fram á það, að ef
Jónas hefði verið í Reykjavík alla ævi,
hefði hann orðið skáld smóþorpsins, ort
fyrst og fremst erfiljóð, samsætisljóð og
háðkvæði um menn og viðburði í þorp-
inu. Vafalaust hefði margt fallegt verið
í því, en þau kvæði, sem oss eru nú
kærust, væru þá ekki til — sjóndeildar-
hringur hans hefði þá aldrei orðið svo
víður sem hann varð. Hann hetfði ef til
vill orðið sælli — en hann hefði varla
orðið betra skóld við að verða makinda-
legur borgari. En ævi hans Vcirð önnur
— hann lenti í flokki lítt þokkaðra
nýjungamanna, Fjölnismanna, og hann
varð að þola harma og eymd — en því
rneiri sem harmar hans voru, því fegri
urðu kvæði hans.
IV.
^ rá fyrsta tímabilinu í kveðskap
Jónasar er kvæðið „Söknuður“ — feg-
ursta eða næstfegursta ástakvæði hans.
Kvæði þetta er vottur ógsefusamlegrar
ástar, sem fyrir Jónas kom á þessurn
árum og fylgdi honum út yfir hafið 1832
og lengi síðan. Svo leiðinlegur hlufcur
sem ógæfusamleg ást ar, einkum sé hún
langsöm, tjáir ekki að neita þeirri stað-
reynd, að áíirif hennar á bókmennt(rn-
ar hafa verið geysimikil. Þarf ekki ann-
að en nefna dæmi eins og Petrarca og
Goethe (Werther) til að sanna það. —
Hugmyndina í kvæðið (Söknuð) hafir
Jónas sótt til Goethes („Ég minnist
þín“), svo sem alkunnugt er, en hitt er
ekki síður kunnugt, hve snilldarlega
hann fer með hana, enda er kvæðið rit-
að með blóði.
í hinni nýju útgáfu af riturn Jónasar
er annað ástakvæði, „Ferðalok", sefct í
flokk með kvæðum frá þessum tíma, og
Indriði Einarsson (Iðunn 1928, bls. 279)
telur það ort rétt aftir norðurför Jón-
asar úr skóla 1828. En allir hiniæ fyrxi
útgefendur hafa S'kipað því miklu siðar
í ljóð hans. Hefði þeim Konráði og
Brynjólfi átt að vera manna bezt kunn-
ugt um þetta. Ég sé ekki ástæðu til að
víkja frá hinni eldri skoðun, nema ný
rök komi fram, sem afsanni hana.
Hannes Hafstein getur þess til, að
kvæðið sé ort í raunum Jónasar á síðari
árum hans: „Gamlar og gleymdar ástir
frá skólatíð hans vöknuðu og komu
fram í hinu inndæla kvæði Ferðalok".
Mundi það ekki vera sama konan, sem
Jónas hefir í huga í stökunum „Enginn
grætur íslending":
„Mér var þetta mátulegt!
mátti vel til haga,
hefði ég betur hana þekkt,
sem harma ég alla daga.
Lifðu sæl við glaum og glys,
gangi þér allt í haginn!
í öngum mínum erlendis
yrki ég skemmsta daginn.
Sólin heim úr suðri snýr,
sumiri lofar hlýju;
ó, að ég væri orðinn nýr
og ynni þér að nýju.
Ef þessi skoðun er rétt, væri það ást
Jónasar til Þóru Gunnarsdóttur, æsku-
ást hans, sem hefði skotið upp í huga
hans löngu síðar, mögnuð af þungum
hörmum, eins og heillastjarna í sjávar-
háska (Baudelaire). Mætti vera, að
hann hefði þá ort upp gamalt kvæði
um hana.
32. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5