Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 28

11. nóv. 1928
í Kaupmannahöfn 20.-23. október 1728
Eftir dr. Hannes Þorsteinsson, þjóðskjalavötð
Stærsti eldsvoðinn, sem kom-
ið hefir í Kaupmannahöfn,
varð eins og mörgum mun kunnugt,
fyrir 200 árum, hófst 20. október
1728, miðvikudaginn síðastan í
sumri eftir íslenzku tímatali. Kvikn-
aði fyrst í húsi matsala (fleskmang-
ara) nokkurs nálægt Vesturhliði
(Vesterport) kl. 7 um kvöldið. —
Var þá vindur hvass á útsunnan
með regni allmiklu. Gat slökkviliðið
ekki hindrað útbreiðslu eldsins,
enda kvað margir liðsmenn hafa
verið ölvaðir eftir nýafstaðna
slökkviæfingu nokkru áður sama
dag, en lögreglustjórinn varð svo
utan við sig af baráttunni við eld-
inn, að hann laumaðist heim til sín
með morgunsárinu og drakk sig
fullan. Var það og haft eftir Áma
Magnússyni síðar, að maklegt væri,
að lögreglustjórinn og „býfóget-
inn“ væm hengdir á sömu rá, og
má af því ráða, að eitthvað meira
en lítið hafi verið ábótavant við
framkvæmdir yfirmanna á stöðvun
eldsins, margt lent í fumi og fáti,
eins og eðlilegt var í slíkum voða.
Svo bættist það ofan á, að um mið-
nætti á fimmtudagsnóttina kvikn-
aði í ölgerðarhúsi annars staðar í
borginni (nálægt Norðurhliði) og
varð sá eldur engu minni en hinn.
Varð þá að skipta í tvo staði
slökkviliðinu og dælunum. Var
vindur þá genginn til vesturs-út-
norðurs og lagði þá eldbálið frá
víggirðingunum (Voldene) inn yfir
borgina.
Verður hér ekki lýst nánar æðisgangi
eldsins, eða hvernig hann hagaði sér,
því að það yrði of langt mál, og almenin
ingi, sem ekki er kunnugur staðháttum
til lítils gagns. En á fimmtudaginn (21.
okt.) brann meðal annars ráðhúsið,
munaðarleysingjahúsið (Waisenhúsið),
Frúarkirkja, biskupssetur Sjálands-
biskups, háskólabyggingin, Frúarskóli,
stúdentaheimili Borchs, Garður („Reg-
ensen“) stúdentaheimili Elers, og Þrenn
ingarkirkja (Það sem brunnið gat), en
tum hennar, Sívalitum, skemmdist all
mjög, þótt hann hrapaði ekki, eins og
turn Heilagsandakirkju, en sú kirkja
brann sama daginn og öll hús þar um-
hverfis, enda var eldurinn ægilegastur
þann dag, en rénaði á föstudagimn (22.
okt.), og hafði þá geisað í 2V2 sólar-
hring samfleytt og lagt í auðn og ösku
1670 hús og 69 götur, eða 2/5 hluta
borgarinnar. Tjónið af þessum stórkost-
lega bruna var auðvitað gífurlega
mikið, og fórst þar vitanlega margt verð
mæti, sem aldrei hefir orðið bætt,
meðal annars við bruna háskólasafns-
ins, er geymt var uppi á loftinu í
Þrenningarkirkju. Var þar saman kom-
inn mikill fjöldi fágætra og dýrmætra
bóka og handrita, og nokkrar ágætar
íslenzkar skinnbækur, einkum í hinu
svonefnda Resenssafni, t. d. Eyrbyggja,
Fagurskinna, Heimskringla, þótt Árni
hefði áður látið skrifara sína taka af-
skriftir af sumum þeirra. Hafði Resen,
eins og fleiri ríkismenn í Danmörku
á 17. öld (Óli Worm, Chr. Friis, See-
feld o. fl.) fengið héðan af landi ýmsar
dýrmætar fornbækur að gjöf, því að sízt
vantaði þá dekrið við Danskinn — en
bækur hans, eins og flestra hinna, voru
á komnar í háskólasafnið og brunnu
þar. En skinnbækur þær hinar dýru,
en Bryjólfur biskup hafði sent konungi
t. d. Codex regius af Sæmundar Eddu,
Flateyjarbók o. fl. voru kommar í bók-
hlöðu konungs, en þar brann ekki. í
Sívalaturni misstu Danir til dæmis hinn
fræga himinhnött Tycho Brahes, og
margt annað fágæti.
En það er oss íslendinga varðar þó
mest um í þessum stórbruna, er tjón
það, sem Árni Magnússon beið af völd-
um hans. Hversu mikið það hafi verið
er ekki fullkomlega Ijóst, og frásagnir
ekki samhljóða um það, jafnvel ekki
að reiða sig á frásögu Árna sjálfs um
það, því að hann virðist hafa orðið svo
annarlegur og utan við sig við þessa
ötburði, að honum virðist hafa veitt
erfitt að átta sig á, hvað hann hafi átt
og hvað hann hafi misst, gerir stundum
auðsjáanlega ofmikið úr því, og er ekki
ávallt sjálfum sér samkvæmur, er staf-
ar af hinni fyrrnefndu truflun, en þrátt
fyrir þetta, er hann vitanlega bezti
heimildarmaðurinn fyrir því, hvað far-
ízt hafi.
Hann bjó þá í Store-Áannike-
stræde (nál. stúdentah. Elers) og hafði
bókasiafn sitt á neðsta lofti, þar sem
hann bjó, og líklega eitthvað af hinum
cýrmætustu handritum, en meginhluti
þeirra var á efri hæð. Þá er eldurinn
nálgaðist íbúðarhús hans og skorað var
á hann að hefja þegar björgun og flytja
burtu, s’innti hann því ekki fyrst í stað
vildi eklci koma bókum sínum í óreiðu
og hafði lánað flutningsvagn sinn öðr-
um, en hefir ekki athugað hversu ægi-
lega fljótt eldurinn brunaði áfram. Loks
tók hann þó að flytja burtu safn sitt
og muni, þá er Frúarkirkja stóð í björtu
báli, en það hefir verið of seint byrjað
á þeirri björgun og flutningurinn mik-
111. Eru sérstaklega nefndir þrír íslenzk-
ir menn, er unnu að þessu starfi: Finnur
Jónsson, síðar biskup, þá nýorðinn
kandidat í guðfræði. (Hann hefir ritað
föður sínum, séra Jóni Halldórssyni í
Hítardal, allnákvæma skýrslu um brun-
ann, þó ekki úm björgunina á safni
Árna. Skýrsla þessi er í annál séra Jóns
(Hítardalsannál), sem innan skamms
verður gefinn út í annálaútg. bók-
menntafél.). Magnús Gíslason síðar
amtmaður og Jón Ólafsson frá Grunna-
vík, er kveðst hafa unnið mest að
þessu, en Finnur hefir víst gengið þar
allvel fram, því að hann kveðst síðast-
ur allra hafa farið út úr húsinu, þá
Dr. Hannes Þorsteinsson
er logarnir voru farnir að leika um
bækurnar. (Hist.ecel. III 576). En það
var kl. 5 e.h. á fimmtudaginn (21. okt.)
er Árni varð að flýja algerlega úr hús-
inu og skilja þar við mestallt bóka-
safn sitt, sem herfang eldsins. Og er
hann gekk síðast út frá bókum sínum
benti hann á hillurnar og sagði, að
þarna væru bækur, er hvergi væru
framar fáanlegar í veröldinni; var þar
á meðal hið einasta eintak, er þá var
til af „Breviarium Niderosiense",
fyrstu bókinni, er prentuð var hér á
landi 1534 (Árni fluttist þá fyrst með
leifarnar af safni sínu til Hans Beckers
timbursala á nyrðra horninu við Hal-
landsaas (nálægt Gautugötu 6). Becker
hafði áður verið í þjónustu hans, varð
síðar lögmaður hér (dó í Broke 1746).
Finnur segir, að þá er síðasta vagnhlass
inu var ekið burtu hafi vagninn verið
svo hlaðinn, að eftir hafi orðið meðal
annars kista (serinium) með ýmsum
eiginhandarritum Áma sjálfs og hafi
honum fallið þyngst af öllu að missa
það, enda víkur hann að því í bréfum
sínum, bæði til Orms sýslumanns Daða-
sonar 2. júní 1729 og séra Jóns Hall-
dórssonar í Hlítardal 18. s. m. (Bréf
þessi eru prentuð í Á. M. Private Brev-
veksling Kh. 1920, og eru þau aðal-
heimildirnar fyrir því, hvað glatazt hafi
úr safni hans í brunanum), að þær
■upplýsingar fáist aldrei aftur, er hann
hafi sjálfur safnað saman, t. d. um ævi
Guðbrands biskups og séra Arngríms
lærða, um annálahöfunda síðari alda,
biskupa, hirðstjóra og lögmenn o. m. fl.
Sérstaklega getur hann þess, að ævi-
saga Arngríms hafi nálega verið full-
búin og allgóð. Er mikill skaði að
missi þess rits, með því að ævisaga
þess mæta manns er annars allmjög í
molum og glopótt um marga hluti. —
Það ætla menn, að þau tólf blöð úr
Víga-Styrssögu og Heiðarvíga, er lánuð
voru frá Stokkhólmi, og fórust í brun-
anum hafi verið í kistunni, er eftir
varð í garðinum við hús Árna. Er nú
Víga-Styrssaga ekki lengur til, nema
það ,sem ritað er eftir minni Jóns
Grunnvíkings eftir glötuðu skinnbók-
inni og er það auðvitað lítilsvirði, þótt
skárra sé en ekki neitt.
B ókasafn Árna, þ.e. safn hans
af prentuðum bókum var harla fjöl-
skrúðugt og fágætt, þar á meðal afar
sjaldgæfar útgáfur á ýmsum tungu-
málum. Segir hann sjálfur, að hann
hafi varið 5 — 600 ríkisdölum að afla
sér þess bókasafns. Hafa þar auðvitað
verið allar íslenzkar bækur, er prentað-
ar voru fyrir 1728, sumar eflaust í fleiru
en einu eintaki, og hinar vönduðustu,
er unnt var að fá. En sá skaði var ekki
jafn tilfinnanlegur fyrir íslenzkar bók-
menntir, eins og missi fjölda pappírs-
handrita íslenzkra, er fórust hjá Árna.
Hins vegar missti hann sama sem ekkert
af skinnbókum, og ekkert söguhandrit
á skinni af íslendingasögum, eða öðrum
íslenzkum sagnaheimildum að því er
b.ann sjálfur segir, og hlýtur það að
vera rétt. Það má því segja, að hið
allra verðmætasta í safni hans hafi
bjargast. En hann missti allar áskriftir
sínar af öllum íslenzkum skjölum fyrir
1550, og það hefir verið geysimikið safn,
eftir því sem ráða má af þeim fjölda
afskrifta, sem enn eru í safni hans
eftir 1550, því að öllu kappsamlegar
mun hann þó hafa safnað afskriftum
bréfa fyrir þann tíma. Hafa þar auð-
vitað farizt fjölda mörg bréf írá 14. og
15. öld og fram að 1550, sem nú eru
hvergi til, hvorki í frumriti né afskrift-
um, og er það bréfatjón því eflaust
harla mikið. Einnig kveðst hann hafa
misst margar og ágætar íslenzkar af-
skriftarbækur. (,,Kopiböger“) og mun
hann þar eiga við heildarsöfn ein-
stakra íslenzkra bréfa og dóma í af-
skriftum, sem venjulega eru kallaðar
,.dómabækur“, og eru allmörg slík bréfa
söfn enn til. Ég þykist og viss um, þótt
hann geti þess ekki beinlínis, að hann
hafi átt allmikið safn af dómabókum
eða þingbókum sýslumanna, sérstaklega
frá 17. öld, og jafnvel eldri, því að
slíkar bækur eru nú harla fáar enn við
iiði frá þeim tímum, og í rauninni
engin í safni Árna, nema dóma- og þing
bók Gísla sýslumanns Árnasonar á Hlíð-
arenda frá 1600 — 1611, er ekki hefir
enn fengizt afhent hingað, þótt kraf-
izt væri með réttu. Alþingisbækur (ef-
laust í frumriti) átti Árni óslitnar
frá 1570, og líklega í tveim eintökum;
það safn brann allt. Einnig brunnu all-
mörg handrit, er hann hafði fengið frá
Oddi Sigurðssyni, t. d. ferðasaga Eggerts
Hannessonar frá Hamborg til íslands
á síðari hluta 16. aldar, ferðasaga bræðr
anna Gílsa og Sigurðar Oddsson til
Hafnar 1611 og 1613, kvæðabók (Ijóða-
safn) séra Einars Sigurðssonar í Hey-
dölum o. m. fl. allt gersamlega glatað.
Öll handrit Árna af Sæmundar Eddu
brunnu, en naumast hafa það verið sér-
lega dýrmæt handrit eða óbætanleg.
Meira tjón var að því, að frumrit flestra
eða allra íslenzkra annála frá 17. öld
brunnu hjá honum. Nefnir hann (í bréf-
inu til séra Jóns í Hítardal) annála
Bjöi-ns á Skarðsá, séra Gunnlaugs í Val
28 uESBÖK MORGUNBLAÐSINS
32. tölublað 1963