Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 14

L
Hússtœðið
egar ég kom heim í vor, og
sá af fyrirgreftrinum við
Hverfisgötu, að þarna átti að setja
leikhúsið niður, og síðar af teikn-
ingunum, við hvaða stærð og lögun
leikhússalurinn var miðaður — ásetti
ég mér að fara ekki aftur héðan úr
landi án þess að þirta opinþerlega
kröftugleg mótmæli gegn hvoru-
tveggja. Ég kaus helzt að stofna til
fundar, þar sem menntamálaráð-
herra, leikhússjóðsnefnd og húsa-
meistara yrði boðið að taka þátt í og
hlýða á umræður um málið. Og þeg-
ar Stúdentafélagið bað mig fyrir
nokkru að gerast frummælandi að
sjálfvöldu efni á félagsfundi, greip ég
tækifærið og talaði um hið fyrirhug-
aða leikhús íslands — einkum þess-
ar tvær hliðar málsins, hússtæðið og
húsnæðið.
í þessari grein sný ég mér að fyrra
atriðinu. Allir ræðumenn utan nefndar
lýstu einróma óánægju sinni á fundinum
yfir valinu á þessum stað, og sú tillaga
var samþykkt með öllum atkvæðum (32)
gegn einu, að skora á leikhússjóðsnefnd-
ina að útvega húsinu annað stæði.
Nefndin hefir undir eins gert tilraun
tQ að verða við þeirri kröfu, þó að hún
hafi ekki orðið öllu heppnari í hug-
kvæmdum sínum að þessu sinni. Hún
fór þess á leit við bæjarstjórn Reykja-
víkur, að hún léti af hendi við leikhúsið
garðinn á horninu við Laufásveg, norð-
an við barnaskólann. Sem betur fer lagð-
ist bæjarstjórn eindregið á móti því.
Að svo komnu máli er þá óhætt að
fullyrða, að engu sé enn ráðið til lykta
um hússtæðið. Því að naumast mun verða
horfið aftur að hinu upprunalega óheilla-
ráði, Hverfisgötunni, þar sem rífa þarf
niður þrjú hús í Traðarkotssundi til þess
að leikhúsið sjáist, auk þess sem það
skemmir nábúahúsið, Landsbókasafnið.
En hvar á leikhúsið þá að standa?
Hin eina tillaga, sem mælt var fram
með á stúdentafundinum af nokkurri al-
vöru, var gamla uppástungan um að reisa
leikhúsið á óbyggða blettinum við Von-
arstræti, milli Iðnó og Bárunnar, sem
bærinn mun raunar ætla að geyma til-
vonandi ráðhúsi.
Mér þykir nú harla ólíklegt, að bæj-
arstjórn mundi láta af hendi hússtæði
ráðhússins. Hitt er vonandi, að hún missi
ekki við það tækifæri sjónar á miðdepli
bæjarins, Austurvelli, og snúi ráðhúsinu
við. Við vesturhlið Alþingishússins, með
framhlið út að Kirkjustræti, er tilvalinn
staður undir ráðhúsið, því að bæði þau
hús, sem að því liggja, eru hrörleg og
hljóta að hverfa, sömuleiðis Baðhúsið,
þegar sundhöllin kemur, og litlu rusla-
kisturnar beggja megin við það. Ráð-
húsgarðurinn mundi þá liggja fram að
Tjörninni, en bæði Alþingishúsið og ráð-
húsið fram að miðtorgi bæjarins, Aust-
urvelli, því vitanlega hættum vér þeirri
fásinnu, að halda honum lokuðum og
gerum hann að torgi, með breiðum blóm-
beð kringum líkneskið, — aðeins ekki
líkneski Alberts Thorvaldsens, heldur
Jóns Sigurðssonar, sem þarna á að standa
og hvergi annars staðar, alveg gegnt
löggjafarþingi íslendinga — í staðþess að
vera, eins og nú, gert að samstæðu við
annað líkneski, án þess að unnt sé að
finna skyldleikann þar á milli.
Þá hefir enn verið rætt um leikhús-
stæði á blettinum fyrir sunnan íbúðar-
hús Thors Jensens. En þó að staðurinn
sé mun betri en bæði þau hússtæði, sem
nefndin hefir mælt með, er hann engan
veginn tilvalinn, þótt falur væri, — ef
vér höfum það að markmiði um valið á
hússtæðinu, að sleppa hér ekki einhverju
bezta tækifæri, sem vér höfum í svip-
inn til að prýða.þennan bæ. Og um það
verðum vér að fara að hugsa alvarlega
úr þessu.
Þegar einhver reisir sér leikhús, er að
jafnaði vandað svo til staðarins, að feg-
ursti óbyggði blettur bæjarins er valinn
húsinu. Leikhús eru að jafnaði svo veg-
leg og svipmikil stórhýsi, að þau eru
sett þar niður, sem hvorutveggja nýtur
bezt: leikhúsið sjálfs sín, og bærinn þess.
Ég þarf ekki annað en minna á þjóðar-
leikhús Frakka og Norðmanna og kon-
unglegu leikhúsin í Kaupmannahöfn og
Stokkhólmi. Þar sem þau standa — öll
við torg — móta þau bæinn. Er til nokk-
ur slikur staður, miðlægur og hentugur
fyrir leikhús hér í höfuðstað okkar?
Já, og hann svo fallegur, að ég efast
um, að nokkur bær, vestan hafs eða aust-
an, eigi sér svo fagurt leikhússtæði.
Það er pollurinn sunnan við Tjarnar-
brúna.
Síðan brúin kom yfir Tjörríina — og
það mundi verða mjög óvinsælt að af-
nema aftur þennan tengilið milli bæjar-
hverfanna — er pollurinn fyrir sunnan
brúna orðinn ómynd og getur aldrei
orðið bænum að neinni prýði. Ef hann
væri ræstur fram og fylltur upp og leik-
húsið reist beint fyrir hinum nýja Tjarn
arenda með torgi fyrir framan mundi
það sjást allt, framhlið þess og turn í
senn, frá öllum miðbærium. Hér væri
það svo opið við sýn, sem framast verð-
ur kosið, fyrir endanum á vatni, með
blómgarða á báðar hendur. — Þarna á
Leikhús íslands að standa!
Ég geri ráð fyrir, að þegar menn hafa
gert sér rækilega grein fyrir því, hvernig
leikhúsið muni líta út á þessum stað,
muni þeir fallast á, að þarna sé tilvalið
hússtæði fyrir það. Og úr því að það
er bezti staðurinn, ættum vér ekki að
þessu sinni að láta oss nægja hinn næst
bezta, eða jafnvel einhvern enn síðri. En
hvaða annmarkar eru þá á þessum stað?
Ég sé að vísu enga, sem taka þyrfti til
greina. En sé þeir til, væri óskandi, að
þeir kæmi sem fyrst fram í dagsbirt-
una.
Verður hússtæðið of kostnaðarsamt?
Það er nú svo um báða þá staði, sem
leikhússjóðsnefndin hefir mælt með, að
til þess að þetta stórhýsi fái notið sín,
verður að kaupa viðbótarlóð, sem önn-
ur hús standa á, og rífa þau hús niður.
Ekki þarf þess hér, en uppfyllingin
kringum hússtæðið sjálft kostar vitan-
lega fé. Ég læt ósagt hvort sá kostnað-
ur mundi nema meira en þau kaup á
húsum, sem reynast munu óhjákvæmileg
á flestum öðruni stöðum. En hér kem-
ur annað til greina. Það mun nú ekki
geta dregizt mörg ár enn, að Tjörnin
verði hreinsuð og dýpkuð — af heilbrigð-
is- og velsæmisástæðum, sem allir finna
til, og óþarft er að fjölyrða urn hér.
Þegar flytja ætti uppgröftinn úr Tjörn-
inni væri staðurinn alveg hér við hönd-
ina: framræstur brúarpollurinn, og þorn-
uð og hörðnuð móleirseðjan tilvalinn of-
aníburður. Bænum yrði það kostnaðar-
lítið að fá efsta ofaníburðinn kringum
hússtæðið. Og það er vitanlega hégilja,
að kjöllurum hússins þurfi að stafa nokk-
ur hætta af raka eða öðrum fornum end-
urminningum bólstaðarins. Hálfar borgir
eru reistar á díkjum og sundum og jafn-
vel fornum sjávarbotni. Og svo er t. d.
um kgl. leikhúsið í Khöfn.
Um miðlægi leikhússins á þessum stað
þarf ekki að fara mörgum orðum. Vöxt-
ur bæjarhverfanna beggja megin Tjarn-
ar leitar æ lengra suður á við, svo að
það fer að verða vafamál úr þessu, hvor
Gu'ðmundur Kamban
Eftir Guðmund Kamban
Tjarnarendinn er miðlægari fyrir allan
þorra bæjarbúa, þegar syðri endinn er
miðaður við brúna. En að minnsta kosti
er munuriinn ekki umtalsverður, og verð
ur það því síður sem lengur líður.
Þá er loks samþykki bæjarstjórnar.
E g get aðeins hugsað mér eina
ástæðu, sem bæjarstjórn gæti borið fyr-
ir sig, ef hún legðist á móti því, að leik-
húsið yrði reist þarna. Þá sem sé, að hún
hafi ætlað þetta fagra hússtæði undir
enn veglegra og svipmeira stórhýsi en
leikhúsið verður. Það er nú að vísu
naumast hægt að hugsa sér hús, sem að
ytri og innri kröfum er betur fallið til
að móta höfuðstað landsins heldur en
einmitt leikhús þjóðarinnar. Og ef bæj-
arstjórn hefir ekki hugkvæmzt enn að
setja þarna niður neitt annað stórhýsi,
og brúarpollurinn á að liggja þarna ónot-
aður áratugum saman, þá verður sannar-
lega ekkert annað betur gert við hann
en að taka hann til að leysa úr þessu
vandamáli leikhússtæðisins á alveg full-
nægjandi hátt.
Því að vitanlega má ganga að því al-
veg vísu, að bæjarstjórn Reykjavíkur
muni sýna leikhúsmálinu, sem fyrir
löngu er orðið þjóðlegt velferðarmál, góð
viljaðan og drengilegan stuðning. Reykja
vík er miðstöð þess máls, svo að bæn-
um getur ekki staðið á sama um, hvern-
ig úr því verður leyst. Bæjarstjórn
Reykjavíkur ætti að fyrra bragði gð
bjóða leikhússjóðsnefndinni þennan stað
undir leikhús fslands, vitanlega alveg
endurgjaldslaust — það er hið minnsta
sem bærinn getur lagt fram til leik-
hússins. En um leið hið mesta. Því að
þá er séð fyrir, að höfuðstaður íslands
eigi sér eitt hið fegursta leikhússtæði á
byggðu bóli.
Hér skal ekki reynt að leysa úr þeirri
ráðgátu, að hvað mikið sem bærinn vex,
virðist einhver öfundsöm vættur vaka
yfir því, að vér getum ekki eignazt neina
húsagerðarmenning (Baukultur). En fá-
um vér leikhúsið þarna, mundum vér
gera tvennt í einu: endurfegra Tjörn-
ina, sem pollurinn skemmir, vegna þess
hve skiptingin er langt of ósamræm —
smekkvísari kynslóð mun hvort sem er
afnema hann — og nota bezta tækifæri
sem vér fáum um langan aldur til að
láta veglegt stórhýsi móta höfuðstað
vorn. Að því tilskildu vitanlega, að húsið
yrði veglegt.
Það er lakari kostur, sem stungið hefir
verið upp á, að taka íshússtæðið í Tjarn-
arhorninu undir leikhúsið. Það mundi
varpa líkum svip á bæinn og lítið smekk-
legri en sófi gerir í stofu, sem settur er
á ská, eða mynd sem hallar fram á þilL
Það getur hugsazt, að úr því sem nú er
að ráða, sé íshússtæðið næst-bezta úr-
lausnin. En ættum vér ekki í þetta skipti
að taka upp lang-bezta kostinn?
II.
Húsnœðið
Annað aðalatriðið í leikhúsmálinu,
sem ég gerði að umræðuefni á stúdenta-
fundinum, er húsnæði leikhússins —-
stærð leikhússalarins og lögun hans. Ég
benti m.a. á, að leikhúsið væri of lítið,
allt að 250 sætum of lítið.
Þeir, sem tóku til máls, voru í byrjun
ekki jafn sammála um þetta atriði eins
og um hússtæðið, og nefndin var ein-
dregið á móti breytingu. En þegar ég
hafði gert nánari grein fyrir því, hve
óheppilegt væri að hafa húsið svo lítið
frá sjónarmiði leikhúsreksturs, var sam-
þykkt tillaga með öllum samhljóða at-
kvæðum um að fela nefndinni það til
rækilegrar íhugunar, hvort ekki mundi
vera ráðlegt að hafa áhorfendasvæðið
mun stærra.
Ég skal nú leyfa mér hér að rökstyðja
athugasemdir mínar við stærð hússins og
húsnæðið yfirleitt.
Eftir þeirri vitneskju sem nefndin hef-
ir látið síðast í té (á umræddum fundi),
er leikhúsinu ætlað að taka 544 manns.
Nú gerir enginn leikhússtjóri djarfari á-
ætlun fyrir leikhúsið en þá sem svarar
hálfskipuðu húsi að jafnaði, hvort sem
húsið er stórt eða lítið. Segjum, að með-
alverð á aðgöngumiðum hér verði 3 kr.
Kvöldsalan yrði þá til jafnaðar 816 kr.
Nú má áætla kvöldkostnað við leikhús-
ið að minnsta kosti 1200 kr. Tekjurnar
mundu þá ekki nema meira en rúmum %
af reksturskostnaði. Menn hafa nú hugs-
að sér að jafna tekjuhallann með tvennu
móti:
1) með filmsýningum þá daga sem ekki
er leikið;
2) með ríkisstyrk (þ. e. með því að
halda skemmtanaskattinum eða nægileg-
um hluta hans).
Það er nú alveg áreiðanlegt, að tekj-
ur af filmsýningunum verða litlar, ef
nokkrar. Þegar sunnudagarnir dragast
frá, eins og þeir hljóta að gera, eru lang-
samlega beztu dagarnir farnir. Kostnað-
urinn við filmsýningar mun nema milli
260—270 króna á kvöldi, að jafnaði, eða
það lætur einmitt nærri daglegum með-
al-inngangseyri bíóanna, þegar sunnudög
um er sleppt. Og þau film, sem þar
verða í boði, verða af lakari endanum,
verri vara, því að öll firmu munu láta
þá sitja fyrir, sem bjóða þeim meiri á-
góða. En auk þess rýrna tekjurnar um
leið og nýtt eða ný bíó bætast við. Bíó-
talan í Reykjavík svarar sem stendur
þeirri tölu bíósæta sem lögskipuð er í
Danmörku. f Odense eru t. d. 2200 bíó-
sæti á 51000 íbúa. Hér eru þegar 1100
bíósæti á 25000 íbúa. Auk þess er ég
14 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
32. tölublað 1963