Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 30

Þennan uppdrátt aí Steinabæjunum gerði Júlíana Sveinsdóttir eftir fyrir sögn greinarhöfundar.
2. sept. 1928:
íslenzkt sveitaþorp á 19. öld
Steinar undir Eyjafjöllum — Eftir Svein Jónsson
egar blöðin geta dauða ein-
hvers manns, hvort það er
nú heldur karl eða kona, þá er
mannsins oft getið nánar, og sér-
staklega talað um, hvað hann eða
hún hafi verið fyrir þjóðina, sýsl-
una, hreppinn eða sveitina, þar sem
viðkomandi hafði alið aldur sinn,
og þá er vanalega getið þess góða,
en hitt látið liggja milli hluta, eins
og sjálfsagt er.
Myndirnar, sem blöðin sýna af þeim
iátnu, eru venjulega af þroskaskeiðinu,
eða þegar sólin er í hádegisstað, en hin
við sólarlag.
Mig langar til að sýna ykkur hér
einn meiri háttar öldung. Hann er
margra alda gamall, enda féll hann
siðastliðinn vetur fyrir nágranna sín-
um, og þó undarlegt megi heita, eftir
svo langa og góða sambúð; en svona
er l'ífið, einn deyr í dag, en annar fæð-
ist á morgun.
Þessi mynd er af Steinabænum undir
Austur-Eyjafjöllum, sem nú er ekki
lengur mannabústaður.
Síðastliðinn vetur kom mynd af Stein-
uni í Lesbók Morgunblaðsins. Þegar ég
sá þá mynd, datt mér í hug maður
liggjandi á likbörunum úti á víðavangi.
Mér datt í hug: Þú mátt muna þína
aðra betri daga: Mig tók sárt að sjá
Steinabæinn minn svona, því næst
Reykjavík þótti mér vænzt um hann
Það eru fjörutíu og fimm ár siðan ég
fór þaðan alfarinn.
Myndin í Lesbók Morgunblaðsins er
sólarlagsmynd af Steinum, en þessi
mynd, sem nú er sýnd, er eins og
Steinabærinn hefir geymzt í huga mín-
um í þessi fjörutíu og fimm ár. Hún er
sem allra næst hádegis-mynd.
Ég er fæddur í Steinum, en fór þaðan
8 mánaða gamall; svo var ég þar eitt
ár þriggja ára gamall; fór þangað svo
aftur 12 ára og var þar til þess er ég
var tuttugu og eins árs. Engan má því
furða, þóbt ég beri góðan ihug til Steina-
bæjarins.
Sambýlið í Steinum
Þegar þetta var, bjuggu þar átta bú-
endur. Jörðin öll var talin 60 hundraða
jörð, svo auðséð er,' að þegar búið var
að skipta henni í átta staði, var hvers
hlutur ekki stór; en þó framfleytti hún
til samans um og yfir 50 manns, án
Holtsós, sem var þó að heita alveg
þrotin, vegna þess að ósmynnið hafði
breytt sér. Nokkrir vinnumenn fóru til
sjóróðra í Vestmannaeyjum, sömuleiðis
var róið út af Sandinum á vorin, og
var afli hvers manns kringum eitt og
tvö hundruð.
Sórbú var ekki hægt að kalla búskap-
inn þar. En ef gerður væri samanburð-
ur á ýmsum sextíuhundraða jörðum,
með einu búi, við Steinbúskapinn allan,
um það, hver jörðin bæri meira, býst
ég við, að Steinar þyldu samanburðinn.
Þarna á staðnum voru t.d. 50 manns,
50—60 nautgripir, um 500 fjár og um
60 hross.
Ég get ekki annað munað, en að
sambúðin í Steinum væri yfirleitt góð,
og ágæt þegar athugað er, að þarna
voru átta búendur, og hópur af böm-
um með sínar margvíslegu klaganir. Og
eitt má læra af Steinabændunum, og
það er það, að venjulega þegar ein-
hver þurfti að byggja eitthvað, þá unnu
hinir við það eftir þörfum, og þannig
hver hjá öðrum, og fengu þeir aðeins
fæði fyrir; þannig gekk það kolli af
kolli.
Er slík samvinna og hjálpsemi eftir-
breytnisverð, og myndi víða koma að
góðu gagni.
Fjallið og lœkurinn
Yfir Steinabæinn gnæfði fjallið þver-
hnípt, og hrundi iðulega grjót og björg
úr fjallinu niður á láglendið. Komu þá
steinarnir hoppandi stall af stalli nið-
ur brekkurnar, þegar við vorum að
smala eða annarra erinda. Ekki fannst
okkur nein hætta á ferðum; við bara
hlupum áfram eða til baka svo stemn-
inn kæmi ekki á okkur; og þegar við
fórum upp á fjallið að smala þar, þá
var sjálfsagt að ryðja ofan af brún-
inni eins miklu og stóru grjóti og unnt
var; ekkert var verið að hugsa um
hvað neðan undir væri, þó það hefðu
verið menn eða skepnur, en sem betur
fór varð aldrei neitt slys að þessu.
Einu sinni kom skriða úr fjallinu, upp
af bænum og afarstór klettur lenti í
heygarði Jóns Valdasonar og urðu allir
meisar hans undir, og svo stór var
kletturinn, að ekki var viðlit að hreyfa
hann; ekki var hann meira en svo sem
10 faðma frá rúmi mínu. Þannig getur
maður vanizt þessari og þessari haett-
unni, að ég svaf jafn vel nóttina eftir,
og fann ekki, að hér væri um nokkra
hættu að ræða.
Þau ár, sem ég átti heima í Stein-
um datt engum í hug, að lækurinn
myndi verða bænum að grandi. Að
vísu gerði hann einhvern usla á hverj-
um vetri og var ekki reiðfær fyrr en
niðri á miðjum engjum, en hann sneiddi
ætíð hjá bænum. En honum hefir
„sinnast" og hann fór þar sem sízt var
von; fyllti undir sig og gróf sig í gegn-
um mjög stórt og hátt moldarbarð og
kom svo að bakhlið bæjanna, alveg
eins og hermenn í gamla og enda jafn-
vel nýja daga. Og þegar þetta gamla,
góða virki, moldarbarðið, var farið,
var hægðarleikur fyrir annan eins dutl-
ungasegg og Steinalækur var, í skamm-
deginu, að gjöra út af við bæinn.
Dutlungasegg, sagði ég, það var hann
— nokkuð líkur Kveldúlfi, illur og
uppstökkur þegar dimma fór; en á sumr-
in svo blíður og góður eins og bezta
barn, alltaf hvítur og fallegur. En á
haustin, og sérstaklega í miklum leys-
ingum, þá valt hann fram kolmórauður
eins og griðungur úr moldarflagi. En
þegar bylur og frost var, urðum við
að elta hann upp allan hans ójafna
íarveg, hamra.
Steinabœrinn og
Steinafólkið
Eins og sést á myndinni eru 20 stafn-
ar í húsaröðinni, og mun það vera
fimmti partur af öllum húsum jarðar-
innar, því að alls munu þar hafa ver-
ið 100 hús.
Bæjarlínan snýr í austur og vestur
eins og Steinafjall. Þess vegna var oft-
ast nær sagt t.d. hann Sæmundur i
Austurbænum og hann Einar í Vestur-
bænum og Simbi upp í bænum, því
að hann bjó í bæ, er var baka til.
En úr því ég hefi tekið mér penna
í hönd til að skrifa um Steinabæinn,
þennan öldung, sem lækurinn eyddi,
þetta íslenzka sveitaþorp, sem nú er
liðið undir lok í þeirri mynd sem ég
þekkti það fyrir hálfri öld og meira til,
vil ég tilgreina, hvaða hús það eru,
sem "sjást á meðfylgjandi mynd, og
hvernig bæjarhúsum var skipt milli
ábúenda.
En um leið rifjast upp ýmsar myndir
af fólki því, einkum húsráðendum, er
byggðu hinn forna Steinabæ, og nú eru
allir, nema ein kona á tíræðisaldri,
komnir undir græna toifu.
Sex vestustu húsin í röðinni (þau
er standa lengst til vinstri á mvnd-
inni) átti vesturbæjarbóndinn Einar
Einarsson. Vestast var hesthús, þá
reiðingahús (áhaldahús), þá fjós og
gangur upp í heyið og hlöðuna. — Því
næst er baðstofa, þá bæjardyr og að
lokum stofuhús.
Þessi Einar var maður vel skynsam-
ur og fróður um margt. Hann var odd-
viti hreppsins, og gerði það vel. Kona
hans hét Guðfinna. Áttu þau 8 börn, 5
dætur og þrjá syni. Þau hjón eru dáin
fyrir mörgum árum. Tveir synir þeirra
eru á lífi, Vigfús bóndi í Árbæ og
Bergur sútari í Reykjavík. Um dæturn-
ar er mér ekki kunnugt. En þær hétu:
Sigurlaug, Arnlaug, Áslaug, Geirlaug
og Guðlaug. Ég var hrifinn af slætlin-
um hans Einars. Yfirleitt var vel slegið
á Steinatúni. Ekki þótti viðlit að láta
kvenfólk slá á túni, því að ljáförin
þóttu ekki nægilega falleg. Þó margir
væru góðir sláttumenn á Steinum, var
enginn jafningi Einars. Hvergi hefi ég
síðan séð jafnfallegast slátt og þar.
Næst í húsaröðinni (nr. 7) eru bæj-
ardyr Jóns Valdasonar. En baðstofa
hans, búr, eldhús og taðstál var allt
bakatil við fremstu húsaröðina. Hann
átti þrjá sonu. Sá elzti, Guðjón, er nú
gamall og góður formaður I Vestmanna-
eyjum, nú einhentur — en formaður
samt. — Jón Valdason var nokkuð um-
talaður á fyrstu sýslumannsárum Páls
Briems, en slapp vel frá því öllu saman.
Hann var maður hjálpsamur mjög, og
vildi allt fyrir menn gera.
Næstu þrjú húsin átti Einar Jónsson.
Fyrsta húsið var baðstofa þá bæjardyr
og austast tún. Kona Einars var Þór-
unn Sveinsdóttir. Þau áttu þrjú böm,
einn son og tvær dætur. Önnur þeirra
er kona Guðmundar Jónssonar öku-
manns að Þóroddsstöðum hér, hin heitir
Rannveig, ekkja í Vestmannaeyjum.
Ég fór til þessara hjóna, þegar ég var
12 ára, og voru þau mér sem beztu for-
eldrar. Einar var maður góðlyndur með
afbrigðum, gamansamur og orðvar. Þau
5 ár, sem ég var þar, heyrði ég hann
aldrei mæla Ijótt orð. Hann bjó á stærsta
jarðarpartinum. Til hans kom prestur-
inn, þegar messað var.
Næst var gengið upp að uppbænum
og voru tröppur í ganginum. Gengið
var um gang þenna upp í heygarðinn
og hlöðurnar. í uppbænum bjó Síimon
og kona hans Guðrún.
Þau áttu einn son, er Ólafur hét.
Tvö hús voru á þeim bæ, bæjardyr og
inn af þeim eldhús og baðstofa. í þess-
um bæ var mér sagt, að Jón Sigurðs-
30 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
32. tölublað 1963