Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Page 15

HVENÆR ERU DÝR ALDAUÐA?
Fhnnst geirfuglinn aftur, eins og risasækýrin?
eskimóaspóinn og gullhamsturinA?
Meðan enn eru ókönnuð land-
svæði á jörðunni, mega vís
indamenn alltaf búast við því að rek
ast á nýjar, þ. e. áður óþekktar, teg-
undir dýra og jurta. Og jafnvel á
svæðum, sem heita mega sæmilega
rannsökuð, er enn verið að uppgötva
nýjar tegundir, einkum ef örðugt er
að rannsaka svæðið, svo sem mýra-
fen, þéttvaxna skóga og djúpan
sjávarbotn.
Að vísu er öld hinna miklu land-
könnunarferða liðin, og það þættu
mikil tíðindi á vorum dögum, ef stór
dýr væru uppgötvuð. Maðurinn
þarfnast æ meira rúms fyrir sig, og
þetta hefur óhjákvæmilega í för með
sér, að þegnum dýraríkisins fækkar,
og sumar tegundir eru með öllu út-
dauðar, eða eru í þann veginn að
deyja út. Maðurinn hefur verið sak-
aður um að raska lögmálum nátt-
úrunnar, en öll saga lífs á jörðinni
sýnir, að alltaf — á öllum tímum —
hafa dýrategundir verið að deyja út.
Því skyldi útbreiðsla mannsins og
aukið lífsrými hans ekki geta verið
samkvæmt lögmálum náttúrunnar?
Á hverju ári skrásetja vísindamenn
nýjar jurta- og dýrategundir. Dýrateg-
■undirnar eru að langmestu leyti smá-
vaxin dýr, svo sem skordýr, köngulær
eg sniglar, eða undirtegundir og undir-
tegundir þeirra, svo að einungis sérfræð
ingar hafa áhuga á þessum nýju upp-
götvunum.
Varla líður svo ár. að Rússar sendi
ekki út fréttir um skrímslafundi, heizt
austur í Síberíu, en allt virðist það held
ur með þjóðsagnablæ, eins og nýleg
írétt þeirra um vatnaskrímsl eitt ber
með sér. Þá er (af túristaástæðum)
Jífseig gamla sögnin um skrímslið í
skozka fjallavatninu Loch Ness, en
aidrei hefur tekizt að sanna tilvist þess,
írekar en ,,snjóma-nnsins andstyggilegaM
austur í Asíu. Enn í dag er sagt, að
margir sjómenn óttist „Kraken“, hið
hryllilegasta sætröll, sem á að búa í
hafinu undan Noregsströndum.
M
rflikla athygli vekur alltaf, þegar
eitthvert dýr finnst sprelllifandi, sem
átti sannanlega að vera löngu útdautt,
og sýnir það, að tegundir eru lífseigari,
en búizt hefur verið við. Ástæðan er
e. t. v. sú, að þegar dýrategund fækkar,
verða dýrin hlédrægari og hafa sig
minna frammi en áður, ekki sízt ef þau
eru ofsótt. En meira um það siðar.
Merkilegastir eru þó þeir fundir,
þegar iifandi dýr finnast, sem aðeins
hafa verið þekkt sem steingervingar frá
Jöngú liðnum jarðöldum. Frægasta
dæmi slíkrar uppgötvunar er það, þegar
iiskurinn „latimeria“, bláfiskurinn,
veiddist fyrst undan strönd Suðaustur-
Afríku árið 1938. Áður var hann að-
eins þekktur sem forsögulegur fiskur, er
lundizt hafði steingerður í jarðlögum.
— ★ —
Hér á eftir fara nokkrar frásagnir af
því, þegar dýrategund endurfinnst, sem
álitin hafði verið aldauða.
Vér íslendingar þekkjum vel, hver
urðu endalok geirfuglsins, enda skömm-
umst vér oss dálítið fyrir það. Þessi
stóri og feiti fugl, sem ekki gat flogið,
leið nefnilega undir lok hér við land
á fimmta tugi siðustu aldar. Hér var
seinasti fuglinn drepinn. Hann er nú
einungis til „uppstoppaður“ í fáeinum
söfnum. Seinasti fuglinn var drepinn
í Eldey, en áður hafði honum verið út-
rýmt á fyrri varpstöðvum, þ. e. Geir-
íuglaskeri undan Reykjanesi, Geirfugla-
skeri við Vestmannaeyjar, í Færeyjum,
á St. Kilda og á Funk Island undan
Nýfundnalandi.
Þótt langt sé um liðið, síðan seinasta
fuglinum var slátrað, koma annað veifið
á kreik sögur um, að hann hafi sézt.
Aldrei hefur þó verið hægt að staðfesta
slikt. Stundum hafa norskir sjómenn
tekið mörgæsir með sér heim sunnan
úr Suður-íshafi og sleppt þeim lausum
við Noregsstrendur. Er vitað til þess, að
menn hafa álitið þær vera geirfugl. En
því miður er lítil sem engin von til þess,
að nokkur af kyni hans sé enn til á lífL
— * —
F ram til ársins 1741 var aðeins
vitað um tvær aðaltegundir af sækúm,
— en sagt er, að þær séu tilefni allra
sagna um hafmeyjar og hafgúur, sbr.
tegundarheiti þeirra: Sirenia. Tegund-
irnar, sem kunnar voru, nefnast manati
(manatee) og dugong. En árið 1741
íannst þriðja tegundin og sú lang-
stærsta. Þá strandaði danski sæfarinn
Bering við ey eina við strendur
Kamtsjakaskaga, austast í Síberíu, og
hefur sú ey siðan verið kölluð Berings-
ey. Með honum á skipinu var þýzki
náttúrufræðingurinn Steller. Við eyna
fundu skipbrotsmennirnir risavaxna
sækýrtegund, sem síðan hefur verið
kennd við Steller. Sækýrnar voru 24ra
feta langar, sílspikaðar og varnarlausar.
Þær svömluðu um víkur og voga og
nærðust eingöngu, að því er séð varð, á
gróðri á grunnsævi. Skipbrotsmenn-
irnir voru svangir eftir langa og stranga
sjóferð og þótti nú bera vel í veiði. Hófu
þær sækúaveiði í stórum stíl og birgðu
sig rækilega upp af hinu gómsæta keti,
þegar þeir héldu brottu. Fundur risa-
sækúnna varð upphafið að endalokum
þeirra.
Þegar fréttist um tilveru þeirra
þarna, flykktust veiðimenn að, og öll
skip, sem áttu leið um nágrennið, komu
við til að birgja sig upp. Þessi sérstaka
tegund virðist hvergi hafa átt heima
nema á Beringsey og hinum nálægu
Kopareyjum. Svo var atgangurinn harð-
ur, að þegar á árinu 1768 voru þær
álitnar útdauðar með öllu. Þó hélt rúss-
neskur áhugamaður um náttúrufræði
því fram á síðustu öld, að ekki hefðu
þær verið með öllu útdauðar fyrr en
um 1830.
Á þessari öld hafa annað veifið borizt
fregnir um, að hinna stóru sækúa hafi
orðið vart við Kyrrahafsströnd Síberíu,
en aidrei hefur tekizt að staðfesta þær.
Það hefur einnig þótt ótrúlegt, að svo
stórar skepnur gætu leynzt, einkum þar
sem þeim er lífsnauðsvn að vera á beit
íast við flæðarmálið. Frænkur Stellers-
sækýrinnar, manati og dugong, eru
mjög útbreiddar um heimshöfin og ekki
eins áberandi í útliti. Þótt stofnar
þeirra hafi verið mjög stórir, hefur geng-
ið ákaflega á þá, vegna þess hve auð-
veiddar og bragðgóðar litlu sækýrnar
eru. Menn hafa því fyrir löngu slegið
því föstu, að þetta stóra og einkenni-
lega sjávarspendýr við Beringsey
(Ostrov Beringa á rússnesku) væri und-
ir lok liðið.
— ★ —
E n lengi er von á einum. Nú á
þessu ári hafa skipverjar á rússnesku
hvalvéiðiskipi skýrt frá því, að þeir
hafi séð sex, stórar og einkennilegar
skepnur skammt undan strönd Navarin-
höfða (Mis Navarin), sem er á austur-
strönd Síberíu, allmiklu norðar en
Kamtsjakaskagi, rétt hjá Guba Ark-
hangela Gavriila, sem mun þýða Höfn
Gabríels erkiengils. Hvalveiðimenn-
irnir fullyrða, að þarna hafi hvorki
verið um seli, hvali, sæljón né höfrunga
að ræða. Um manati og dugong getur
ekki verið að tefla, þar eð þær tegundir
þrifast alls ekki svo norðarlega. Af lýs-
ingunni verður helzt ráðið, að hér hafi
Stellers-sækýr verið á ferðinni.
Þetta hefur vakið mikla athygli nátt-
úrufræðinga, en þeir krefjast vitanlega
meiri sannana, áður en þeir geta full-
yrt, að risa-sækýrnar séu enn til.
— ★ —
Dæmi eru til þess, að tegund, sem
talin var örugglega aldauða, hefur fund
izt aftur. Eitt nýlegt má nefna.
— ★ —
Fram til vorsins 1959 var það haft
fyrir satt, að hinn svokallaði eskámóa-
spói í Norður-Ameríku væri með öllu
útdauður. Honum hafði farið sífækk-
andi, eftir því sem lengra leið fram á
þessa öld, og um 1940 sást aðeins einn
og einn á stangli. Allir fuglaskoðarar
og náttúrufræðingar voru sífellt leitandi
að honum, og í Bandarikjunum er svo
mikið um áhugasama fuglaskoðara, að
það er lítið, sem getur farið fram hjá
þeim. Seinasti fuglinn sást stakur árið
1945. Næstu ár var hans leitað árangurs-
laust, og var því talið, að þessi spóateg-
und væri útdauð. En á hverju vori síðan
1959 hafa einn eða fleiri eskimóaspó-
anna sézt á Galveston-ey í Texas, þar
sem þeir virðast hvíla sig á leiðinni
norður til varpstöðvanna á heimsskauta
svæðunum. Síðast sást allstór spóahóp-
ur þar 29. marz í ár. í
E skimóaspóinn er að vísu ekki á
stærð við sækú, en samt fer töiuvert
fyrir honum. Hann er um fet á lengd
og nokkuð áberandi. Spóinn verpti í
Kanada og flutti sig austur á boginn til
Labradors og Nýfundnalands, að varp-
tímanum loknum. Þaðan fór þessi far-
fugl suður eftir Atlantshafsströnd Norð-
ur- og Mið-Ameríku, allt til Suður-
Ameríku, þar sem hann dvaldist um
Geirfuglinn er einn þeirra fugla, sein telja má víst, að' sé aldaúða, þótt
annað veifið berist fréttir af því, að hann hafi sézt. Stundum má rekja
slikar fregnir til þess, að norskir sj ómenn hafa haft mörgæsir heim með
sér frá Suöurheimskautslöndum, sleppt þeim við Noregsstrendur, menn
hafa siðan orðið varir við þær og talið þær geirfugla. Nokkrir „uppstopp-
aðir“ geirfuglar eru til, egg, bein og hamir, ault þess sem greinargóðar lýs-
ingar og teikningar af fuglinum voru gerðar, áður en sá seinasti var drep-
inn í Eldey. Eins og sjá má af myndinni, sem hér fylgir af geirfugli, var
þetta ólánlegur og álkulegur fugl, enda var hann af álkuætt og nefndist
stóra állta (,great auk“ eða „great awk“) á ensku. í Suðureyjum (Hebrides-
eyjum) var hann'hins vegar kallaðu r hinu norræna nafni „garefowl“, en
Suðureyingar veiddu geirfugl í St. Kildu. (Teiknari: Jane Burton).
38. tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15