Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Síða 28

viS menntunina. Mennirnir þenkja en
guð ræður, sannaðist hér. Nú af mennt-
uninni hefur hún vissulega not, þó að
á annan veg verði, en upphaflega var
hugsað.
Mér fannst gæta nokkurrar eftirsjár
í orðum frúarinnar og spurði: — Eruð
þér miikil kvenréttindakona, frú Bergs-
son?
— Það get ég víst ekki talizt, er svo
fádæma aðgerðalítil í félagslífi. Helzt
að ég styðji á bak við. Ég vona að það
meiði ekki, þó að ég segi, að ég hef
aldrei kunnað við, að konur almennt
séu að ærast í öllu milli himins og jarðar,
sumar mest til að rázka og regera og
troða sér fram fyrir aðrar konur. Oft er
það hrein og bein sýki á þessum konum,
að þola ekki að aðrar séu meira metn-
ar en þær, sýnd meiri tiltrú. Ég hef vitað
til þess, því miður, að gáfaðar en hæ-
verskar og hlédrægar konur eru bein-
línis troðnar undir í f élagsskap, sem
hefði verið stórum bættur, ef þær hefðu
fengið að beita þar áhrifum sínum. Nú,
en auðvitað hafa ýmsar konur til að bera
fórnar- og líknarlund og eru jafnframt,
sem betur fer, gæddar forystuhæfileik-
um, eru fyrsta geisla manneskjur. Ann-
ars finnst mér það ekki beint koma
kvenréttindum við, heldur almennum
mannréttindum, að það sé æskilegt að
hæfileikakonur fái aðstöðu til að leggja
rækt við það, sem þeim er gefið í rík-
ara mæli en öðrum. Það væri betra að
lifa í þessum heimi, ef allir, konur jafnt
sem karlar væru á sinni réttu hillu. —
— Ég hélt nú alltaf að það væri rétta
hillan hennar Hrefnu minnar að verða
menntakona, og það ekki bara upp á
punt, heldur sér og öðrum til gagns.
Nú — en hún kemst hátt í þjóðfélaginu,
og það í einu stökki. Það eru forréttindi
kvenna að hlaupa með giftingunni yfir
þau stig, sem karlmenn eru áratugi að
feta sig upp eftir. Ung stúlka getur kom-
izt upp á tindinn í einu stökki, þegi'ð
ijómann af vegsemd eiginmanns síns, oft
óverðskuldað. Ég meina það ekki til
Hrefnu minnar, ég býst við að hún hefði
alltaf staðið fyrir sínu í hvaða stöðu,
sem hún hefði lent.-------Bara að hún
festi yndi erlendis, það er helzta á-
hyggjuefni mitt. Það er svo ríkt í henni
íslendingseðlið og ættarböndin sterk. —
— Á ég nú ekki að sýna yður húsakynn-
in, áður en við steypum okkur út í
vinnuna?
Við gengum í gegnum þrjár stofur,
vænghurðir á milli. Húsið var byggt
fyrir funkistímabilið og meira í það bor-
ið, en síðar tíðkaðist.
í suðvesturstofunni var skrifborð hús-
bóndans, yfir því hékk stórt málverk af
frúnni, geislar léku við gullinbrúnt hár-
ið, er sýndist lifa, jafnvel bærast við ið
geislanna. Ég hafði orð á því, hvað mynd-
in væri vel gerð. Frú Bergsson sagði
brosandi, að svona mundi hún líta út
í himnáríki, ef hún kæmist þangað ein-
hverntíma. Á skrifborðinu var kristalls-
vasi, litaður, og bar gullinn blæ. Ilmur
blómanna í vasanum var þungur. Frú
Bengsson nafði orð á því, að hún þyrfti
að skipta um blóm í vasanum, áður en
maðurinn hennar kæmi heim. Mér hrökk
af munni þessi ljóðhending:
„Ilmar af gullnu glasi
gamalla blóma angan."
Úr miðstofunni iágu dyr að garðssvöl-
um, við fórum þar út, gengum niður fá-
ein steinþrep og um þann hluta garðs-
ins, sem heimastur var. Garðurinn var
sérlega vel hirtur, grasfletirnir eggslétt-
ir og snöggir eins og flos.
— Mikla elju útheimtir svona garður.
Um leið og ég sagði þetta varð mér
litið á hendur frú Bergsson, þær voru
drifhvítar og mjúkar. Hún var undra-
fljót að henda hverja hugsun á lofti.
—Nei, góða mín, ég á ekki heiður-
inn af hirðingu garðsins. Við dunduð-
um að vísu töluvert í garðinum fyrstu
sumiurin hérna, við hjónin, stúlkurnar
og börnin. Við eigum fósturson, ja, ég
átti hann nú eiginlega í félagi við aðra
mömmu, hann gengur svona á milli.
Hvað ég vildi segja, við höfðum frá
uppihafi garðyrkjumann til stærri verka,
og hann gerir það mesta nú orðið. Ann-
ars, hún rétti fram hendur sínar til að
sýna mér þær, — er ég vön að vinna
með hanzka, hef alltaf hlíft höndum
mínum, ég hef verið tilhaldssöm, það
vantar ekki. Held næstum því, að það
hafi verið lagt meira upp úr því áður
fyrr að hafa fallegar hendur. Nú virðist
mest um það vert að lakka neglurnar.
Hún varð hugsi, hikaði aðeins en sagði
svo: — Húsið og garðurinn hérna væri
okkur ofviða, ef við værum ekki svo
lánssöm að hafa það starfslið, sem þörf
krefur. En eiginlega held ég, að mig
langi til að færa saman kvíarnar, þegar
ungarnir eru flognir úr hreiðrinu, og við
orðin tvö eftir, gömlu hjónin. Ég held,
að það éigi fullt svo vel við mig, að
hafa ekki um meira að sýsla, en ég
kemst yfir með hjálp einnar stúlku, sem
væri mér samhent. Maðurinn minn er
ekki eins heilsusterkur og hann virðist
vera. Þessir miklu athafna- og umssýlu-
menn, sem yfir mikið eru settir, ætla
sér ekki af. Það fylgir afrekslundinni að
sjást ekki fyrir og ugga ekki að sér.
Ofurlítinn vindsveip lagði yfir hjall-
ann, þar sem við stóðum. Frú Bergsson
greip um hár sitt svo sem til að það ýfð-
ist ekki. Af einhverjum ástæðum þótti
mér vænt um, að hár hennar var ekki
stíft, líklega þeirri, að hún var mér
ímynd hefðarkonu frá fyrri tíma, þegar
fólk var virðulegra í klæðaburði og fram
göngu en það síðar hefur orðið. Hár
hennar var vandlega greitt upp frá
hnakka og vöngum og fest með nálum
og kömbum, stuttir, hrokknir lokkar
fram á ennið.
Ég undraðist ekki einlægni frú Bergs-
son, var svo vön því að fólk segði mér
frá sínum högum. Eitthvað í fari mínu
hlýtur að kalla á þetta.
— Þér megið ekki halda, góða mín,
að ég sé ein þeirra tvígiftu kvenna, sem
sífellt eru að tala um fyrri manninn
sinn, og hvað þeim hafi liðið vel í fyrra
hjónabandinu, þó að ég segi, að mér hafi
fundizt fara ósköp notalega um mig í
gamla húsinu okkar. Mér mundi finnast
það vera rétt hæfilegur bústaður fyrir
okkur hjónin, þegar fer að halla að ævi-
lokulm. En ég er ökki ein í ráðum me’ð
þetta, vil ekki vera það. En gamla húsið
mitt á ég enn, og ætla ekki að farga
því.
— — Ef til vill óraði frú Bergsson
fyrir því, að hverju mundi draga með
mann hennar, margfaldan forstjóra og
frammámann á þjóðmólasviðinu. Ævi-
lok hans urðu þau, að hann féll fram á
hendur sér við skrifborðið sitt í suðvest-
urstofunni, nýkominn heim eftir anna-
saman dag. Hann velti um vasa með rós-
um, og rauð blöð þeirra hrundu eins og
blóðregn á grænt gólfflosið. Það var fag-
urt sólsetur þetta kvöld á aflíðandi
sumri, (ártalinu sleppt). Ef til vill hefur
hann séð það síðast hér í heimi, er sól-
argeislarnir léku við gullinhadd konu
hans á málverkinu gegnt honum. Á borð-
inu fyrir framan hann lá dagbók hans,
þar sem hann hafði fært inn störf dags-
ins, að lokum þetta: Alkominn heim. . . .
Náinn vinur hans gat þessa í eftir-
mælum.
-----Frú Bergsson bað mig að fylgja
sér upp á efri hæð, þar hefði hún vinnu-
herbergi, sem væri fullt af verkefnum,
meira en nóg handa okkur báðum.
— Þó að þér getið og viljið vera svo
væn, að vinna mér næstu vikurnar.
Ég gerði það. Þó að ég tæki verkefni
heim til mín var ég oft heima hjá frú
Bergsson. Við ræddum mikið saman og
það fór mjög vel á með okkur. Mér hefði
þótt gaman að segja frá vinnubrögðum
okkar, en held ég verði að sleppa því. —
Á leibinni upp mættum við Sjöfn, hún
var á fljúgandi ferð niður en stöðvaði
sig og sagði: — Mamma, má ég ekki
skreppa út úr bænum með krökkunum,
langar svo mikið. Börkur ekur. Þú veizt
að öllu er óhætt, þegar hann er við stýr-
ið. Og má ég fá aura? Taka þá í eldhús-
kassanum? Skrifa á miða, hvað ég tek.
Kannski borðum við í Valhöll, það borg-
ar hver fyrir sig, nema ég lána Lóu,,ef
hana vantar.
Sjöfn var björt og heið og fríðari en
þegar hún var telpa. Hún var þriðja
dóttirin (að stjúpdótturinni meðtalinni),
sem frú Bergsson varð á bak að sjá til
fjarlægra landa. Og sú þeirra, sem lík-
legast er að beri beinin í erlendri mold.
Hinar tvær heimti frú Bergsson aftur.
Aðra þeirra særða djúpum sárum en
óbugaða. — ___
VI. .
Ég.fékk eftirþanka eftir símtalið við
frú Bergsson. Fannst naumast rétt gert
af mér, að færa mér það í nyt, að hún
var svo elskuleg að bjóða mér heim,
auðvitað fyrir það, hve aúðskilið var, að
mig langaði til þess. Hún hlaut að vera
orðin sárþreytt eftir allan ysinn og þys-
inn í kringum áttræðisafmælið. Mig lang
aði til að fræðast um sitt af hverju frá
liðnum tíma, sem fáir eru nú til frásagn-
ar um, vita viðhorf svo gamallar konu
til þeirra mála, sem nú eru efst á baugi,
viðhorf hennar til þess lífs, sem við lif-
um....... Og .... Það var ótal margt,
sem mig langaði til að ræða við hana um.
Ég tók upp litla ritblokk og byrjaði
að punkta niður hjá mér nokkrar spurn-
ingar...... Ænei, þetta var ekki hægt.
Ekki ganga á fund þessarar elskulegu,
aldurhnignu konu með hnýsnis-hugar-
fari. Ég gat heldur ekki búizt við því,
að mér auðnaðist að heyja mér mikinn
forða af sagnfræðilegri, menningarsögu-
leg'ri og heimspekilegri vizku, þó að ég
sæti stundarkorn við fótskör áttræðrar
konu. Ekki var ólíklegt að sálargáfur
hennar væru teknar að sljóvgast, þó að
hún hefði komizt snoturlega frá því að
þakka fyrir sig í afmælisveizlunni.
Reyndar hafði hún þar vikið út af beinni
braut með því að minnast á aldamótin.
Hún hefði víst haft margt merkilegra
að minnast á, ef hún hefði verið búin
að ætla sér að rekja gamlar minningar.
Ég dró skástrik yfir spurningarnar á
ritblokkinni, ætlaði að láta skeika að
sköpuðu með samtal okkar. —
VII.
Ég gekk eftir gamalli götu nálægt mið-
bænum, nokkur timburhús fyrir eða um
aldamót stóðu þar enn. Á lóðum þeirra,
sem búið var að rífa höfðu verið reistir
ofur hversdagslegir steinkumbaldar,
flestir upp á fjórar hæðir. Neðri hiuti
glugganna var málaður hvítur og á þeim
Ihvíta fleti voru svartletruð nöfn ýmissa
fyrirtækja. Það voru einkum skrifstofur,
verkstæði og vörugeymslur, sem nú
höfðu bækistöðvar á þeim slóðum þar
serp verið höfðu heimili horfinna kyn-
slóða.
Frú Bergsson bjó í einu hinna gömlu
timburhúsa, sem eftir stóðu. Það gladdi
mig að sjá, að hús hennar var hreint
ekkert fornfálegt. Það hafði verið vel
viðað, og vel til þess vandað í upphafi,
og það hafði verið mikið endurbætt og
endurnýjað áður en frú Bergsson flutti
þangað til að eyða þar ævikvöldinu.
Búferlaflutningur hafði víst ekki reynt
mikið á hana í sextíu ára Reykjavíkur-
búskap. Á þessum stað hafði hún byrjað
búskap sinn og þarna lokaðist hringur-
inn.
Ég hringdi á dyrabjöllu og tók svo í
útihurðina, hún var ólæst og ég gekk
inn. Sterka blómaangan lagði á móti
mér. Frú Bergsson kom innan úr stofu
og brosti við mér, björt og heið eins og
ævinlega. Ef til vill björtust í elli sinni.
Elli! Orðið átti einhvern veginn ekki
við. Þau eru eilífsönn orð skáldsins, að:
' „. . . fögur sál er ávallt ung
undir silfurhárum."
Á myndinni, sem ég hafði séð af frú
Bergsson við háborðið í afmælisveizl-
unni hafði mér fundizt hún hafa ótrú-
lega reisn, rétt eins og hún hefði ekki
kiknað hið minnsta undir fargi áranna.
Nú virtist mér sem hú,n hefði minnkað
frá þvi, að ég mundi hana bezt, grennst
með árunum og vera ofurlítið lotin, sem
ef til vill kom af því, að hún studdist
við staf, grannan svartviðarstaf með
fílabeinshandfangi og silfurplötu. Ef-
laust gjöf, sem hún hafði fengið á em-
hverju þeirra merkisafmæla, sem hún
var búin að lifa.. Hún var í gráfjólubiá-
um kjól með kniplingakraga og hafði
yfir sér krónuprjónað herðasjal í ís-
lenzkum sauðarlitum, aðalliturinn hvít-
ur.
Þegar við höfðum heilsast og ég þakk-
að fyrir heimboðið spurði ég og hafði
hreint ekki svo lítið samvizkubit: ■— Æ,
góða frú Bergsson, sæki ég illa að yður?
Hafið þér meitt yður eða ofþreytt?
— Hvorugt. Mér líður ljómandi vel,
sem annað hvort væri eftir allt, sem
búið er að stássa með mig. Ó, það er
stafurinn. . . Blessaðar verið þér, ég
er nú svo gerð, að hafi ég eitthvað til
að styðjast við þá styðst ég við það.
Annars fékk ég slæmsku í öklana fyrir
löngu, síðan sækir á þá gikt og dofi. Það
er nú, ekki svo undarlegt, á eitthvað
verður ellin að leggjast. Það er líka satt,
það var þegar ég var að láta lækna á
mér öklana, sem leiðir okkar lágu fyrst
saman. Mikið er að hugsa til þess hve
margir eru horfnir, sem maður hitti þá
í Miðstræti 3, Jón Kristjánsson læknir,
Stefanía leikkona, — og fleiri og fleiri.
Ekki kembdi hún hærurnar, blessunin
hún fröken Þorbjörg. Gjörið nú svo
vel að taka af yður tauið, góða. Ég
skal. . . Jæja, ef þér viljið heldur hafa
fyrir þessu. . . þarna er herðatré og
plóss á hillunni fiyrir hattinn yðar.
Og nú skulum við koma inn í stofu.
-----Það er varla hægt að þverfóta hér
fyrir blómum. Mikil ósköp, sem yfir mig
hefur rignt af blessuðum blómunum.
Þau standa svo vel, að það er sama og
engu búið að fleygja. Dóttursonar-dótt-
ir mín og nafna kemur hingað á hverju
kvöldi og flytur blómin niður í kjallara,
þar sem hún gengur frá þeim á svölum
stað. Svo kemur hún á morgnana og
setur þau upp í stofur og ganga, jafn-
vel stigann, eins og þér sjáið. Þá er hún
búin að klippa þau til og nostra svo
mikið við þau- að engu tali tekur. En
þfátt fyrir alla hennar fyrirhöfn er hér
að verða gamalla blóma angan.
„Ilmar af gullnu glasi
gamalla blóma angan.“
f sama bili og frú Bergsson sagði þetta
sá ég inni í stpfunni, sem stóð opin, hið
gullna blómaglas, sem hafði komið mér
til að fara með þessar sömu ljóðhend-
ingar heima hjá henni fyrir hartnær
tuttugu árum.
Frú Bergsson var snúin að stofu-
dyrunum en dokaði ögn við frammi,
dvaldist við skrautker með dimmrauð-
um rósum.
— Undarlegt er til þess að hugsa,
þegar blómaræktin hér er orðinn stór-
atvinnuvegur, að sú var tíðin að blóm,
og langmest rósir voru ræktaðar hér á
heimilum til sölu. Þær stóðu í gluggum,
alsettar knúppum og gluggatjöldin
dregin vel til hliðanna, svo að þær sæj-
ust betur. Fólk, sem vantaði blóm til
að gefa á kistu, eða af öðru tilefni,
gekk um göturnar og hugði að, hvar til
væri fallega blómstrandi rós, svo gekk
það inn í húsið og falaði rósakvisti.
Rósaræktin varð margri efnalítllli konu
ofboðlítill tekjuauki, það munaði um
allt þá. Eina konu þekkti ég, sem var
aldeilis sérlega lagin við rósarækt, en
hún tók alltaf nærri sér að sníða burtu
fullsprottnar rósir og farga þeim.
Stofan, sem frú Bergisson bauð mér
inn í var stærri en búast mátti við í svo
gömlu húsi, sem sýndist svo lítið að
utan. Það kom til af því, að skilrúm
28 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
38. tbl. 1964