Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Síða 18

MYRKRAHÖFÐINGINN
nýttur sem samgöngu-
tæki. Höggmynd Ásmund-
ar Sveinssonar af Sæ-
mundi á selnum - hér rek-
ur hann Saltarann í höfuð
selsins og allt fer vel.
ÍSLENZKT galdrakver
sem varðveitt er á
handritasafni Lands-
bókasafnsins.
Ljósm.:Margrét
Guttormsdóttir.
Galdrasagan
- þroskasaga þjóðar
egar skammdegisskuggarnir lengjast og myrkr-
ið læðist yfir norðurhvel jarðar, lifna í innsta
þeli íslendingsins glæður gamallar þjóðtrúar.
Þær glæður hafa um aldir varpað kynlegum
bjarma á þjóðlíf og menningu, og við þær
Eldri galdramannasögur
eru bjartsýnar og
áhyggjulausar; Guð er á
sínum stað og djöfullinn
sömuleiðis. Síðar dimmir
yfír þessum heimi
galdrasagna. Þannig
veittu sögurnar óttanum
útrás - losuðu bældar
hvatir og opnuðu leið til
nýs skilnings á heiminum
og lífínu.
Eftir ÓLÍNU
ÞORVARÐARDÓTTUR
hefur þjóðarsálin ornað sér á dimmum vetr-
arkvöldum. í hinu sérkennilega rökkri ís-
lenskrar sagnageymdar þrifust sögur af álf-
um, draugum og tröllum sem ævinlega létu
mest að sér kveða um jól og áramót. I sama
rökkrinu nærðist óttinn við galdrakindina.
Það var sá ótti sem varð uppspretta fjöl-
margra galdrasagna sem gengið hafa um
bæði nafnkunna menn og óþekkta, frá því
land byggðist og fram á þessa öld. Er sá
sagnabálkur orðinn mikill að vöxtum og svo
mislitur að svo gæti virst sem hann félli
undarlega að flóru íslenskra þjóðsagna. Ein-
mitt þess vegna er fróðlegt að kanna með
hvaða hætti íslenskar galdrasögur sveija
sig í ætt við aðrar þjóðsögur, ekki síst með
hliðsjón af kenningum um hefðbundið hlut-
verk þjóðfræða.
Hlutverk Þjóðsagna
Menn hafa löngum velt fyrir sér því hlut-
verki sem munnmenntir, þjóðtrú og siðir
hafa að gegna í menningu hverrar þjóðar.
Fræðimaðurinn William R. Bascom sem fyrr
á öldinni var einn af frumkvöðlum hlut-
verkahyggjunnar svokölluðu (fúnksjónal-
ismans) hélt því fram að þjóðleg fræði hefðu
fjórþættu hlutverki að gegna:
1) Þau stuðluðu að sjálfsvarðveislu
menningarheildarinnar með því að staðfesta
og réttlæta ríkjandi gildi (t.d. trúar- og
helgisiði) og styrkja þar með stofnanir sam-
félagsins í sessi.
2) Þau hefðu menntunar- og uppeldis-
hlutverki að gegna, ekki síst þar sem ólæsi
og menntunarskortur er við iýði.
3 Þau fælu í sér samneldni og mótstöðu-
kraft og gætu þannig verið áhald til þess
að beita félagslegum þrýstingi og halda
fram valdi hefðarinnar. En samtímis þessu,
og ekki síst, gætu þau verið:
4) Lausn úr sálrænni spennu, einkum þar
sem boð og bönn eru ströng; útrás fyrir
bælda gremju og uppreisn gegn kúgun sem
birtist m.a. með brotum á bannhelgi og for-
boðnum hlutum (taboo).
f ljósi þess sem þegar hefur verið sagt
um sérstöðu íslenskra galdrasagna, er
freistandi að kanna hvort — og þá hvernig
— hinir fjóru lyklar Bascoms ganga að ís-
lenskri sagnageymnd um galdur og galdra-
menn.
Galdrasögur
íslenskum galdrasögum má í grófum
dráttum skipta í tvo meginflokka. Fyrri
flokkurinn hefur að geyma sögur af nafn-
þekktum gaidramönnum; mönnum sem al-
þýða fólks þekkti og vissu hveijir voru.
Þessar sögur eru mest ráðandi framan af,
frá 13. öld og fram á þá 17. Síðari flokkur-
inn hefur að geyma frásagnir af galdraiðju,
þar sem óþekktir menn koma við sögu. Er
þar um að ræða lýsingar á galdrabrögðum
ýmiskonar, sögur af galdurmagni (þ.e. upp-
vakningum, sendingum, sagnaröndum o.fl.)
auk frásagna af ýmsum galdramálum. Þessi
sagnaefni eru mest áberandi frá 16. öld og
fram til þeirrar nítjándu.
Báðir eru þessir sagnaflokkar fulltrúar
ólíkra tímaskeiða í sagnahefðinni. í þeim
má greina hugmyndaþróun sem fróðlegt er
að skoða, og þessvegna skal nú stiklað á
stærstu steinum:
Sögur af íslenskum galdramönnum eru
vinsælli framan af, og bera nokkuð annað
svipmót en aðrar galdrasögur. Þetta eru
nokkurskonar hetjusögur í munnmælum;
fastar að formi og bjóða upp á túlkun og
boðskap. í munnmælum frá 13. og 14. öld
er sagt frá Sæmundi fróða. Heimildir eru
m.a. Jóns saga helga, en þar er að finna
elstu varðveittu frásögnina af Sæmundi.
Er hann þá orðinn svo fróður í Svartaskóla
að hann er við það að týna sjálfum sér, og
hefur gleymt nafni sínu. Ekki er minnst á
galdur í sambandi við lærdóm hans, og djöf-
ullinn kemur ekki við sögu sem „meistari“
Sæmundar. Þegar kemur fram á 17. öld
fjölgar hinum nafntoguðu galdramönnum.
Nú ganga inn á sviðið Ólafur tóni, Straum-
fjarðar Halla, Saurbæjar Oddur, Hálfdán á
Felli og Árni á Látrum. Halla er sögð fremri
Ólafi í fræðunum, enda lærð í hólum en
hann í skólum. Sættir eru ágætar með
kristnum viðhorfum og heiðnum, enda sagt
um Höllu að hún hafi verið kirkjurækin
þótt hún legði einnig stund á hin fornu fræði.
Galdrabækur og rúnakver skjóta upp kilin-
um, hólgöngur koma við sögu og talsvert
er sagt frá sjónhverfingum ýmiskonar. Til-
gangur galdursins er þó meinlaus. Hann er
nokkurskonar íþrótt sem iðkuð er til gagns
eða gamans en sjaldnast eða aldrei í illu
skyni.
Þegar komið er fram undir 1700 verða
sögur af Sæmundi fróða enn ráðandi. Sæ-
mundur er hér í Svartaskóla sem fyrr en
nú hefur hann tekið djöfulinn í þjónustu
síns. Hann lætur Kölska bera vatn í hripum,
höggva við og flytja hrís. Samninga gera
þeir sín á milli en Sæmundur kemst ævin-
lega hjá því með ráðsnilld og rökfimi að
gefa fjandanum sál sína. Þetta eru bjartsýn-
ar sögur, lausar við beyg — enda fjandanum
lýst sem auðtrúa og orðheldnum lítilmagna
andspænis prestinum sem hefur visku og
þekkingu á sínu valdi.
Sú öryggistilfinning sem greinanleg er í
sögum af nafnþekktum galdramönnum tek-
ur mjög að veikjast eftir því sem nær dreg-
ur sautjándu og átjándu öld, og um leið
breytast sagnaefnin. í samtíðarsögnum frá
17. öld beinist athyglin frá galdramönnum
að galdraiðjunni sjálfri þar sem kennir
ýmissa grasa. Samningur galdramannsins
við djöfulinn kemur nú til sögunnar, upp-
vakning drauga, sendingar og fylgjur verða
áberandi ásamt ýmiskonar fróðleik og frá-
sögnum af galdraiðkunum. Frá þessum tíma
eru ofstækisfull rit þeirra séra Páls í Selár-
dal og síra Jóns Magnússonar þar sem eru
ótrúlegar lýsingar á ásóknum djöfuls og
púka.
Loks er að geta um sagnir eftir yngri
heimildum frá 18. og 19. öld þar sem segja
má að galdraóttinn keyri um þverbak. Allt
logar í illdeilum manna í milli, sendingar
ganga ljósum logum milli héraða og bæja,
ríða húsum og fénaði og drepa menn.
Galdramenn eyða dijúgum tíma með náum
og viðhafa andstyggilegar aðferðir til þess