Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Síða 32

Landnám
sonnettunnar
á íslandi
AÞESSU ári era liðin 150 ár frá landnámi son-
nettunnar (sónháttarins) hér á landi. Það land-
nám varð með sonnettu Jónasar Hallgrímsson-
ar, Ég bið að heilsa, sem hefur orðið vinsælla
en nokkurt annað ljóð með erlendum kveð-
skaparhætti. Má segja að það hafi runnið
í merg og bein þjóðarinnar frá ystu nesjum
til innstu dala. Það er alkunna og haft fyr-
ir satt, að þetta sé fyrsta sonnettan, sem
kveðin er á íslenzku. Birtist hún í Fjölni
1844, sjöunda árg., bls. 105, og kemur með
honum frá Kaupmannahöfn til Islands sama
ár, sennilega með einu vorskipanna.
skírskotun til okkar innri manns hefur marg-
þætt, sterk áhrif á áhorfandann.
Um sýningu Þjóðleikhússins segir Sigurður
Grímsson svo í Mbl. h. 26. september, 1950:
„Priestley er fyrst og fremst sálkönnuður.
Enginn er honum skyggnari á veilurnar í
skapgerð mannanna, á hræsnina, eigingirn-
ina, harðýðgina og miskunnarleysið í fari
þeirra og enginn segir þeim til syndanna af
jafn vægðarlausri hreinskilni og hann. í
„Óvænt heimsókn" er ádeila höfundar hvað
hörðust og varnaðarorð hans borin fram af
hvað mestum þunga. Hann dregur persónur
leiksins fyrir rannsóknarrétt samviskunnar,
sem kemur fram í gervi lögreglufulltrúa, og
knýr þær til að skrifta ávirðingar sínar og
yfirsjónir. Og hann sýnir okkur með köldum
rökum staðreyndanna að við berum með
gjörðum okkar ábyrgð, ekki aðeins á velferð
okkar sjálfra, heldur og meðbræðra okkar, -
að öll breytni okkar við náungann getur varp-
að dimmum örlagaskuggum langt fram á
ófarinn veg.“
Priestley í Útvarpinu
Öll fyrrnefnd leikrit hafa verið tekin til
flutnings í íslenska ríkisútvarpinu. Ég hef
komið hér áður var flutt í janúar 1945 í leik-
stjóm og þýðingu Indriða Waage, Gift eða
ógift 1946 í leikstjóm Brynjólfs Jóhannesson-
ar og þýðingu Boga Ólafssonar og Hættulegt
hom var flutt ’48 í leikstjóm Þorsteins 0.
Stephensen og þýðingu Ingu Laxness sem
fyrr var sagt. Á þessum árum tíðkuðust bein-
ar útsendingar og engin skilyrði voru til hljóð-
ritunar, þannig að engar heimildir eru til um
útvarpsflutning þessara leikrita. Öðru máli
gegnir um sýningu L.R. á Tíminn og við, sem
flutt var í útvarpi 1961; nýja uppfærslu út-
varpsins á leikritinu Gift eða ógift árið 1970
í leikstjórn Helga Skúlasonar og þýðingu
Boga og síðan Ovænt heimsókn, sem unnin
var fyrir útvarpið 1975. Þessar uppfærslur
eru varðveittar í segulbandasafni útvarpsins.
Auk þess má nefna leikritin Tvöfalt líf (La-
bumum Grove), sem flutt var 1951 í leik-
stjórn Ævars Kvarans og þýðingu Hjördísar
Kvarans og Þau komu til ókunnrar borgar
(They came to a city), sem fært var upp í
útvarpinu 1958 í leikstjórn Lámsar Pálssonar
og þýðingu Ásgeirs Hjartarsonar og að lokum
Linditréð (The Linden Tree), sem flutt var
1979 í leikstjóm og þýðingu Ævars Kvarans.
„Þau Öfl Sem Skapa
Mönnunum Örlög
BÚA í Þeim Sjálfum**
Það er óhætt að segja að J.B.Priestley
hafi skipað nokkuð veglegan sess í leiklistar-
lífi þjóðarinnar sl. hálfa öld eða allt frá því
að Ég hef komið hér áður var fyrst verka
hans sýnt í Iðnó 1943 og fram til þessa dags,
þegar til stendur að flytja tvö leikrita hans,
annað í útvarpi og hitt á sviði. En tímamir
breytast og mennimir með og ekki víst að
áhorfendur dagsins í dag upplifi það sama
og áhorfendur sömu verka hálfri öld áður,
áherslur hljóta að vera aðrar, framsetning
önnur, en kjaminn hlýtur að vera sá sami -
eða hvað? Hvað leynist í textanum? Hvað
leynist á bak við orðin? og hvemig er farið
með þessi orð? Sjálfur undirstrikaði Priestley
mikilvægi þess að verk sín væm leikin en
ekki bara lesin með eftirfarandi orðum úr
fyrmefndum formálsorðum að heildarútgáfu
leikrita sinna árið 1948: . en ég verð að
leggja áherslu á þá staðreynd, að þau (þ.e.
leikritin) vom ekki skrifuð til þess að vera
lesin, heldur til að vera leikin í leikhúsum,
þar sem þau, ef þau eru almennilega leikin
og þeim vel leikstýrt, lifna við. Leikrit sem
hefur aldrei ratað inn í leikhús og fundið sína
leikara og áhorfendur er í raun alls ekkert
leikrit. Leikritahöfundur er rithöfundur, sem
starfar í leikhúsi og fyrir leikhús."
Hann segir líka í þessum sömu formáisorð-
um um þann tíma, þegar hann var að skrifa
leikrit sín: „Ég byrjaði ekki að skrifa fyrir
leikhúsið fyrr en upp úr 1930 á tímabili krepp-
unnar miklu. Svo tóku við ár í skugga yfirvof-
andi heimsstríðs, síðan striðið sjálft, og nú
þessi eftirstríðsár spennu og kaldastríðs."
Þetta er sá jarðvegur eða sá tími sem helstu
verk Priestleys em sprottin úr - þær þjóðfé-
lagsaðstæður, þar sem mannleg þjáning var
mikil, og allt líf einkenndist af átökum milli
manna, stétta og þjóða; það em háð stríð hið
innra og hið ytra. Þó leikrit hans beri þessa
kannski ekki ævinlega bein merki, nema þá
helst Óvænt heimsókn, þá má ætíð finna það
undir niðri - samhliða áhuga hans og Iöngun
til þess að manninum miði eitthvað áfram,
að hann breytist - þroskist kannski? Og skilji
að hann hefur fyrst og fremst við sig sjálfan
að sakast, þegar hlutir fara úrskeiðis. Við
getum ekki bent á einhvern annan eða eitt-
hvað annað. Við getum heldur ekki breytt
neinu öðm en sjálfum okkur. Fyrst og síðast
bemm við sjálf ábyrgð á okkur sjálfum og
„örlögum" okkar.
Höfundur er leikari.
Á íslandi fór
sonnettugerð fremur
hægt og stilít af stað. Má
vera að skáld á seinni
hluta nítjándu aldar hafi
svona eins og hikað við
að þræða spor Jónasar í
sonnettugerð, þar sem
honum hafði tekizt svo
vel upp að skapa
undurfagra sonnettu að
stappar nærri
fullkomnun.
Eftir ÞORGEIRIBSEN
II
Þetta ár, 1844, er viðburðaríkt ár í menn-
ingarsögu okkar. Þá kemur líka út orðabók
Sveinbjamar Egilssonar yfir skáldamálið
foma: Lexicon poeticum, glæsilegt verk og
eitt hið þarfasta íslenzkri tungu og menn-
ingu. Hefur það verið rómað mjög og í
hávegum haft af þeim, sem skilja til fulls
notagildi þess og gagnsemi á sviði tungu
okkar og bókmennta.
Og hví skyldi ekki sonnetta Jónasar, 150
ára 1994, „Eg bið að heilsa", fá að fylgja
með og eiga sinn heiðurssess í fagnaðinum.
Þetta blíða og hugljúfa kvæði, undir „són-
hættinum" suðræna, er búið að ylja íslend-
ingum um hjartarætur í hálfa aðra öld og
er orðið svo rótfast í þjóðarsálinni, að fá
önnur íslenzkt kvæði komast þar í hálf-
kvisti eða jafnast á við það að því leyti.
Og vinsældir þess jukust um allan helming
eftir að hið undurfallega lag Inga T. Lárus-
sonar við það varð til snemma á öldinni.
Og svo samofið er lagið Ijóðinu að líkast
til verða þau samferða tungunni og ís-
lenzkri menningu og þjóðerni á leiðarenda.
Um þessar mundir, en þó fáeinum miss-
erum seinna, eru þeir að kveða sínar fyrstu
sonnettur, Gísli Brynjúlfsson og Jón Thor-
oddsen. Gísli yrkir þrjú kvæði til Gríms
Thomsen, sumarið 1846, öll undir ítalska
sónhættinum, 9. júní, 26. júní og 16. júlí
þetta sumar og þar næst árið seinna, 1847,
yrkir Jón Thoroddsen sonnettu til minning-
ar um Bjarna Bjarnason frá Ásgarði, stúd-
ent sem drukknaði á Breiðafirði í mars
1847. Til er annað kvæði, a.m.k., eftir Jón,
undir ítalska sónhættinum, „Á Svínadal",
og eftir Gísla fáeinar aðrar, aðrar en þær
sem hann orti til Gríms. Þar á meðal „Son-
netta“, IV. kaflinn í kvæðinu „Til Ástríðar"
(sept. 1847), og „Sonnetto in vita di Maria“
(1851) og „Tíhenda" (ártals ekki getið).
Teljast má samt víst, að „Ég bið að heilsa“,
birt í Fjölni 1844, sem áður var sagt, sé
fyrsta sonnettan kveðin á íslenzka tungu,
alfa og omega, eða sú fyrsta og síðasta frá
hendi Jónasar undir þeim hætti, sónhættin-
um, frá sólarlandinu, landi hins tæra himin-
bláma og heiðríkju, þar sem „gul sítrónan
grær“, Italíu.
III
Um það leyti sem Snorri er að fremja
sitt „Háttatal" og önnur sín heimsþekkt
rit, ekki ómerkari, brýzt sonnettan fram í
dagsbirtuna og hlýjuna suður á Ítalíu og
nær mestri fullkomnun og hæð í höndum
þeirra Dantes og Petrarca, einkum þó hins
síðarnefnda, að sumra dómi. En það tekur
hana næstum þijár aldir að bijótast yfir
Alpafjöllin, því að það er ekki fyrr en á 16.
öld sem hún birtist í Frakklandi, Þýzka-
landi og Englandi, þar sem hún var síðan
iðkuð af miklum hagleik og listfengi og
„kom fram tilbrigði við formið, kennt við
Shakespeare: þijár ferhendur, sem eru sér
um rím hver þeirra, og tvær niðurlagslín-
ur, sem ríma saman“, eins og Hannes Pét-
ursson skáld orðar það í sonnettukaflanum
í riti sínu „Bókmenntir“, í Alfræðisafni
Menningarsjóðs, útg. 1972.
IV
Jónas er ekki fæddur og Bjarni Thorar-
ensen varla búinn að slíta barnsskónum
þegar fyrstu kvæðin undir ítalska sónhætt-
inum birtast á dönsku - áhrifín greinileg
frá rómantísku skáldunum þýzku, sem
gerðu sér far um og höfðu yndi af því að
bregða honum fyrir sig í yrkingum sínum
og kveðskap.
V
Á íslandi fór sonnettugerð fremur hægt
og stillt af stað og var líkt og íslenzku
skáldin tækju ekki við sér á því sviði fyrr
en kom fram á tuttugustu öldina. Má vera
að skáld á seinni hluta nítjándu aldar hafi
svona eins og hikað við að þræða spor Jón-
asar í sonnettugerð þar sem honum hafði
tekizt svo vel upp að skapa undurfagra
sonnettu að stappar nærri fullkomnun -
ekki treyst sér að fara í föt hans að þessu
leyti. En kannski hefur þeim ekki látið són-
hátturinn, hann blátt áfram ekki höfðað til
þeirra eða þeir ekki hrifist af honum sem
skyldi. Hver getur ráðið í það? En einkenni-
legt er, að stórskáld íslenzk, á seinni hluta
nítjándu aldar, bera ekki við að bregða
honum fyrir sig og beita honum í kveðskap
sínum. En þjóðskáldinu Matthíasi Jochums-
syni (1835-1920) verður samt ekki skota-
skuld úr því að þýða 17 fallegar sonnettur
úr „Afturelding Noregs", eftir norska ljóð-
skáldið Johan S.C. Welhaven (1807-1873),
sem var jafnaldri Jónasar, en varð snöggt-
um eldri en hann og samtímamaður landa
síns, stórskáldsins H. Wergelands (1808-
1845), sem er ári yngri en þeir, en deyr
sama ár og Jónas, 1845, Jónas 26. maí en
Wergeland 12. júlí þetta ár. Einstök tilviljun
það, einkum ef haft er í huga að þeir land-
arnir Wergeland og Welhaven eru stundum
taldir hafa gegnt álíka brautryðjandahlut-
verki í norskum bókmenntum og Bjarni
Thorarensen og Jónas Hallgrímsson í okk-
ar, en að öðru leyti og um margt voru þessi
skáld samt harla ólík.
Á tuttugustu öld, snemma, er það Jóhann
Siguijónsson (1880-1919) sem fyrstur ríð-
ur á vaðið - einsog í svo mörgu öðru, með
tveim sonnettum. í Skírni 1910 er eftir
hann sonnetta sem margir kannast við:
„Fyrir utan glugga vinar míns“ og í Eim-
reiðinni og Gjallarhorni 1911 á hann aðra
enn kunnari sem birtist hér:
SONNETTA
Vorið er liðið, ilmur ungra daga
orðið að þungum, sterkum sumarhita,
æskan er horfin, engir draumar lita
ókomna tímans gráa sinuhaga.
Við erum fæddir úti á eyðiskaga,
eilífðarsjórinn hefur dimma vita,
fánýtar skeljar fyrir blóð og svita
fengum við keyptar, það er mannsins saga.
Þó hef ég aldrei elskað daginn heitar
- eilífðamafnið stafar barnsins tunga -
fátæka lif! að þínum knjám ég krýp,