Morgunblaðið - 30.01.2001, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 ÞRIÐJUDAGUR 30. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÚTÞENSLA byggðar á höfuð-
borgarsvæðinu stefnir nú í öngþveiti
vegna þess að í langan tíma hefur
vantað framsýnt skipulag þessara
mála. Engin hraðfara og afkastamik-
il almenningsfarartæki eru þar og
ekki hefur verið gert ráð fyrir þeim.
Tímatöflur leiðakerfis SVR í síma-
skránni sýna t.d. þegar best lætur,
að það eru 20 mínútur milli ferða.
Lengri bið en 10 mínútur ekki mönn-
um bjóðandi. Biðin er of löng, bið-
skýli léleg, ökutími milli borgarhluta
er of langur vegna annarrar umferð-
ar, krókóttra leiða og allt of lítils
ökuhraða.
Forgangur strætisvagna leysir
ekki þennan vanda. Það þarf að
skipuleggja ný og hraðfara almenn-
ingsfarartæki svo sem rafdrifnar,
umhverfisvænar lestir eða svifbraut-
ir um allt höfuðborgarsvæðið. Milli
ferða mega ekki að líða meira en 5
mínútur. Á brautarstöðvum gæti
fólk skipt milli brautar, strætisvagna
og fpk-bíla sem ég nefni svo. Stræt-
isvagnar myndu síðan aka stuttar
leiðir um borgarhverfi en hættu að
aka langleiðir milli borgarhluta.
Endurskipulagning samgöngukerf-
isins, sem gerði ráð fyrir miklum
hraða á lengstu leiðum, ætti að verða
forgangsverkefni ekki síður en hol-
ræsakerfið góða. Það verður líka að
reikna með því í skipu-
lagningu að bensínverð
tvöfaldist eða jafnvel
enn þá meira í tiltölu-
lega náinni framtíð.
Hvaða afleiðingar hef-
ur það?
Þjónusta
í stað eignar
Notkun einkabílsins
má reyndar skilgreina
með þremur aukahlut-
verkum sem nefna
mætti; frakki – pakki –
krakki. Hann er orðinn
hluti af lífstíl manna;
farartæki, yfirhöfn í
rysjóttri veðráttu, inn-
kaupakerra og geymsla. Þetta hefur
þróast svona m.a. vegna þess að aðr-
ir viðunandi kostir hafa ekki staðið
til boða.
Þótt almenningssamgöngur verði
fullkomnar koma þær ekki í stað
einkabíls eins og menn hafa vanist að
nota hann. En frakka-pakka-krakka-
vandamálið má samt leysa með nýju
samgöngukerfi, sem við getum kall-
að „fpk-bíla“. Kerfi af þessu tagi er
t.d. rekið innan svonefndrar ZEUS-
áætlunar út frá umhverfissjónarmið-
um og svipað kerfi með litlum rafbíl-
um var í notkun á heimssýningunni í
Hannover. Í Hollandi
fellur þessi hugmynd
undir hugtak sem nefn-
ist „þjónusta í stað
eignar“. Þjónustufyrir-
tæki rekur bíla og í
stað eigin bíls, sem
stendur kyrr mestallan
daginn, fá menn bíl til
afnota þegar þörf kref-
ur. Nýting bílanna
verður betri og kostn-
aður lægri. Slíkt kerfi
hentar fólki sem kemur
og fer um Reykjavíkur-
flugvöll, fjölskyldum
sem ella þyrftu að eiga
a.m.k. tvo bíla og öllum
sem nota bíl frekar lít-
ið. Þannig dregur þetta fyrirkomu-
lag úr bílaeign og bætir samgöngur.
Hvað um leigubíla og bílaleigur?
Skoðum málið. Það kostar 150 til 700
þúsund krónur á ári að reka bíl. Mis-
munandi eftir kaupverði og því að
hve miklu leyti menn annast sjálfir
viðgerðir. Þetta gerir um 500 til 2000
krónur á dag eða frá einni stuttri
ferð með leigubíl annan hvern dag
upp í tvær ferðir á dag.
Það sem vantar er fyrirtæki sem
rekur smábíla og semur við við-
skiptavini um notkun greiðslukorts
og nýtir bílastæði á vissum stöðum.
Kortið er fjarlægt að lokinni notkun
og bíllinn læsist. Rekstraraðilinn
veit hvar bílarnir eru með GPS-kerfi
og hvort þeir eru í notkun og leið-
beinir korthöfum um það hvar bíla er
að fá.
Kosti rekstur slíks fpk-bíls um 700
þúsund krónur á ári eða um 2000
krónur á dag, og sé dagleg notkun 5
klukkustundir, verður klukkutíma-
gjaldið aðeins um 400 krónur.
Hrun í umferðinni
Það er þekkt lögmál frá útlöndum,
að þegar bílaþéttleiki hefur náð því
marki að báðar eða allar akreinar
eru fullar og ökuhraði er hár, hefur
myndast óstöðugt ástand. Þurfi öku-
maður t.d. að skipta um akrein verð-
ur annar að hægja á og þar með hef-
ur skapast truflun sem leiðir til þess
að allir verða að hægja á, meira og
meira, og umferðin stöðvast nokkru
aftar. Þótt fremstu bílarnir aki
áfram situr stöðvunin eftir á vegin-
um. Þannig byrjar hrunið. Svo að
dæmi sé tekið tók það 10 mínútur að
aka frá Delft til Rotterdam á 120 km
hraða fyrir hrun umferðarstraum-
anna en tvo tíma að komast til baka
eftir að umferðin hrundi skömmu
síðar. Þetta lögmál gildir einnig um
umferð milli borgarhluta í Reykja-
vík.
10.000 einkabíla í
vesturborgina?
Það er glæsileg framtíðarsýn að fá
íbúðarhús, háhýsi og verslunarhallir
í Vatnsmýrina, þ.e.a.s. frá sjónarmiði
arkitekta, – en hvað um borgarbúa,
tilvonandi íbúa og núverandi íbúa
t.d. í vesturborginni, þ.e. Vesturbæ,
Miðbæ og Austurbæ og jafnvel á Sel-
tjarnarnesi?
Byggð 30 þúsund manna í Vatns-
mýri þýðir að þar mundu verða um
10 þúsund bílar og þar af líklega 5
þúsund jeppar. „Betri byggð“ verður
einfaldlegra „Lakara líf“
Reykjavíkurflugvöllur
á sínum stað
Í nokkrum borgum erlendis hafa
arkitektar skipulagt og teiknað mið-
borgir með hræðilegum árangri.
Kunna íslenskir arkitektar að
byggja miðborg sem verður aðlað-
andi til frambúðar, mér er spurn?
Mannvænar miðborgir hafa venju-
lega þróast á hundruðum ára. Að
mínu mati liggur ekkert á að búa til
gervimiðbæ í Vatnsmýrinni. Hugs-
anlegt hátt lóðaverð er ekki rök fyrir
því að troða steinklumpum þarna,
skemma til frambúðar þetta opna
svæði og að lokum kaffæra vestur-
borgina í aukinni mengun og bíla-
mergð.
Reykjavíkurflugvöllur á sínum
stað er besta tryggingin fyrir líf-
vænni vesturborg og því, að ekki
verði byggt í Vatnsmýrinni í næstu
framtíð.
Hvers virði er svo vesturborgin?
Vesturborgin er vinsælt svæði til
íbúðar og verð fasteigna er hátt.
Falli verð húseigna þar, m.a. vegna
þrengsla og umferðaröngþveitis,
hvað er það tjón upp á marga millj-
arða til samanburðar? Fasteignamat
húseigna á þessu svæði gæti legið
nærri 400 milljörðum. Þá fjúka fljót-
lega tugir milljarða.
Miðborg Reykjavíkur er reyndar
nú þegar flutt og það á fleiri en einn
stað, í Kringluna og jafnvel í Smár-
ann.
Sýndarveruleiki
og gæluverkefni
Sá hávaðasami hópur, sem vill
strax sjá auknar byggingar í Vatns-
mýrinni og lifa og hrærast í slíku
umhverfi, ætti einfaldlega að fá
Hrafn eða OZ til þess að búa til sýnd-
arveruleika á tölvuformi. Það er hag-
kvæmast og veldur engum skaða til
frambúðar.
Stefnumörkun um betri borg
Björn
Kristinsson
Umferð
Reykjavíkurflugvöllur
er besta tryggingin fyr-
ir lífvænni vesturborg,
segir Björn Kristinsson,
og að ekki verði byggt í
Vatnsmýrinni í næstu
framtíð.
Höfundur er prófessor.
AF FRÉTTUM um
dóm Hæstaréttar í
ÖBÍ málinu er ljóst, að
mörgum er enn ekki
ljóst um hvað dóms-
málið snerist, þ.e. hver
ágreiningurinn var
sem dómurinn leysti
úr. Þess vegna verður
ekki hjá því komist að
skýra það enn í von um
að unnt reynist að
beina umræðunni að
kjarna málsins.
Öryrkjar eiga skv.
lögum rétt á grunnlíf-
eyri (18.424) og tekju-
tryggingu (32.566) og
að auki er heimilt að
greiða þeim heimilisuppbætur að
fjárhæð kr. 22.566 og hækka tekj-
urnar þá í kr. 73.546. Í raun fá allir
einhleypir öryrkjar heimilisuppbót
nema eigin tekjur skerði þær. Þess-
ar heimilisuppbætur falla niður ef
öryrki stofnar til hjúskapar. Enginn
ágreiningur var gerður vegna þess-
arar skerðingar á tekjum öryrkja
vegna hjúskapar. Við stofnun hjú-
skapar varð réttur öryrkja til tekju-
tryggingar háður tekjum maka ör-
yrkjans. Lágar tekjur maka skertu
tekjutryggingu öryrkjans og að lok-
um þurrkaðist hún út. Í stað þess að
einungis eigin tekjur makans hafi
áhrif á rétt öryrkja í hjúskap til
tekjutryggingar höfðu tekjur maka
einnig áhrif á tekjur öryrkjans til
lækkunar. Réttur öryrkja til tekju-
tryggingar var því háður tekjum
annarrar manneskju.
Skerðingin bitnaði
með meiri þunga á
konum.
ÖBÍ ákvað að láta
reyna á þann skilning
sinn fyrir dómstólum,
að óheimilt væri að
mismuna öryrkjum
eftir hjúskaparstöðu.
Dómkröfurnar náðu til
tímabilsins frá 1. jan-
úar 1994. Var skýrlega
tekið fram, að engar
kröfur væru um það
gerðar að dómstólar
dæmdu um fjárhæð
tekjutryggingar, enda
væri fjárhæð hennar
ákveðin í lögum. Var skilyrðum 76.
gr. stjórnarskrár um lágmarks-
framlög því fullnægt með ákvörðun í
lögum. Var á því byggt, að miða
bæri við þær kr. 32.566 í tekjutrygg-
ingu, sem lög ákveða. ÖBÍ gerði
ekki dómkröfu um hækkun þeirrar
fjárhæðar. Engar kröfur voru gerð-
ar fyrir dómi um fyrirkomulag eða
fjárhæðir almannatrygginga fram-
vegis, enda er það löggjafarverk-
efni. Einungis var krafist viður-
kenningar á því, að óheimilt hefði
verið á fyrrnefndu tímabili (1994–
2000) að skerða þá tekjutryggingu
(33.566) sem í gildi var á hverjum
tíma og mælt var fyrir um í reglu-
gerð og síðar í lögum, en sú skerð-
ing náði til tiltölulega lítils afmark-
aðs hóps.
Í umræðum kom fram sú stað-
hæfing að ÖBÍ hefði krafist viður-
kenningar á því að almennt væri
óheimilt að skerða tekjutryggingu
og ritaði forsætisnefnd Garðari
Gíslasyni bréf af því tilefni og svar-
aði hann, að um það málefni hefði
ekki verið fjallað í dóminum. Mitt
svar, ef spurt hefði verið, hefði verið
að spurningin hafi ekki verið lögð
fyrir réttinn. Þess vegna hafi henni
ekki verið svarað. Hvorki spurning
forsætisnefndar né svar Garðars
Gíslasonar hafa neitt gildi og skýra
dóminn ekki fram yfir það sem segir
í dóminum. Nægilegt hefði verið að
vísa til dómsins þar sem þetta liggur
beint fyrir. Svarið virðist af ein-
hverjum ástæðum hafa verið talið
ríkisstjórninni til tekna. Í því felist
sú afstaða Garðars Gíslasonar að
frumvarpið (nú lögin) sé í samræmi
við dóminn. Þar af leiði að frum-
varpið hafi ekki verið í andstöðu við
jafnréttisákvæði stjórnarskrárinn-
ar. Þessu er haldið fram enda þótt
Hæstiréttur hafi þegar dæmt að ör-
yrkjar í hjúskap hafi sætt ólöglegri
mismunun og að brotið hafi verið á
jafnrétti þeirra með skerðingu á
tekjutryggingunni vegna tekna
maka. Svarið er ríkisstjórninni ekki
til framdráttar, heldur aðvörun til
hennar. Garðar Gíslason segir enn-
fremur í bréfi sínu og á það hefði
ríkisstjórnin átt að hlusta: ,,Í dóm-
inum var einungis tekin afstaða til
þess, hvort slík tekjutenging eins og
nú er mælt fyrir um í lögum sé and-
stæð stjórnarskránni. Svo var talið
vera.“ Í þessum orðum felst, að með
lögunum sem samþykkt voru í des-
ember 1998 hafi verið framið stjórn-
arskrárbrot – brot á jafnréttis-
ákvæði stjórnarskrárinnar – sem
jafngildir mannréttindabroti. Af
orðum Garðars verður og ráðið, að
það fyrirkomulag sem gilti á tíma-
bilinu 1999–2000 lögum samkvæmt
– að tekjur maka öryrkja í hjúskap
skerði tekjutryggingu öryrkjans –
sé mismunun þar sem það eigi við
suma öryrkja en ekki alla. Þá sé og
brotið gegn jafnrétti kvenna, en
skerðingin bitnar fyrst og fremst á
konum. Ennfremur að í afturvirkum
lagabreytingum sem gerðar eru til
að viðhalda mismununinni felist að
ekki sé farið eftir dómnum. Með því
að ganga gegn dóminum með áfram-
haldandi mismunun sé verið að
fremja mannréttindabrot og skipti
ekki máli þótt úr mismununinni hafi
verið dregið. Ennfremur felst í orð-
um Garðars með tilvísun í dóminn
að meginregla íslensks réttar sé sú
að tekjur annars makans hafi ekki
áhrif á rétt hins makans til greiðslna
úr opinberum sjóðum. Því sé brotið
á mannréttindum öryrkja sérstak-
lega með því að beita þá sérstakri
skerðingarreglu þegar kemur að
framlögum úr opinberum sjóðum.
Augljóst virðist að leiðtogar ríkis-
stjórnarinnar treystu því að þeir
fengju eins konar aflátsbréf frá
Garðari Gíslasyni og því rýndu þeir
aldrei í svarbréfið. Þeir beittu því
fyrir sig sem rökum fyrir því að ekk-
ert væri athugavert við að endur-
skoða dóm Hæstaréttar og viðhalda
mismununinni á árunum 1999–2000,
en draga þó verulega úr henni. Eng-
in leið er að lesa úr svari Garðars að
hann hafi gefið ríkisstjórninni undir
fótinn með að dómurinn segði að
óhætt væri að halda áfram að mis-
muna öryrkjum á þessu tímabili ef
úr henni væri dregið, en dómurinn
taldi mismunun óheimila ekki aðeins
á tímabilinu 1994 til 1998, heldur
einnig á tímabilinu 1999 til 2000.
Með dómi sínum var Hæstiréttur
ekki að taka ákvarðanir um tekju-
tryggingu almennt eða fjárhæð
hennar. Fjárhæð tekjutryggingar
til handa öryrkjum hefur ætíð verið
ákveðin af Alþingi með lögum.
Hæstiréttur hafði engin afskipti af
fjárhæðinni enda voru málsaðilar
sammála um að miða við þá tekju-
tryggingu sem Alþingi ákvað, þ.e.
kr. 33.000 á mánuði. Niðurstaðan er
einföld og skýr. Hæstiréttur ákvað
að tekjutrygging öryrkja í hjúskap
og annarra öryrkja skyldi vera hin
sama á því tímabili sem dómurinn
fjallaði um og rökin voru þau að
annað væri mismunun, sem bönnuð
er í stjórnarskrá.
Öryrkjar unnu mikilvægan sigur
fyrir Hæstarétti, sem verður ekki af
þeim tekinn. Öryrkjar þurfa ekki að
líta á það sem ósigur þótt ríkis-
stjórnin hafi að svo stöddu haldið
eftir hluta af því sem ávannst. Það
sem meginmáli skiptir er viður-
kenningin á því að öryrkjar geti
framvegis byggt kröfur sínar og
baráttu á mannréttindum, sem þeim
eru tryggð í stjórnarskrá, og við-
urkenningin á því að valdhafar geti
ekki lengur mismunað þeim vegna
fötlunar sem þeir búa við.
ÖBÍ-dómurinn er um
bann við mismunun
Ragnar
Aðalsteinsson
Öryrkjadómurinn
Brot á jafnréttisákvæði
stjórnarskrárinnar,
segir Ragnar Aðal-
steinsson, jafngildir
mannréttindabroti.
Ragnar Aðalsteinsson er starfandi
lögmaður og rak ofangreint dóms-
mál fyrir Öryrkjabandalag Íslands.
Útsala Útsala
Pipar & salt, Klapparstíg 44