Morgunblaðið - 03.02.2001, Blaðsíða 11

að setja
dómstól
verið afgreitt frá Alþingi, að óbreyttri stjórnar-
skrá. Þá mætti hugsa sér að fela Hæstarétti
þetta hlutverk. Hann er talinn bær til þess að
úrskurða hvort lög standist stjórnarskrána á
grundvelli stjórnskipunarvenju,“ segir Eiríkur.
Hann bendir einnig á að taka megi upp í lög
að heimilt verði að bera það undir Hæstarétt
hvort tiltekið lagafrumvarp standist stjórnar-
skrána. „Það er hins vegar vandasamt að út-
færa slíka reglu og koma upp ýmis álitaefni í því
sambandi. Í fyrsta lagi er sú spurning hverjir
væru bærir til að leggja þetta fyrir Hæstarétt.
Yrði væntanlega að einskorða þá heimild við
þingið, t.d. tiltekinn fjölda þingmanna. En ef
þessi heimild yrði tekin upp mætti þó ekki hafa
hana of þrönga.
Það er líka mögulegt að gefa öðrum aðilum
kost á að bera þetta undir Hæstarétt en þá get-
ur það þýtt að mjög mörg frumvörp yrðu borin
undir réttinn, sem myndi auka verulega álagið á
réttinn. Ég held því að það yrði að setja þeirri
hemild nokkuð þröngar skorður og einskorða
hana við tiltekinn fjölda alþingismanna. Auðvit-
að yrði að sjá til þess að stjórnarandstöðunni,
minnihluta þingsins, gæfist kostur á þessu ekki
síður en meirihlutanum,“ segir hann.
„Einnig þyrfti að taka afstöðu til þess hver
málsmeðferðin yrði fyrir Hæstarétti í þessum
tilvikum. Það myndi gerast, sem ekki er þekkt í
dag, að ekki kæmu fram tveir aðilar fyrir dóm-
stólnum, sem sækja málið og verja, heldur yrði
þetta fremur í formi fyrirspurnar. Það leiðir svo
hugann að því hvort þetta sé æskilegt. Ef við
tökum sem dæmi það mál sem verið hefur í um-
ræðunni að undanförnu, þá er Öryrkjabanda-
lagið aðili þess máls, í fyrstu óbeinn aðili og síð-
an beinn aðili með því að höfða málið fyrir
dómstólum. Spurningin er sú, ef mál af þessu
tagi kæmi til kasta Hæstaréttar, hvort slíkir
hagsmunaaðilar gætu komið að sjónarmiðum
sínum fyrir réttinum, sem væri að mörgu leyti
æskilegt en myndi gera málsmeðferðina miklu
þyngri í vöfum. Það eru því mörg álitamál sem
vakna í þessu sambandi sem þarf að leysa úr.
Mér finnst þetta vera leið sem eigi að skoða ofan
í kjölinn,“ segir Eiríkur.
„Önnur leið sem kemur til álita er að setja á
stofn sérstakan stjórnskipunardómstól, sem
þyrfti út af fyrir sig ekki að vera föst stofnun
heldur mætti kalla hann saman. Ég dreg hins
vegar í efa að þetta fyrirkomulag eigi heima í
okkar fámenna samfélagi, ekki nema þá að þessi
stjórnlagadómstóll verði með einum eða örðum
hætti tengdur Hæstarétti, þannig að dómendur
í slíkum stjórnlagadómstóli kæmu úr hópi
hæstaréttardómara og hugsanlega einhverjir
fleiri, en hins vegar verði ekki farið í að setja
upp þessa stofnun eina og sér. Ef menn fara
þessa leið þarf svo líka að huga að sömu atriðum
og ég nefndi áðan varðandi Hæstarétt.
Þriðja leiðin er svo sú að setja á stofn sér-
staka laganefnd eða lagaráð við þingið, eins og
lengi var heimild til í lögum, sem væri tiltölu-
lega sjálfstæð, skipuð sérfræðingum sem
myndu veita þinginu ráðgjöf um það hvort
frumvörp brytu í bága við stjórnarskrána og á
þeim væru einhverjir aðrir annmarkar, t.d.
hvort þau brytu í bága við alþjóðlegar skuld-
bindingar. Slíkt álit yrði hins vegar ekki skuld-
bindandi með sama hætti og ef mál yrðu lögð
fyrir Hæstarétt eða sérstakan stjórnskipunar-
dómstól. Ég hallast að því að þessi leið væri
æskilegust í byrjun á meðan menn væru að
ræða aðra kosti og finna út úr því hvað æskileg-
ast væri í því efni. Þessi leið væri tiltölulega ein-
föld og myndi ekki kosta mikil fjárútlát í sjálfu
sér,“ segir Eiríkur.
„Þessi mál eru ekki bara til umræðu hér hjá
okkur, heldur hafa þau verið til umræðu víðs-
vegar í nágrannaríkjunum. Það verður sífellt
áleitnara álitaefni að leysa úr því hvort lög stan-
dast stjórnarskrána. Ástæðurnar fyrir því að
þetta er meira í brennidepli núna eru annars
vegar þær að stjórnarskrárákvæðin hafa verið
túlkuð á síðari árum með rýmri hætti en áður.
Þannig hefur svigrúm löggjafans heldur minnk-
að frá því sem áður var. Hins vegar er svo lög-
gjöfin orðin mjög viðamikil og flókin og inn í
þetta spila svo alþjóðlegar skuldbindingar sam-
kvæmt sáttmálum sem ríki gerast aðilar að.
Þessum álitaefnum hefur fjölgað og þau eru
orðin erfiðari úrlausnar en áður var,“ segir Ei-
ríkur.
Íslenskir dómstólar hafa beitt
endurskoðunarvaldinu varlega
„Þegar litið er yfir dómaframkvæmd síðustu
aldar má almennt segja að íslenskir dómstólar
hafi beitt endurskoðunarvaldi sínu varlega, ef til
vill fullvarlega á köflum,“ segir Skúli Magnús-
son, lektor við lagadeild Háskóla Íslands.
„Sú þróun undanfarinna ára að dómstólar
komist í auknum mæli að þeirri niðurstöðu að
lög samrýmist ekki stjórnarskránni á sér auð-
vitað flóknari orsakir en svo að unnt sé að ræða
þær í stuttu máli. Frá sjónarhóli lögfræðingsins
stendur þó tvennt upp úr að mínu mati. Annars
vegar hefur verið gerð minni krafa til lögvar-
inna hagsmuna þeirra sem hafa uppi kröfur á
grundvelli stjórnarskrárinnar fyrir dómstólum,
með þeim afleiðingum að fleiri mál varðandi
stjórnarskrána hafa komið til efnislegrar úr-
lausnar dómstóla.
Viðurkenningarkrafa, eins og sú sem höfð var
uppi í svokölluðu öryrkjabandalagsmáli, hefði
til dæmis verið óhugsandi fyrir nokkrum ára-
tugum af réttarfarslegum ástæðum. Hins vegar
tel ég að stjórnarskrárbreytingin 1995 hafi haft
afdrifaríkari afleiðingar en menn gerðu sér al-
mennt grein fyrir. Einkum er það tilkoma jafn-
ræðisreglunnar í 65. gr. stjórnarskrárinnar sem
hefur valdið því að dómstólar láta mun meira að
sér kveða í þessum efnum, eins og best sann-
aðist í kvótamálunum tveimur. Hægt er að deila
um nánast hverja einustu lagasetningu Alþingis
á grundvelli jafnræðisreglunnar enda hefur
jafnræðishugtakið aldrei verið ágreinislaust frá
því sögur hófust. Hættan er því sú að úrlausnir
dómstóla fari að snúast um það sem við getum
með einföldun kallað pólitísk sjónarmið en ekki
réttarreglur sem við getum staðreynt fyrir-
fram. Eins og staðan er í dag sér í raun lítið fyrir
endann á því hvar dómstólar muni draga mörk-
in milli heimilda lýðræðislega kosinna fulltrúa
þjóðarinnar á Alþingi til að gera upp á milli
manna á grundvelli pólitískra stefnumiða og
stjórnskipulega ólögmætrar mismununar sam-
kvæmt stjórnarskránni,“ segir Skúli.
Ýmsir gallar við
núverandi fyrirkomulag
„Atburðir síðustu missera gefa að mínu mati
vissulega tilefni til þess að hugað sé að því
hvernig skorið er úr um stjórnskipulegt gildi
laga,“ segir Skúli. „Það fyrirkomulag að leiða
þessi álitaefni til lykta fyrir almennum dómstól-
um á grundvelli venjulegra málsmeðferðar-
reglna hefur óneitanlega nokkra galla í för með
sér. Í Vatneyrarmálinu skaut það til dæmis að
vissu leyti skökku við að leyst skyldi úr stjórn-
skipulegu gildi núverandi fiskveiðistjórnar í
venjulegu sakamáli, þar sem hvorki ríkislög-
maður né þeir sem áttu verulegra hagsmuna að
gæta áttu þess kost að koma að sjónarmiðum
sínum. Þá sýna Öryrkjabandalagsdómurinn og
Valdimarsdómurinn glöggt það óhagræði sem
hlýst af því að ekki er hægt að fá skorið úr um
einstök álitaefni umsvifalaust heldur verður
einhver að höfða mál fyrir almennum dómstól-
um með venjulegum aðferðum sem alltaf hlýtur
að taka nokkurn tíma, en á meðan velkjast
menn ef til vill um í óvissu um verulega hags-
muni,“ segir hann.
„Ein aðferð við að bæta úr þessum vand-
kvæðum er auðvitað sú að stofna sérstakan
stjórnlagadómstól sem gæti skorið úr um
stjórnskipulegt gildi laga í eitt skipti fyrir öll.
Slíkt fyrirkomulag hefði þó þann ókost í för með
að leyst hefði verið endanlega úr um gildi lag-
anna án tillits til einstakra tilvika og venjulega
áður en ljóst væri hvernig þau kæmu niður á
hagsmunum fólks. Að mínu mati eigum við að
halda í það fyrirkomulag að almennir dómstólar
fari með úrskurðarvald um stjórnskipulegt gildi
laga þannig að borgararnir eigi þess kost að
bera stjórnarskrána fyrir sig í einstökum mál-
um. Hins vegar kemur til greina að heimila af-
brigði við málsmeðferð þar sem deilt er um
stjórnskipulegt gildi laga, til dæmis þannig að
dómstóll geti gefið ríkislögmanni eða jafnvel
öðrum aðilum kost á því að koma sjónarmiðum
sínum á framfæri. Einnig kemur til greina að
koma á fót sérstakri stjórnlaganefnd eða ráði,
sem hefði það hlutverk að veita ráðgefandi álit
um stjórnskipulegt gildi laga, eftir atvikum áður
en þau tækju gildi. Málskotsrétt til slíkrar
nefndar gætu til dæmis átt forseti Alþingis, for-
sætisráðherra, ákveðinn lágmarksfjöldi þing-
Morgunblaðið/Golli
Hæstiréttur – Ragnhildur Helgadóttir lög-
fræðingur segir að gera megi breytingar á
reglum um Hæstarétt og kveða á um það í
lögum, að norskri fyrirmynd, að allir dóm-
arar taki þátt í meðferð máls þegar a.m.k.
tveir dómarar í deild vilja byggja dóm á því
að lög stangist á við stjórnarskrána.
„Það getur verið
gagnlegt að fá
álit á því strax
hvort lög samrým-
ist stjórnarskránni
en á móti kemur
að áhrif laga eru
ekki alltaf fyrir-
sjáanleg“
„Málskotsrétt til
slíkrar nefndar
gætu til dæmis átt
forseti Alþingis, for-
sætisráðherra,
ákveðinn lágmarks-
fjöldi þingmanna og
jafnvel forseti lýð-
veldisins“
FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2001 11