Morgunblaðið - 03.02.2001, Síða 52

UMRÆÐAN
52 LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„Aukist hafa heldur vandræðin,
kerling,“ segir Björn í Mörk drýg-
indalega í Njáls sögu. En nú eru
það ekki vandræðin, heldur segi ég
drýgindalega: Aukist hafa heldur
upplýsingar um snæljósið.
Páll Bergþórsson bregst okkur
ekki og segir í ágætu bréfi sem ég
þakka með virktum:
„Kæri Gísli.
Bestu þakkir fyrir góð kynni á
ári og öld.
Snæljós og urðarmáni
Snæljós hefur borið á góma í
þáttum þínum. Ég hafði talið að
með því væri átt við eldingar að
vetrarlagi; einkum á Suður- og
Vesturlandi. Þar kemur oft að
landi loft sem á sér sérkennilega
sögu. Þetta loft má rekja vestan af
sléttum Kanada þar sem oft er
tuttugu eða þrjátíu stiga frost að
vetrinum, en síðan streymir það út
yfir auðan sjóinn fyrir sunnan
Grænland og hlýnar þá ört og tek-
ur í sig raka. Þá myndast fjallháir
útsynningsklakkar eins og þeir
sem Grímur Thomsen lætur kerl-
inguna flakka um í kvæði sínu.
Þeir jafnast ekki á við þrumuský á
sumardegi, en þó nægir ólgan í
þeim til þess að mynda flest
þrumuveður sem verða hér á landi.
Iðulega kafna þó þessar drunur í
éljagnauðinu, svo að menn verða
einungis varir við eldingaleiftrin
sem verða sérlega skær í vetrar-
myrkrinu. Í orðabók Sigfúsar er
líka sagt að Sunnlendingar kalli
eldinguna snæljós. En þegar þetta
éljaloft er komið til Norður- eða
Austurlands hafa klakkarnir
hjaðnað og þar með þrumuveðrið.
Því er ekki von á þessu fyrirbæri í
Svarfaðardal eða á Fljótsdalshér-
aði.
En nú hefur þú birt bréf Ás-
gríms Gunnarssonar frá Kletti í
Geiradalshreppi þar sem hann lýs-
ir snæljósi eins og faðir hans
þekkti það, kúlulaga ljósgjafa sem
hreyfðist lárétt á miklum hraða
síðla dags þegar snjór var yfir öllu.
Það fer varla á milli mála að þetta
hefur verið það sem veðurfræðing-
ar hafa kallað kúlueldingu (ball
lightning, Kugelblitz), afar sjald-
gæft fyrirbæri. Menn hafa jafnvel
deilt um hvort frásagnir af því
væru trúverðugar. Þessir ljós-
hnoðrar eru hvítir eða rauðleitir og
geta verið nokkrir sentímetrar eða
metri að þvermáli. Þeir geta verið
kyrrstæðir eða borist hratt yfir,
stundum með gönguhraða og oft
með hvissandi hljóði, ýmist í lausu
lofti eða með jörðu, en hverfa eftir
fáar sekúndur eða mínútur, ýmist
hljóðlaust eða með sprengingu.
Þeir geta skoppað upp frá jörðinni,
borist inn í híbýli og út aftur, jafn-
vel skilið eftir gat á gluggarúðu.
Oft sjást þeir eftir eldingaleiftur.
Lýsing á snæljósi hjá Jóni Árna-
syni þjóðsagnasafnara styður
skilning Ásgríms á þessu viðsjár-
verða fyrirbæri:
„Ef snæljós fer fyrir glugga þar
sem ljós logar inni fyrir rétt við
gluggann, hleypur snæljósið sam-
an við logljósið og brennir svo bæ-
inn. Það bál verður ekki slökkt
með öðru en blóði sjö skilgetinna
bræðra þeirra er engin stúlka hef-
ur fæðst á milli.“
Annars staðar nefnir Jón Árna-
son að síðan það fór að tíðkast að
brenna barnsfylgjuna fylgi þeim
mönnum ljós eða stjarna, logi eða
glampi, og þyki það allt góðar
fylgjur nema Urðarmáninn. Lík-
lega hefur Jón Eyþórsson haft
þessa tilvitnun eða aðra líka í huga
þegar hann fékk þá snjöllu hug-
mynd að kalla kúlueldinguna urð-
armána. Sú nafngift hans hefur
ratað í orðabækur. En eftir þessar
vangaveltur treysti ég mér ekki til
að skera úr, hvort snæljós sé eld-
ing í éljaveðri eða urðarmáni,
nema þá helst að hvort tveggja sé.“


Nikulás norðan kvað:
Mælti hálsgagri hrúturinn Dorri:
„Heill sé nú ættinni vorri.“
En sem hér ligg,
ég sannara hygg,
að svo mælti selurinn Snorri.


Einkennilegt hversu fólk hneig-
ist til að tvöfalda n á milli á, ó, ú
annars vegar og a hins vegar.
Dæmi: hann fór með ?kúnna yfir
?brúnna og gerði því ?skónna að
betra væri hinumegin við ?ánna.
Með öðrum orðum: Eignarfall ein-
tölu með greini hefur troðið sér inn
í þolfall fleirtölu með greini. Ég
ráðlegg fólki að temja sér betra
mál með því að syngja: Nú liggur
vel á mér:
Svo sá hún Stjána,
það vakti þrána;
hann kom á Grána
út yfir ána,
og til frekari þjálfunar mætti
auka við:
Mér fór að skána,
sló mér á slána,
og út gekk á blána
undir hálfmána.
Eða, hvað mundi merkja að leiða
„kúnna“ undir nautið?


Stem(m)ning er kvenkyns
Próf. Baldur Jónsson segir svo í
bréfi til umsjónarmanns:
„Nú heyri ég hvað eftir annað
talað um „stemnings“ þetta og
„stemnings“ hitt. Nú síðast var
KA-húsið á Akureyri kallað
„stemningshús“. Ég hélt að stemn-
ing væri eingöngu kvenkyns í ef.
stemningar. Væri ekki ráð að
reyna að skjóta niður þennan fogl
áður en hann nær að hreiðra sig?“
Umsjónarmaður svarar þessu
játandi og vill gjarna fara á slíkar
fuglaveiðar sem B.J. leggur til.
Orð, sem enda á ing, eru jafnan
kvenkyns í íslensku, sbr. lending-
arstaður, kynningarfundur, taln-
ingardagur.


Mér hefur borist þetta mæta
bréf sem ég birti með þökk og
ánægju:
„Kæri Gísli.
Færðu „skilríkum“ mönnum
kveðju og þakkir fyrir vinsamleg
orð í minn garð. Snemma lærði ég
„að þeir sem ekki þekkja classicos
eru ónýtir“, eins og Ben. Gröndal
sagði, item vísu Jóns biskups Ara-
sonar: „Látína er list mæt“ et cet.
Niðurfelling latínunnar í fram-
haldsskólunum var stórslys.
Ég hef velt fyrir mér hvað sam-
stúdenta minna felst bak „skilrík-
um mönnum“, en er litlu nær, hef
þó mínar grunsemdir.
Eitt vildi ég bera undir þig, en
það er notkun orðanna upp og nið-
ur um áttirnar norður og suður.
Mér finnst þessi notkun vera að
aukast. Vissulega er norður upp á
kortum, en ekki í daglegu máli;
þetta er útlend sletta. [Umsjón-
arm. sammála.]
Nú bæta ræðumenn „einhverjir,
-ar, eða eitthvað“ fyrir framan
töluorð. Þetta er óþarfi og ljótt.
E.t.v. stinga „skilríkir menn“
niður penna fljótlega og senda þér
línu með vísbendingum um sjálfa
sig.
Sittu svo ævinlega í sæmd þinni.
Sig. Eggert Davíðsson cand.-
mag.“


Auk þess finnst umsjónarmanni
einboðið að segja fremur nótt sem
leið heldur en „gærnótt“.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1095.þáttur
Í ÞEIRRI líflegu um-
ræðu sem átt hefur sér
stað um skipulagsmál
þéttbýlisins við Faxaflóa
undanfarna mánuði hef-
ur margt komð í ljós
sem full ástæða er til að
hugleiða nokkuð frekar.
Ekki hvað síst á þetta
við um fyrirhugaða tvö-
földun Reykjanesbraut-
ar og æskileg tengsl
milli höfuðborgarsvæð-
isins og Keflavíkurflug-
vallar.
Í nýlegri skýrslu Stef-
áns Ólafssonar prófess-
ors sem ber heitið Borg-
arlýðræði og borgar-
skipulag, en fjallar annars að
mestu um flugvallarmál, bendir
hann m.a. á að við Íslendingar
séum á eftir nálægum löndum í
þróun borgarlýðræðis í tengslum
við málefni borgarskipulags, sem á
öðrum sviðum þjóðmálanna. Þetta
ætti ekki að koma á óvart hvað við-
kemur skipulagi. Íslenskur löggjafi
hefur hingað til ekki talið ástæðu
til að gera sömu lágmarks kröfur
og nú eru almennt gerðar í Evrópu
um menntun eða starfsreynslu
þeirra sem bera faglega ábyrgð á
skipulagi. Annað atriði sem einnig
hefur komið greinilega í ljós í þess-
ari umræðu er hvað skipulagsmál
eru margþætt og flókin, snerta
mörg svið og tengjast oft miklum
hagsmunum fjár-
sterkra aðila. Flest-
um ætti núorðið að
vera ljóst að ein-
hverrar sérþekking-
ar er þörf á þessu
sviði til að ráða far-
sællega fram úr
þessum málum ef
við viljum ekki að
þéttbýli á þessu
svæði verði eins og
martröð stórborga
erlendis. Fátt skipt-
ir þéttbýlisbúa
meira máli en gott
skipulag og hönnun
þess umhverfis þar
sem þeir búa og
starfa.
Samspilið milli gatnakerfis, þjón-
ustustigs, landverðs, landnotkunar,
og landnýtingar á þessu svæði hef-
ur líka borið á góma í þessari um-
ræðu, þótt þetta sé nokkuð flókin
jafna. Allt eru þetta atriði sem
skipta miklu við skipulag þéttbýlis
og full ástæða er til að gaumgæfa
vandlega alla þá kosti sem koma til
greina áður en afdrifaríkar lang-
tíma ákvarðanir eru teknar. Af
mörgu er hér að taka. Nú hefur t.d.
verið ákveðið að byggja svonefnd
„planfrí gatnamót“ á fjölmörgum
stöðum á höfuðborgarsvæðinu, en
eitt einfaldasta ráðið til að komast
hjá slíkum gatnamótum er að reyna
að draga úr eða dreifa umferðar-
Ný Reykja-
nesbraut
Gestur
Ólafsson
ATHYGLISVERÐ
sýning var opnuð í
Ráðhúsi Reykjavíkur
föstudaginn 12. janú-
ar. Þar er fjallað um
hóp fólks sem var of-
sótt á nasistatímanum
í Þýskalandi, ekki
vegna uppruna síns
heldur sannfæringar
sinnar. Og að athug-
uðu máli er það saga
sem á erindi til allra
manna, ekki síst til
þeirra sem hafa
ákveðna sannfæringu.
Milljónir manna
hylltu Hitler og kusu
hann en fámennur
hópur neitaði að
dýrka hann, hrópa
„Heil Hitler“ og
heilsa hakakrossfán-
anum. Þeir neituðu að
gegna herþjónustu í
stríðinu sem hann
háði. Þeir vildu ekki
einu sinni bursta her-
mannastígvél.
Á sýningunni kem-
ur fram að 6.000
þeirra hafi verið settir
í fangelsi eða fanga-
búðir. Næstum 2.000
þeirra týndu lífinu.
Meira en 800 börn
voru tekin frá foreldr-
um sínum og komið
fyrir á uppeldisheimilum nasista.
Hópurinn, sem hér um ræðir,
var trúfélag votta Jehóva og sýn-
ingin segir sögu þeirra. Þessi saga
er ekki mikið þekkt en hún er at-
hyglisverð.
Vottar Jehóva voru auðvitað
ekki þeir einu sem ofsóttir voru af
nasistum í Þýskalandi. Fórnir gyð-
inga voru að fjölda til miklu meiri.
Sígaunar og samkynhneigðir voru
einnig ofsóttir. En vottarnir voru
eina trúfélagið sem mótmælti Hit-
ler opinberlega, allir sem einn.
Mér fannst síðasta veggspjaldið
athyglisverðast. Það sýnir friðsæld
— fallegt landslag frá norðurslóð-
um. Myndin er tætt í sundur í
miðjunni og gaddavír látinn fyrir
gatið. Bak við gaddavírinn er
spegill og í grenndinni stórar
myndir af vopnuðum hermönnum
svo manni finnst sér vera ógnað
aftan frá.
Síðan kemur ögrunin, því að
undir spegilmynd manns stendur
með stórum bókstöfum: GETUR
ÞETTA GERST AFTUR? Sú
spurning er þyngst á metunum.
Þegar við sjáum hvernig þjóð lét
undan stjórn sem kúgaði minni-
hlutahópa á hrottalegan hátt
vegna valds síns og það leiddi til
dauða og óhamingju fyrir milljónir
manna — verður okkur spurn:
Hvernig gerðist það? Hvað varð til
þess að þetta gerðist? Við verðum
að koma upplýsingum í hendur
annarra og jafnframt meta eigin
afstöðu til þess að sagan endurtaki
sig ekki.
Getur þetta gerst aftur? Því
miður er svarið einfalt því að það
hefur gerst mörgum sinnum frá
1945. Kúgun minnihlutahópa er
stöðugt á dagskrá víða um lönd.
En — gæti það gerst HJÁ
OKKUR? Nei, hjá okkur eru engir
Gestapó-menn sem þramma um í
háum stígvélum og stífum ein-
kennisbúningum. Okkur myndi
þykja það broslegt í fyrstu ef við
sæjum slíkt herlið þramma um
götur Reykjavíkur.
En erum við ónæm fyrir hættu-
legum viðhorfum? Það fólk er til
sem vísar því á bug að útrýmingar
stríðsáranna hafi verið eins alvar-
legar og sagnfræðingar benda
okkur á.
Hvað um óvild í garð innflytj-
enda og nýbúa, afstöðuna til þeirra
sem koma til Evrópu frá öðrum
löndum? Verða ekki flestir skelk-
aðir af þeim fordómum og alhæf-
ingum sem koma fram aftur og
aftur? Til að vinna gegn þessu er
aðeins ein leið — fræðsla, meiri
fræðsla og enn frekari fræðsla.
Fræðsla um ástandið á nasistatím-
anum, um það hvers vegna þeir
sem höfðu áhrif á skoðanir fólks í
samfélaginu stóðu ekki upp og
mótmæltu valdhöfunum og hvað
varð til þess að fólk lét teyma sig
áfram frekar en að standa vörð um
frelsi og mannréttindi. Við ættum
öll að láta okkur annt um frelsi og
réttindi annarra.
En gæti þetta gerst hjá okkur?
Gæti minnihlutahópur átt það á
hættu að við, friðsamir Íslending-
ar, ofsæktum hann? Svarið heyrist
oft þegar við njótum samveru-
stunda í góðra vina hópi. Upp
kemur umdeilt efni — og fólki
hitnar í hamsi.
Þá kemur afstaða okkar í ljós og
sýnir að hve miklu leyti við umber-
um aðra minnihlutahópa. Berum
við í brjósti óvild eða hatur til ann-
arra kynþátta og annarra trúar-
hópa? Erum við fljót að láta alhæf-
ingar- eða fordæmingarorð falla í
umræðunni án þess að hafa nokkra
þekkingu á því sem við erum að
tala um? Ef það hitnar í kolunum
og fordómar koma fram ættum við
að hafa kjark til þess að halda
frelsi og mannréttindum á loft og
minna á nauðsyn þess að vera um-
burðarlynd gagnvart þeim marg-
víslegu skoðunum sem menn hafa
tileinkað sér. Og við ættum að
minna á að meðbræður okkar eiga
allir sömu réttindi, óháð uppruna
og þjóðerni.
Einræðinu í Þýskalandi var
komið á með lýðræðislegri kosn-
ingu, með atkvæðum almennra
borgara eins og okkar. Því getum
við ekki breytt núna. En við getum
hvert um sig metið eigin afstöðu,
hugsað um hvort hún sé byggð á
réttum grunni eða á orðrómi og
spurt hvort við höfum tilhneigingu
til að hugsa neikvætt um þá sem
eru öðruvísi en við.
Þá komumst við kannski að
þeirri niðurstöðu að þetta gæti
gerst aftur.
Til umhugsunar
Kristín
Vilhjálmsdóttir
Mannréttindi
Við ættum að minna á,
segir Kristín Vilhjálms-
dóttir, að meðbræður
okkar eiga allir sömu
réttindi, óháð uppruna
og þjóðerni.
Höfundur er fyrrverandi kennari.
ÁSKRIFTARDEILD
netfang: askrift@mbl.is eða sími 569 1122