Morgunblaðið - 25.08.2001, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. ÁGÚST 2001 31
,,Þetta voru ólgleymanlegir dagar,“ segir Jón
Baldvin er hann rifjar þessa ferð upp. ,,Ég kom
til allra borganna þriggja en byrjaði í Riga. Þar
voru hundruð þúsunda á götum úti við varðelda,
vopnlaust fólk sem beið örlaga sinna af æðruleysi
og ró. Þessi nótt er ógleymanleg, ég gekk þarna á
milli varðeldanna þar sem fólk hélst í hendur og
söng ættjarðarsöngva. Í Vilníus var þetta alveg
eins nema hvað borgin var öll vakandi og ennþá
meiri spenna í loftinu. Þar höfðu þeir atburðir
gerst að 15 manns létu lífið í árásinni á sjónvarps-
turninn. Landsbergis hafðist við dag og nótt í
þinginu. Þeir höfðu tekið mikla byggingarsökkla
og hlaðið í kringum þinghúsið og notað allt sem
tiltækt var. Sennilega á annað hundrað manns,
eins konar sjálfsprottið þjóðvarðlið, með Kal-
ashnikov-riffla í höndunum til þess að verja frelsi
og sjálfstæði þjóðarinnar. Ég ávarpaði þingið á
þessum tíma og tók þátt í útifundi með Lands-
bergis. Hópur erlendra fréttamanna fylgdist
með,“ segir Jón Baldvin.
Stjórnmálasamband staðfest
í framkvæmd
Guðni Th. Jóhannesson segir í ritgerð sinni að
för Jóns Baldvins til Eystrasaltslandanna hafi
verið eitt stærsta skrefið sem stigið var í sögunni
af stuðningi Íslands við sjálfstæðisbaráttu þess-
ara þjóða. För Jóns Baldvins var túlkuð svo að
með henni hefði framkvæmd stjórnmálasam-
bands við Litháen verið staðfest í verki (de facto),
þótt ekki væri talið tímabært að koma á formlegu
stjórnmálasambandi með því að löndin skiptust á
sendiherrum. Í kjölfar ferðarinnar lýsti Jón
Baldvin því yfir að verið væri að skoða möguleika
á formlegu stjórnmálasambandi við Litháen.
Hann fór þó ekki dult með að þessu fylgdu ýmis
vandamál. Steingrímur Hermannsson forsætis-
ráðherra tók fram í samtölum við fjölmiðla að
hann teldi aðrar aðgerðir á alþjóðavettvangi
miklu mikilvægari en stjórnmálasamband við
Litháen.
Ýmsir undruðust á þessum tíma af hverju ís-
lensk stjórnvöld létu ekki til skarar skríða strax í
kjölfar þessara atburða og tóku ákvörðun um
formlegt stjórnmálasamband við löndin þrjú.
Skýring Jóns Baldvins er þessi: ,,Við urðum að
halda þannig á málinu að það væri ekki bara Ís-
land eitt sem aðhefðist og síðan ekki söguna
meir. Tilgangur okkar var að gera eitthvað sem
hefði þá þýðingu að viðurkenning á sjálfstæði
ríkjanna yrði ekki aftur tekin. Þótt við hefðum
frumkvæði að því að hrinda þessu af stað yrði það
að leiða til þess að aðrar þjóðir kæmu í kjölfarið.
Það var ekki hægt við þessar aðstæður. Þessi
lönd réðu ekki yfir landamærum sínum, raun-
verulega voru þau hersetin og að lokum var það
sovéskt hervald sem réð lögum og lofum. Þrátt
fyrir mikinn þrýsting og eftirrekstur þá varð
þetta að bíða þess að hið rétta tækifæri skap-
aðist. Það skapaðist svo 19. ágúst 1991 með
valdaránstilrauninni í Moskvu,“ segir hann.
Hörð viðbrögð Sovétmanna við
ályktun Alþingis vekja athygli
Stjórnvöld í Moskvu afhentu sendiherra Ís-
lands hörð mótmæli vegna afskipta Íslendinga af
sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna 6. febr-
úar. Þar kom fram að ef gengið yrði lengra væri
von á harkalegum gagnaðgerðum sem gætu haft
áhrif á samskipti Íslands og Sovétríkjanna.
Þrátt fyrir þessar hótanir náðist samkomulag
milli allra flokka á Alþingi um þingsályktun sem
samþykkt var 11. febrúar og vakti mikla athygli.
Í henni var enn og aftur staðfest að viðurkenning
ríkisstjórnarinnar frá 1922 á sjálfstæði lýðveld-
isins Litháens væri í fullu gildi. ,,Alþingi styður
ákvörðun ríkisstjórnarinnar frá 23. janúar 1991
að verða við ósk lýðræðislega kjörinna stjórn-
valda í Litháen um viðræður um stjórnmálasam-
band. Alþingi felur ríkisstjórninni að leiða málið
til lykta með því að taka upp stjórnmálasamband
við Litháen svo fljótt sem verða má,“ sagði í
ályktun Alþingis.
Viðbrögð Sovétmanna urðu þau að Ígor Kras-
avin, sendiherra Sovétríkjanna á Íslandi, var
kallaður heim til Moskvu til skrafs og ráðagerða.
,,Aðgerðir íslenskra stjórnvalda höfðu aldrei not-
ið jafnmikillar athygli í útlöndum og raun varð á
fyrstu dagana eftir ályktun Alþingis. Fjölmiðlar í
flestum eða öllum vestrænum ríkjum gátu henn-
ar,“ segir Guðni Th. Jóhannesson í ritgerð sinni.
Ráðamenn annarra vestrænna þjóða sýndu hins
vegar lítil viðbrögð.
Fram kemur í ritgerð Guðna að á Íslandi voru
sumir farnir að óttast að stuðningsaðgerðir Ís-
lendinga við Eystrasaltsþjóðirnar gætu hugsan-
lega spillt samskiptunum við Sovétríkin því mikl-
ir viðskiptahgsmunir væru í húfi þar eystra.
,,Eitthvað var um að ég fengi gagnrýni eða við-
varanir frá ábyrgðar- og frammámönnum í sjáv-
arútvegi, sem óttuðust að ég væri að stofna í
hættu mörkuðum í Sovétríkjunum, sérstaklega
eftir að Sovétríkin fóru alvarlega að lýsa van-
þóknun sinni, til dæmis með því að kalla heim
sendiherrann. Þetta fór lágt og ég
man varla eftir að þetta hafi verið
sett fram opinberlega en ég fékk
að heyra það,“ segir Jón Baldvin
spurður um þetta.
Engum vafa er undirorpið að
málflutningur og aðgerðir íslenskra stjórnvalda í
Eystrasaltsmálinu fóru fyrir brjóstið á æðstu
ráðamönnum í Kreml. Fram kemur í ritgerð
Guðna að Júríj Fokine sendiherra Sovétríkjanna,
sem vann í utanríkisráðuneytinu í Moskvu 1990–
91, hafi greint síðar frá því, að Edúard Sjevardn-
adze utanríkisráðherra hefði ekki dulið hvað sum
orð Íslendinga gerðu honum gramt í geði.
Valdarán í Kreml
Völd Borisar Jeltsín höfðu aukist sumarið 1991
er hann fór með sigur af hólmi í forsetakosning-
unum í júní og 29. júlí undirrituðu Jeltsín og
Landsbergis samning þar sem Rússland og
Litháen viðurkenndu fullveldi hvort annars. Þar
með var einni meginhindruninni fyrir því að
stofna til stjórnmálasambands Íslands og Lithá-
en rutt úr vegi, að mati Guðna Th. Jóhannesson-
ar.
En nú urðu stórir atburðir í Sovétríkjunum.
19. ágúst hófst tilraun harðlínumanna til að ræna
völdum í Moskvu. Þremur sólarhringum síðar
var orðið ljóst að valdaránið hafði runnið út í
sandinn. Allar aðstæður voru breyttar. Að kvöldi
20. ágúst lýsti Eistland yfir fullu sjálfstæði lands-
ins og forseti Lettlands undirritaði sjálfstæðisyf-
irlýsingu landsins daginn eftir. Félagar í svart-
húfusveitum sovéska innanríkisráðuneytisins
brugðust við með því að varpa gassprengjum á
miðborg Riga. Enginn særðist og litlu síðar
drógu sveitirnar sig til baka. Í Eistlandi hertóku
sovéskar hersveitir sjónvarpsturninn í Tallinn en
þegar líða tók á daginn hörfuðu sveitirnar og út-
sendingar hófust að nýju. 22. ágúst ítrekaði ís-
lenska ríkisstjórnin viðurkenningu á sjálfstæði
Eystrasaltsríkjanna og bauð utanríkisráðherr-
um landanna til Íslands til undirritunar stjórn-
málasambands, fyrst ríkja heims.
21. ágúst var Jón Baldvin staddur á utanríkis-
ráðherrafundi NATO í Brussel. Var Manfred
Wörner, framkvæmdastjóra Atlantshafsbanda-
lagsins, sérstaklega falið í fundarhléi að freista
þess að ná beinu sambandi við Jeltsín í Moskvu,
að sögn Jóns Baldvins. Kom hann til baka með
þau skilaboð frá Jeltsín að hann og bandamenn
hans hefðu tögl og hagldir og að valdaránstil-
raunin hefði farið út um þúfur. Jafnframt skoraði
Jeltsín á ráðherra NATO að aðhafast nú til
stuðnings lýðræðisöflunum. Svo vildi til að að af-
loknu fundarhléi var röðin komin að Jóni Baldvin
að tala og segist hann sjaldan hafa fengið betra
tækifæri til að tala máli Eystrasaltsríkjanna Nú
væri rétti tíminn til þess að viðurkenna sjálfstæð-
ishreyfingu ríkjanna. ,,Eftir því sem ég man best
voru eiginlega engar undirtektir við þessari
ræðu, ekki frekar en venjulega. Að fundinum
loknum fór ég heim á leið í gegnum Kaupmanna-
höfn, hertók íslenska sendiráðið í Kaupmanna-
höfn fram á nóttina og var með mínum mönnum í
símasambandi við Reykjavík, Tallinn, Ríga og
Vilníus og gekk frá því að utanríkisráðherrar
þjóðanna þriggja kæmu til Reykjavíkur við
fyrsta tækifæri. Það var mat mitt þá að ef við
gripum þetta tækifæri í kjölfar valdaránsins
myndu aðrar þjóðir sigla í kjölfarið. Það reyndist
rétt mat,“ segir Jón Baldvin.
Fimmtudaginn 22. ágúst 1991 kom Igor
Krasavin, sendiherra Sovétríkjanna á Íslandi, á
fund Davíðs Oddssonar í ráðherrabústaðnum á
Þingvöllum. Þar skýrði Davíð Krasavin frá því að
ríkisstjórnin hefði ákveðið að taka upp formlegt
stjórnmálasamband við Eystrasaltsríkin þrjú, ef
þau óskuðu þess, innan skamms. ,,Sovéski sendi-
herrann greindi forsætisráðherra frá því að við-
urkenning á sjálfstæði ríkjanna bryti í bága við
sovésk lög,“ sagði í frétt Morgunblaðsins.
Mannfjöldinn fagnaði
„Fólkið hrópaði „Ísland, Ísland“ og „við þökk-
um“ hvað eftir annað. Blómin sem það hlóð í fang
okkar Íslendinganna sýndu það þakklæti og
fögnuð sem hér ríkir,“ var haft eftir Láru
Margréti Ragnarsdóttur alþingismanni í Morg-
unblaðinu 24. ágúst. Lára hafði talað á fjölmenn-
um útifundi í Litháen daginn áður við þinghúsið í
Vilníus.
Í bók sinni Jeg vil dø vakker, Litauen, lýsir
norska þingkonan Ingvald Godal, sem var við-
stödd útifundinn í Vilníus, þeim fögnuði sem
greip um sig er Lára Margrét tilkynnti í ávarpi
sínu til mannfjöldans að Jón Baldvin hefði tjáð
henni í símtali að Ísland væri reiðubúið að taka
upp formlegt stjórnmálasamband við Litháen.
,,Þá rifnar himinninn yfir Vilníus. Fagnaðarlát-
unum ætlar aldrei að linna. Það er þetta sem þau
hafa vonað, dreymt og beðið eftir – full viður-
kenning að vestan. Svo lyftir Lára höndunum og
gerir sigurtákn með hægri hendi. Andlitið ljómar
í guðdómlegri fegurð og mannfjöldinn fagnar
ákaflega. Í bakgrunni má sjá hreykinn Lands-
bergis.“
Eftirbátar Norðurlanda í að
nýta viðskiptatækifæri
,,Auðvitað tókum við áhættu,“ segir Jón Bald-
vin um þessa örlagaríku atburði og hlut Íslands í
þeim. ,,En í staðinn eigum við
ótrúlega inneign hjá þessum þjóð-
um, sem er einstæð og óviðjafn-
anleg velvild. Margir íslenskir at-
hafnamenn, sem hafa haslað sér
þar völl, hafa sagt mér að þeim
standi allar dyr opnar einmitt af þessum ástæð-
um. Hitt er annað mál að við höfum því miður
ekki fylgt því nægilega vel eftir. Við erum þar
eftirbátar annarra Norðurlandaþjóða, sem voru
fljótar að nýta viðskiptatækifærin, þegar þau
opnuðust, þótt þau hafi rekið ranga utanríkispóli-
tík,“ segir hann.
Skiptar skoðanir hafa verið á því meðal fræði-
manna hversu mikil áhrif Íslendingar höfðu á rás
viðburða með stuðningsaðgerðum sínum. ,,At-
beini Íslendinga í Eystrasaltsmálum telst tví-
mælalaust til merkustu kafla í utanríkissögu
þjóðarinnar. Íslenskir ráðamenn höfðu aldrei
blandað sér jafnmikið í mál sem komu þeim ekki
beint við. Atbeina þeirra verður ætíð minnst við
Eystrasalt. Því væri rangt að taka undir með
þeim sem hafa sagt að afstaða Íslendinga hafi
engu máli skipt en um leið má ekki taka of sterkt
til orða um stöðu Íslands á alþjóðavettvangi. Það
væri háð en ekki lof,“ segir Guðni Th. Jóhannes-
son í niðurstöðum rannsóknar sinnar.
Spurður um þetta segir Jón Baldvin: ,,Það
skiptir kannski minnstu máli hvað ég hélt um það
á sínum tíma. Við höfum bara orð leiðtoga þess-
ara þjóða fyrir því. Fyrir utan þinghúsið í Vilníus
er eftir einn steinn úr víggirðingunni og á honum
stendur: „Til Íslands sem þorði meðan aðrir
þögðu.“
ríkja á ný upp stjórnmálasamband við Eystrasaltsríkin í Höfða 26. ágúst 1991
úum nú aftur inn í
yldu Evrópuþjóða“
Tíu ár eru liðin frá því að Eistland, Lettland og Litháen
losnuðu undan oki Sovétríkjanna og endurheimtu
sjálfstæði sitt. Ísland varð fyrst ríkja til að endurnýja
stjórnmálasamband við þessar þjóðir þegar utanríkis-
ráðherrar landanna skrifuðu undir yfirlýsingar þar að
lútandi í Reykjavík 26. ágúst 1991. Ómar Friðriksson
rifjar upp þessa atburðarás og stuðning Íslands við
sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna.
Fékk viðvaranir frá
forsvarsmönnum í
sjávarútvegi
Morgunblaðið/RAX
Í Rígu í Lettlandi biðu þúsundir Letta þess sem verða vildi innan víggirðinga að kvöldi 24. jan-
úar 1991, þegar sovéskar hersveitir reyndu að brjóta andspyrnu heimamanna á bak aftur. Fólk
fylgdist með fréttum í útvarpi og ornaði sér við götuelda.
Morgunblaðið/Þorkell
Utanríkisráðherrar Eystrasaltsríkjanna og Íslands undirrituðu yfirlýsingar um stjórnmála-
samband ríkjanna við hátíðlega athöfn í Höfða 26. ágúst 1991.