Morgunblaðið - 28.12.2001, Blaðsíða 34

LISTIR
34 FÖSTUDAGUR 28. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SÝNINGU fyrsta hluta kvik-
myndaaðlögunar Ný-Sjálendingsins
Peters Jackson á Hringadróttins-
sögu eftir J.R.R. Tolkien hefur verið
beðið með eftirvæntingu enda hljóta
dyggir Hringadróttinsaðdáendur
jafnt sem aðrir að hafa verið for-
vitnir um að sjá hinn ógleymanlega
sagnaheim verksins lifna við á hvíta
tjaldinu. Þessum væntingum hefur
leikstjórinn Peter Jackson einmitt
gert sér grein fyrir þegar hann
ákvað að taka að sér það verkefni
sem aðrir hafa ekki lagt í, og mun
hann fyrst hafa ákveðið að slá til
þegar hann sá fram á að mögulegt
yrði að uppfylla ströngustu kröfur
um miðlun bókmenntaverksins yfir
á kvikmyndaform.
Sú staðreynd ein að Peter Jack-
son er við stjórnvölinn í þessu
stærsta kvikmyndaverkefni sögunn-
ar, hefur jafnframt nægt til þess að
margur Tolkien-aðdáandinn hefur
getað gengið tiltölulega áhyggjulaus
inn í bíósalinn á frumsýningardag.
Ekki skaðar heldur sú vitneskja að
við gerð myndanna þriggja, hefur
öllu verið til tjaldað sem hugnast
getur, hvað varðar peninga, mann-
skap og tíma, og er niðurstaðan
hrein völundarsmíð sem gerir sög-
unni eins góð skil og mögulegt er.
Eitt grundvallaratriði í því hversu
vel hefur til tekist er sú stefna leik-
stjórans að nálgast söguna sem al-
varlegt bókmenntaverk, enda sótti
Tolkien í sagnalist sinni í yfirgrips-
mikla þekkingu á málvísindum, mið-
aldabókmenntum og goðsögum. Það
er því enginn Disney-heimur sem
birtist áhorfendum í kvikmyndinni,
heldur heimur þrunginn myrkri og
lífsbyrði jafnt sem ævintýrum og
töfrum. Um leið er lögð nákvæmni í
að miðla bókmenntalegu tungumáli
skáldsögunnar, að ógleymdri álfa-
tungunni og álfaskriftinni sem Tolk-
ien skapaði frá grunni. Leikarar eru
valdir af kostgæfni með tilliti til
þess að í þeim megi gamalkunnar
persónur sögunnar lifna við. Með
þessum áherslum næst fram magn-
þrungið andrúmsloft og frásagnar-
leg dýpt sem fangar áhorfendur frá
upphafi.
Við gerð handritsins hefur leik-
stjórinn Fran Walsh sér til halds og
trausts, en hún hefur unnið með
Jackson allt frá upphafi ferils hans.
Auk þess hefur einn fremsti Tolk-
ien-fræðingur heims, Phillippa Boy-
ens, verið til ráðgjafar um aðlögun
skáldsögunnar í handrit. Og af út-
komunni er ljóst að hvergi hefur
verið slegið af kröfum um að gera
bókmenntaverkinu Hringadróttins-
sögu skil, og tekst Jackson meist-
aralega að miðla umfangsmiklu
söguefni á framfæri á áreynslulaus-
an hátt, einkum í fyrsta þriðjungi
myndarinnar, þar sem forsagan er
dregin fram.
Þó svo að á stundum sé farin sú
leið að fella út undirfléttur og
breyta lítillega atburðarás, er ekki
gengið lengra í því en hæfilegt er,
enda má áhorfandinn sitja sem fast-
ast í þrjár stundir þegar horft er á
þennan fyrsta hluta sögunnar af
þremur.
En Peter Jackson er leikstjóri
sem ekki aðeins má kenna við sjálf-
stæði og frumleika í hugsun heldur
einnig innsæi í möguleika kvik-
myndamiðilsins.
Í ekki merkilegri kvikmyndum en
Frighteners, hristir Jackson t.d.
fram úr erminni áreynslulausar
sjónbrellur sem fáir leikstjórar
gætu leikið eftir (og renna fullkom-
lega saman í hryllingi og fegurð í
Heavenly Creatures). Þessir hæfi-
leikar leikstjórans til að skapa sjón-
rænan heim gegnsýra síðan hvert
smáatriði þess kvikmyndaverks sem
hér um ræðir – og gerir það að
verkum að kvikmyndaupplifunin
verður ekki síður ógleymanleg en
sagan sem miðlað er. Það verður því
áhugavert að fylgjast með hvert
samspil bókmennta og kvikmynda
verður í framhaldinu, og er ekki við
öðru að búast en það verði mjög já-
kvætt. Nýjar kynslóðir Tolkien-les-
enda virðast hafa orðið til með
þessu vandaða kvikmyndaverki Pet-
ers Jacksons, jafnframt því sem
ætla má að fantasíubókmenntir, sem
löngum hafa verið í mikilli jaðar-
stöðu hljóti nú endurnýjaða athygli.
Hrein völ-
undarsmíð
Hobbitinn Fróði (Elijah Wood) í viðurvist álfkonu (Cate Blanchett) í meistaralegri kvikmyndaaðlögun Peters
Jackson á fyrsta hluta Hringadróttinssögu.
KVIKMYNDIR
Laugarásbíó, Regnboginn,
Smárabíó, Stjörnubíó
Leikstjóri: Peter Jackson. Handritshöf-
undar: Fran Walsh, Philippa Boyens og
Peter Jackson. Byggt á skáldsögu J.R.R.
Tolkien. Kvikmyndataka: Andrew Lesnie.
Tónlist: Howard Shore. Aðalhlutverk: El-
ijah Wood, Ian McKellen, Viggo Morten-
sen, Sean Astin, Lyv Tyler, Cate Blanch-
ett, John Rhys-Davies. Bandaríkin. New
Line Cinema, 2001.
THE LORD OF THE RINGS: THE FELLOW-
SHIP OF THE RING (HRINGADRÓTT-
INSSAGA: FÖRUNEYTI HRINGSINS)
Heiða Jóhannsdóttir
FJÓRIR vinir hittast í fjallakofa í
Jefferson Tract í Mainefylki í BNA og
halda til veiða. Þeir hafa verið vinir
frá barnæsku en hver haldið sína leið
og haft lítið samband sín á milli fyrir
utan þessa árlegu viku í nóvember.
Að minnsta kosti lítið áþreifanlegt
samband. Þeir eru allir næmir eða
búnir fjarskynjun, „sjá strikið“ eins
og þeir kalla það. Þeir eru þó ekkert
að virkja þessa hæfileika sína enda
virðast þeir síður en svo vera þeim til
góðs. Á unglingsárunum voru þeir
fimm. Einn vinur þeirra er með
Downs-heilkenni en eftir að hinir fjór-
ir fluttu burt, hafa þeir vanrækt þenn-
an eina sem eftir sat, um alllanga hríð.
Þetta ár er ekki allt með felldu í
Jefferson Tract. Það eru furðuleg ljós
á himni, fólk týnist og sumir telja sig
hafa séð fljúgandi furðuhlut. Banda-
ríkjaher er ekki seinn á vettvang. Yf-
irmenn þar reyna að kveða niður
þennan orðróm, meðal annars til að fá
vinnufrið. Hinar framandi verur eru
sterkari á andlega sviðinu en því lík-
amlega en þurfa samt að nota líkama
til að fjölga sér og dreifa. Þær smita
gróum en í þeim býr hugsunin. Allir
sem komast í tæri við fyrirbærið fá
fjarskynjunargáfu og geta skyggnst
inn í huga annarra. Smitleiðirnar eru
tvær, annars vegar þeir sem komast í
snertingu við gróin og á þeim dreifist
hún og vex eins og sveppir en hins veg-
ar með innöndun líkt og miltisbrandur.
Hjá hinum síðarnefndu er meiri hætta
á ferðum þar sem þeir verða hýslar
fyrir hina furðulegustu veru. Þegar
hún hefur þroskast og dafnað sprengir
hún mannslíkamann utan af sér og ör-
lög þeirra verða bráður bani. Það fara
ófáar blaðsíður í að lýsa þeim hljóðum
og fýlu sem fylgir vindgangi og ann-
arri líkamsstarfsemi þeirra sem hýsa
fyrirbærin. Lýsingarnar eru mjög
gróteskar en leiðinlegar enda endur-
teknar í gegnum allt verkið.
Bandaríkjaher telur sig hafa náð
valdi á stöðunni og ætlar að útrýma
þeim hundruðum manna sem smitast
hafa en einmitt fjarskynjunin kemur í
veg fyrir að það gerist þegjandi og
hljóðalaust. Hins vegar vita yfirvöld
ekki að eitt andlegt ský, Gráni, hefur
hertekið hug og líkama einnar aðal-
söguhetjunnar og eina markmið
Grána er að fjölga sér og leggja undir
sig jörðina. Nú eru góð ráð dýr til að
stöðva það. Það þarf að finna aðferð
til að vinna bug á honum án þess að
deyða líkamann sem hann situr í,
enda gæti hann þá bara tekið nýjan
gísl. Vinirnir þurfa aðstoð hins yfir-
gefna vinar við þetta. Og þó að elting-
arleikurinn berist út um víðan völl á
hann sér að mestu stað í heilabúi eins
manns.
Verkið er skrifað á síðasta ári en á
að gerast núna, um miðjan nóvember
2001. Þetta gerir verkið enn máttlaus-
ara en ella, sérstaklega vegna skír-
skotana í samtímann. Má þar nefna
að í verkinu er staða Bush forseta,
sem kallaður er „Florída-forsetinn“
(bls. 375), veik í verkinu en við vitum
að sú er ekki raunin nú. Hörmung-
arnar sem árásin utan úr geimnum
olli í þessu verki hefur lítið vægi mið-
að við þær hörmungar sem raunveru-
leg árás á Bandaríkin hafði á þessu
hausti og ekki sér fyrir endann á af-
leiðingum hennar.
Verkið má þó túlka sem baráttu við
nýja hættu. Ógn sem notar aðrar að-
ferðir en við höfum hingað til þekkt
og þar sem herafl dugar ekki til. Við
verðum að komast að innsta kjarn-
anum til að vinna bug á henni.
Kristín Ólafs
Árás á
Bandaríkin
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Stephen King. Björn Jónsson þýddi.
Iðunn, 2001, 445 bls.
DRAUMAGILDRAN
ÞETTA er geysimikið rit, hátt í
þúsund síður þéttprentaðar í stóru
broti, myndskreytt. Ljóst er að höf-
undurinn hefur kannað ógrynni
rita, skrifaðra og prentaðra, auk
þess sem hann hefur að einhverju
leyti stuðst við munnlegar heim-
ildir. Heimildarskrárnar, langar og
ítarlegar, vitna gerst um það. Mat
hans á heimildum er, að best verð-
ur séð, á traustum rökum reist.
Gildir það jafnt um fyrri og síðari
alda sögu. En Möðruvellir voru höf-
uðból á þjóðveldisöld, klaustur á
kirkjuveldisöld, konungseign eftir
siðaskipti sem fyrirmenn sóttust
eftir vegna umboðsins, síðan amt-
mannssetur, að því búnu skólasetur
og loks prestsetur. Fram kemur að
höfundurinn sat þennan fornfræga
stað í röskan áratug. Skilja má að
kveikjan að verkinu hafi verið sú
óskráða kvöð sem á prestinum
hvíldi að sýna gestum og gangandi
staðinn og fara þá jafnframt yfir
sögu hans. Ritið kveður hann ætlað
að jöfnu til fróðleiks og skemmt-
unar; nefnir í því sambandi menn-
ingartengda ferðaþjónustu sem
margur bindi nú vonir við. Sá tví-
þætti tilgangur lýsir sér í verkinu.
Textinn minnir með köflum á erindi
líflegs fararstjóra sem blandar sam-
an sögulegum fróðleiksmolum og
þjóðsögum. En þjóðsögur búa að
sjálfsögðu yfir sínum vísdómi þótt
ekki séu þær dagsannar. Taka má
sem dæmi söguna af ferð Bólu-
Hjálmars til Bjarna amtmanns á
Möðruvöllum. Skírskotað er til
kveðskapar sem þeir áttu að hafa
kastað fram við það tækifæri. Höf-
undur fellst á þá skoðun fræði-
manna að sagan sé eigi
að síður tilbúningur,
Hjálmar hafi aldrei far-
ið til fundar við Bjarna.
Embættismenn þeir,
sem gerðu garðinn
frægan, fá ærið rúm í
bókinni: Stefán Þórar-
insson, Bjarni Thor-
arensen, Grímur Jóns-
son og ekki hvað síst
Pétur Hafstein. Allt
voru þetta valdamenn.
Embætti þeirra máttu
teljast til höfuðþátta
stjórnkerfisins. Deilur
þeirra við aðra embætt-
ismenn snerust bæði
um landshagi og einkahagsmuni. Á
bak við þessu frægu nöfn er auðvit-
að fólgin mikil persónusaga. En
höfundur einskorðar sig hvergi við
fólk og atburði heima á staðnum.
Þar af leiðir að saga þeirra verður
með köflum héraðssaga og jafnvel
landssaga.
Möðruvallaskólinn, sem starfaði
frá 1880 til 1902, tengdist bæði
beint og óbeint íslenskri sjálfstæð-
isbaráttu. Norðlendingar söknuðu
sárt Hólaskóla sem lagður var nið-
ur ásamt prentsmiðju og biskups-
setri um aldamótin 1800. Þegar til
þess dró að hann yrði endurreistur
var honum valinn staður við Eyja-
fjörð, meðal annars vegna þess að
Akureyri var þá tekin að eflast, en
þó mest fyrir þá sök – að höfundur
telur – að Hólar voru þá komnir í
einkaeign en Möðruvellir voru rík-
isjörð. Stofnun skólans var stórátak
á landsvísu, en skólahaldið gekk
ekki þrautalaust. Ljóst var af mat-
armálinu svokallaða, sem höfundur
fjallar um ítarlega, að unga fólkið
var farið að gera kröfur, meðal ann-
ars til hreinlætis í meðferð mat-
væla.
Þótt Möðruvallaskólinn væri vart
annað og meira en unglingaskóli
urðu áhrif hans bæði langæ og víð-
tæk. Kennararnir voru menn þjóð-
kunnir, hver á sínu
sviði. Og nemendurn-
ir urðu síðar sveitar-
stólpar og áhrifa-
menn, hver í sinni
sveit. Margvíslegar
heimildir eru til um
skólahaldið. Eigi að
síður bregður frá-
sögn Torfa nýju ljósi
yfir þessa stórmerku
menntastofnun.
Um seinni helming
liðinnar aldar er höf-
undur að vonum fá-
orður. Síðasta kaflan-
um, Lokaorðum, sem
prentaður er sem
nokkurs konar viðauki aftan við
heimildarskrár, hefði að skaðlausu
mátt sleppa. Atburðir þurfa tíma til
að verða saga.
Rit þetta er samið af ástríðu og
innlifun. Markmið höfundar var
meðal annars að taka söguna til
endurskoðunar og endurmats. Það
hefur honum yfirhöfuð tekist. En
heiti ritsins – Eldur á Möðruvöll-
um? Hugsanlega margræður titill?
Samt engan veginn út í hött. Stað-
urinn kemur fyrst við sögu vegna
eldsvoða. Eyjólfur ofsi reið frá
Möðruvöllum til að brenna Gissur
Þorvaldsson inni á Flugumýri.
Valdabarátta kveikir oftar en ekki
sundurlyndis eld. Torfi hefur eftir
Þórarni Björnssyni að sú ferð Eyj-
ólfs sýnist hafa hefnt sín með tíðum
eldsvoðum heima á staðnum. En
Þórarinn hafi líka bent á að þar hafi
jafnframt »logað aðrir og göfugri
eldar, eldar andans«.
Höfundur gefur rit þetta út sjálf-
ur. Það kann að vera afrek út af
fyrir sig. Betur hefði þó til tekist
með hliðsjón af frágangsvinnunni –
prófarkarkalestri t.d. sem og lag-
færingum á texta – ef höfundurinn
hefði notið stuðnings öflugs útgef-
anda.
Erlendur Jónsson
Með ástríðu og innlifun
Torfi K. Stefánsson
BÆKUR
Sagnfræði
Saga Möðruvalla í Hörgárdal frá önd-
verðu til okkar tíma. I.– II. Höf. Torfi K.
Stefánsson Hjaltalín. 925 bls. Útg. Flat-
eyjarútgáfan. Prentun: Gutenberg. 2001.
ELDUR Á MÖÐRUVÖLLUM