Morgunblaðið - 17.02.2002, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 2002 33
ar hér var komið sögu réð Standard Oil yfir 80–
90% af veigamiklum þáttum olíumarkaðarins í
Bandaríkjunum. Að sjálfsögðu spáðu talsmenn
fjármálafyrirtækjanna á Wall Street öllu hinu
versta fyrir atvinnulífið í Bandaríkjunum vegna
aðgerða Roosevelts, eins og fjármálafyrirtæki
gera alltaf, bæði hér og þar og annars staðar, af
því að þau horfa jafnan á mál af þessu tagi út frá
mjög þröngu sjónarhorni.
Hinn 15. maí 1911, rúmlega 20 árum eftir að
Shermanlögin höfðu verið sett, kvað Hæstiréttur
Bandaríkjanna upp dóm í þeim málaferlum, sem
Roosevelt hafði hleypt af stað fimm árum áður.
Þegar forseti réttarins hafði á tæplega klukku-
tíma lesið upp dómsorðið var ljóst að dagar
Standard Oil voru taldir. Dómurinn gaf fyrir-
mæli um, að fyrirtækið skyldi leyst upp, forráða-
menn þess fengu sex mánuði til þess og þeim var
bannað að endurreisa það í nokkurri mynd.
Í grein Ragnhildar Sverrisdóttur hér í blaðinu
26. janúar sl. kemur fram, að dómurinn í máli
Standard Oil er ekkert einsdæmi í Bandaríkj-
unum. Árið 1983, fyrir tæpum tuttugu árum, var
símafyrirtækinu AT&T skipt upp í eitt langlínu-
fyrirtæki og sjö staðbundin fyrirtæki. Áður hafði
málaferlum gegn IBM verið hætt vegna þess, að
markaðurinn sjálfur hafði tekið völdin af því fyr-
irtæki. Fyrir nokkrum mánuðum kom ákveðin
niðurstaða í málaferli á hendur Microsoft, sem
knúði fyrirtækið til þess að veita samkeppnisfyr-
irtækjum aðgang að ákveðnum upplýsingum,
sem eiga að bæta markaðsstöðu þeirra.
Skyldur stjórn-
málamanna
EINS og sjá má af
þeirri sögu, sem hér
hefur verið rakin, að
vísu á þann veg, að
einungis er drepið á örfá atriði, er það ekkert
nýtt að stjórnmálamenn velti fyrir sér stöðu fyr-
irtækja með ráðandi hlutdeild á markaði. Og það
er síður en svo fráleitt að þeir geri það. Þvert á
móti má segja, að þeim beri skylda til þess, vegna
þess, að um gífurlega almannahagsmuni getur
verið að tefla.
Við Íslendingar búum að mörgu leyti í mikilli
einangrun. Við getum ekki haft þann hátt á eins
og Norðurlandaþjóðir og Evrópuþjóðir að keyra
yfir landamæri til næsta lands ef okkur mislíkar
við þá sem selja vörur og þjónustu hér. Við eigum
fárra kosta völ.
Verzlunaraðilar eiga líka fárra kosta völ í sín-
um viðskiptum. Þeir geta t.d. tæpast flutt vörur
til landsins nema með tveimur skipafélögum og
ef samkeppni er ekki virk þeirra í milli er úr
vöndu að ráða fyrir þá, ef þeir telja að flutnings-
gjöldin séu of há. Neytendur almennt kvarta
undan því, að ekki sé samkeppni milli olíufélag-
anna, a.m.k. ekki í verði eins og alþjóð veit. Og
svo mætti lengi telja.
Fyrir áratug var að mati almennings mjög virk
samkeppni á matvörumarkaði og sagt var að
Pálmi í Hagkaup hefði tryggt launþegum meiri
kjarabætur en verkalýðsfélögin hefðu nokkru
sinni gert. Nú er upplifun almennings sú, að
þessi samkeppni sé að mestu horfin.
Þetta er hins vegar ekkert nýtt hér á Íslandi.
Meiri hluta 20. aldarinnar litu einkarekstrar-
menn svo á, að Samband íslenzkra samvinnu-
félaga væri orðið einokunarveldi, sem vildi leggja
undir sig hverja smáatvinnugrein, sem til var í
landinu. Sambandið og kaupfélögin réðu allri
matvöruverzlun á landsbyggðinni og forráða-
menn þess töldu sjálfsagt að þeir hefðu a.m.k.
þriðjung alls matvörumarkaðar á höfuðborgar-
svæðinu. Kaupfélögin tóku meira að segja
ákvarðanir um hvað bændur keyptu eins og
frægt varð, þegar þau ákváðu hverjir skyldu vera
áskrifendur að dagblaðinu Tímanum og drógu
áskriftargjöldin frá innleggi bændanna í kaup-
félögin.
Þegar Sambandið var fallið lýsti Morgunblaðið
þeirri skoðun, að einokun einkafyrirtækja væri
ekkert betri en einokun sambandsfyrirtækja.
Blaðið varð fyrir miklu aðkasti vegna þeirra
skrifa fyrir áratug og því haldið fram, að Morg-
unblaðið væri á móti stórum fyrirtækjum, sem
auðvitað var tómt rugl. Hið rétta var að Morg-
unblaðið tók á þeim tíma sömu afstöðu og Ida
Tarbell, sem áður var vitnað til, og Davíð Odds-
son í ummælum sínum á þingi í janúar sem getið
er um hér að framan, að stórfyrirtæki mættu
ekki misnota aðstöðu sína á markaðnum eins og
dæmi voru um á þeim tíma og eru enn.
Þegar þetta mál er skoðað í þessu sögulega
ljósi fer ekki á milli mála, að Davíð Oddsson er að
gera skyldu sína, sem forsætisráðherra og for-
maður stærsta stjórnmálaflokksins, þegar hann
varar menn við, að til uppskiptingar geti komið á
stórum fyrirtækjum misnoti þau aðstöðu sína.
Umbjóðendur hans eru fólkið í landinu en ekki
nokkur stór fyrirtæki. Meiri ástæða er til að
undrast að fleiri stjórnmálamenn skuli ekki hafa
tekið undir með formönnum Sjálfstæðisflokks og
Samfylkingar í þessum efnum.
Fyrirtæki, sem verða fyrir gagnrýni af þessu
tagi, geta hins vegar brugðizt við á ýmsan hátt.
Þau þurfa ekki endilega að bregðast við á sama
hátt og Standard Oil og berja höfðinu við stein-
inn. Þau geta t.d. ákveðið að hafa sjálf frumkvæði
að því að minnka markaðshlutdeild sína með því
að selja ákveðnar einingar úr rekstri sínum. Það
væru skynsamleg viðbrögð í umræðum sem
þessum og mundi styrkja þau til lengri tíma.
Í áþekkum umræðum fyrir áratug benti Morg-
unblaðið á það að stór fyrirtæki ættu að gæta
þess að verða ekki of fyrirferðarmikil í okkar litla
samfélagi. Þau ættu heldur að fá útrás fyrir
krafta sína með því að beina þeim í uppbyggingu
í öðrum löndum. Frá því að þau orð voru látin
falla hér í Reykjavíkurbréfi hafa umsvif ís-
lenzkra fyrirtækja í öðrum löndum stóraukizt.
Þar er vettvangur fyrir þá, sem vilja auka við-
skipti sín, því að markaðurinn hér er svo lítill að
fyrr en síðar koma menn að endapunkti í þeim
efnum. Umsvif Baugs á Norðurlöndum, í Bret-
landi og í Bandaríkjunum eru raunar skýrt dæmi
um þetta.
Umræður sem þessar eru mjög gagnlegar.
Þær stuðla að því að þeir sem stunda viðskipti
hér átti sig á því hvar mörkin liggja. Þær eiga
líka þátt í því að neytendur geri sér betri grein en
ella fyrir þeirri staðreynd, að markaðurinn hér er
svo lítill, að það er nánast óhugsandi að sam-
keppnin geti orðið jafn virk og í mörgum öðrum
löndum. En einmitt sú staðreynd kallar á að
stjórnvöld fylgist vel með því, sem er að gerast á
markaðnum hér, og grípi í taumana, ef nauðsyn
krefur.
Morgunblaðið/RAX
Reykjavíkurborg böðuð ævintýralegum ljóma.
„Hinn 15. maí 1911,
rúmlega tuttugu ár-
um eftir að Sher-
manlögin höfðu ver-
ið sett, kvað
Hæstiréttur Banda-
ríkjanna upp dóm í
þeim málaferlum,
sem Roosevelt hafði
hleypt af stað fimm
árum áður. Þegar
forseti réttarins
hafði á tæplega
klukkutíma lesið
upp dómsorðið var
ljóst að dagar
Standard Oil voru
taldir. Dómurinn
gaf fyrirmæli um,
að fyrirtækið skyldi
leyst upp, for-
ráðamenn þess
fengu sex mánuði til
þess og þeim var
bannað að end-
urreisa það í nokk-
urri mynd.“
Laugardagur 16. febrúar