Morgunblaðið - 17.02.2002, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 2002 B 5
Í KVIKMYNDUM hefur vitnis-burður Nýja testamentsins umJesú Krist oft verið til umfjöll-unar. Auk hefðbundinna
mynda um ævi og störf Krists, hafa
persónur með sterka tilvísun til
orða hans og athafna verið vinsælt
viðfangsefni í kvikmyndum. Slíkar
persónur hafa stundum verið kall-
aðar kristsgervingar. Dr. Arnfríður
Guðmundsdóttir, lektor við guð-
fræðideild Háskóla Íslands, ræddi
sérstaklega um kvenpersónur, sem
flokkaðar hafa verið sem krists-
gervingar og skoðaði þær út frá for-
sendum kristsfræði og femínisma á
rabbfundi á vegum Rannsóknastofu
í kvennafræðum í Norræna húsinu
síðastliðinn fimmtudag. Auk þess að
fjalla um einkenni svokallaðra
kristsgervinga, tók hún dæmi af
þekktum kvenpersónum í tveimur
nýlegum bíómyndum, þeim systur
Helen í „Dead Man Walking“ og
Bess í „Breaking the Waves“, en
báðum hefur þessum persónum oft
verið líkt við kristsgervinga.
Arnfríður færði m.a. rök fyrir því
að á meðan réttilega væri hægt að
kalla systur Helen kristsgerving,
væri réttara að tala um Bess sem
neikvæðan kristsgerving, sem gerir
tilkall til samanburðar við frásögn
guðspjallana en felur í sér and-
hverfu við frelsunar- og kærleiks-
boðskap Krists. „Bess er nefnilega
holdgervingur hefðbundinna hug-
mynda um fórnareðli kvenna og í
myndinni er fyrirmyndin að hinni
fórnfúsu konu upphafin. Þar koma
einnig vel fram þau skaðlegu áhrif,
sem krafan um sjálfsfórn kvenna
hefur oft haft í för með sér.“
Guðfræðin
skrifuð af körlum
Arnfríður útskrifaðist með emb-
ættispróf í guðfræði frá Háskóla Ís-
lands árið 1986, en hélt svo til
Bandaríkjanna og lagði stund á
framhaldsnám við þrjá háskóla
vestanhafs, University of Iowa,
University of Chicago og Lutheran
School of Theology í Chicago, á ár-
unum frá 1987 til 1996 er hún lauk
doktorsprófi í guðfræði með trú-
fræði sem sérgrein. Femínísk sýn á
guðfræðina segir hún að hafi lengi
fylgt sér og hafi doktorsritgerðin
reyndar fjallað um femíníska end-
urskoðun á fræðunum um Krist sem
aftur tengdist áhuga hennar á
kristsmyndum. Í dag starfar hún
sem lektor við guðfræðideild Há-
skóla Íslands.
„Femínísk trúarumræða er ná-
tengd kvennabaráttunni enda engin
tilviljun að hún kom mjög sterkt
fram í dagsljósið upp úr 1970. Guð-
fræðin var skrifuð í samfélagi, þar
sem karlar réðu ríkjum, og er þar af
leiðandi mótuð af karllægu gildis-
mati. Það kom að því að konur fóru
að endurmeta stöðu sína innan
kirkjunnar enda var konum lengi
meinað að mennta sig sem guðfræð-
ingar og taka prestsvígslu. Þessi
femíníska umræða hefur oft fengið
á sig mjög neikvæðan stimpil enda
hefur hún gjarnan viljað fara út í
mikla einföldun þegar til dæmis
verið er að bítast um það hvort Guð
sé karl eða kona. Guð er að sjálf-
sögðu hvorki karl né kona, en það
kemur ekki í veg fyrir að við getum
notað bæði karllegar og kvenlegar
myndir um Guð. Enginn þarf á hinn
bóginn að efast um að hinn sögulegi
Jesús hafi verið karlkyns.“
Arnfríður segir að ganga þurfi út
frá þeirri grunnforsendu að allar
persónur, konur og karlar, séu
skapaðar í mynd Guðs, eins og stað-
fest sé í lífi og starfi Jesú Krists og
myndi kjarna kristinnar trúar. „Því
hefur verið haldið fram að það sé
tímanna tákn að umfjöllun um per-
sónu og starf Jesú Krists fari ekki
lengur fram í svokölluðum Jesú-
myndum, enda hafi þær flestar ver-
ið bæði umdeildar og misheppnað-
ar. Nú fari umfjöllunin hinsvegar
fram í myndum þar sem aðalpersón-
an sker sig úr fjöldanum á einhvern
hátt eða tekur að sér hlutverk frels-
arans, umbreytir lífi fólks og deyr
að lokum píslarvættisdauða. Slíka
persónu hafa margir kallað krists-
gerving. Ekki er þó almenn sam-
staða um hvaða eiginleikum krists-
gervingur þurfi að vera gæddur, en
flestir eru sammála um að persóna
kristsgervingsins þurfi að vera
nógu sterk til þess að geta staðið ein
og sér, án þess að skírskotunin til
Krists komi upp á yfirborðið. Undir
yfirborðinu búi hinsvegar dýpri
merking, sem er tilvísun til persónu
Jesú Krists.“
Mennska og guðdómur
Kven-kristsgervingar í kvik-
myndum eru sérstaklega áhuga-
verðir af því að þeir neyða okkur til
að fást við mikilvægar spurningar
um það hver Kristur er og hverjir
möguleikar kvenna eru til þess að
gerast staðgenglar hans, að sögn
Arnfríðar. Kven-kristsgervingar
geti þannig hjálpað okkur við að
fást við hina klassísku kristsfræði-
legu spurningu um mennsku og
guðdóm Krists. „Danski leikstjór-
inn Carl Theodor Dreyer setur
fram augljósan kven-kristsgerving í
mynd sinni um þjáningu og dauða
Jóhönnu af Örk frá árinu 1928. Í
þessari mynd er sögð píslarsaga
frægasta klæðskiptings vestrænnar
sögu. Það sem gerir hana áhuga-
verða í þessu samhengi er sá sam-
anburður sem Dreyer gerir á písl-
arsögu Jóhönnu og píslarsögu
Krists, þar sem Jóhanna er túlkuð
sem kristsgervingur og þjáning
hennar og dauði endurspegla þján-
ingu og dauða Krists.
Í myndinni er ekki að finna lífs-
sögu Jóhönnu heldur eingöngu yf-
irheyrslurnar yfir henni og aftöku
hennar. Aðaláherslan er á sann-
leiksgildi opinberana Jóhönnu og
hvort hún sé raunverulega dóttir
Guðs, eins og hún segist vera. Þrátt
fyrir ungan aldur, kemur skýrt
fram hversu mikil ógnun hún er
andlegum sem veraldlegum yfir-
völdum. Ógnun hennar við hina and-
legu valdhafa felst í efasemdum
hennar um réttmæti valds þeirra,
því hún efast um réttmæti einok-
unar þeirra á hjálpræðinu. Þegar
hún neitar að viðurkenna að hafa á
röngu að standa og hætta að klæð-
ast karlmannsfötum, eru örlög
hennar ráðin. Hermennirnir hæðast
að henni og setja jafnvel kórónu á
höfuð hennar áður en þeir færa
hana á bálið. Hún lætur líf sitt á bál-
inu með kross með líkama Krists á í
fanginu og með skilti yfir höfði sér
sem á er letrað „skurðgoðadýrk-
andi, trúvillingur og trúníðingur“.“
Kvikmynd danska leikstjórans
Lars von Trier, Brimbrot eða
Breaking the Waves frá árinu 1996,
er augljóslega undir sterkum áhrif-
um frá mynd Dreyers um Jóhönnu
af Örk, segir Arnfríður. „Bess er
ung, saklaus og einföld stúlka, sem
elst upp í strangtrúuðu kalvínsku
sjávarþorpi í Skotlandi þar sem öld-
ungaráð kirkjunnar, skipað körlum,
gegnir lykilhlutverki. Konurnar
sinna hinum „kvenlegu“ störfum,
hlýða, hafa stjórn á eigin tilfinning-
um og bera harm sinn í hljóði.
Frá byrjun er ljóst að Bess á erf-
itt með að uppfylla væntingar sam-
félagsins og andstætt vilja þess gift-
ist hún aðkomumanninum Jan, sem
starfar á olíuborpalli í Norðursjón-
um. Ást hennar er einlæg og hún
gefur sig honum á vald. Söknuður-
inn verður því óbærilegur er Jan
þarf að hverfa á ný til vinnu sinnar.
Bess leitar til Guðs í örvæntingu
sinni og Jan kemur heim fyrr en
ráðgert hafði verið, illa slasaður.
Bess kennir sjálfri sér um hvern-
ig komið er fyrir Jan, en er stað-
ráðin í að gera það sem í hennar
valdi stendur til að sanna ást sína og
þegar hann biður hana að fara og
vera með öðrum karlmönnum og
koma síðan og segja sér frá reynslu
sinni, gerir hún það. Þrátt fyrir við-
varanir, gengur Bess sífellt lengra í
hlýðni sinni við Jan, sannfærð um
að bati hans sé á hennar valdi. Að
lokum deyr Bess af áverkum sem
hún hlýtur um borð í togara og end-
ar myndin á því að Jan, sem er
„upprisinn“ úr rúmi sínu og kominn
á hækju, kastar líki konu sinnar í
sjóinn og hljómur kirkjuklukkna af
himni gefur vísbendingu um yfir-
náttúrulegar ástæður þess að jarð-
neskar leifar Bess sjást ekki á
ratsjá skipsins.
Neikvæður kristsgervingur
Arnfríður segir að sjá megi í Bess
holdgervingu hefðbundins skilnings
á guðlegum kærleika og af þeim
sökum hafi Bess oft verið túlkuð
sem kristsgervingur. Aftur á móti
þurfi að vinna gegn áframhaldandi
misnotkun krossins. Ekki sé nauð-
synlegt að hver sá sem vill feta í fót-
spor Krists og endurspegla mynd
hans, endurtaki fórn Krists á krossi.
„Þegar öllu er á botninn hvolft, er
Brimbrot dæmi um það sem fem-
ínískir guðfræðingar hafa réttilega
kallað misnotkun krossins, þegar
kross Krists hefur verið notaður til
þess að réttlæta þjáningu hinna
valdalausu, sem í svo mörgum til-
fellum eru konur. Myndin er með
öðrum orðum dæmi um afbökun á
kærleikshugtakinu og rangtúlkun á
krossi Krists. Þetta er mynd um
misnotkun og valdbeitingu, sem
sýnir áhrif skaðlegrar mistúlkunar
á krossi Krists. Bess er leiksoppur
þeirra sem með völdin fara, þeirra
sem taka sér vald yfir henni. Hún er
valdalaus kona í samfélagi sem
byggist á gildismati karlaveldisins,
þar sem frelsun karlsins kostar hina
fullkomnu fórn konunnar. Í þessari
mynd tekur Guð afstöðu með hinum
sterku, gegn þeim sem minna mega
sín, í sterkri mótsögn við þann Guð
sem í guðspjöllunum opinberast í
persónu og starfi Jesú Krists.“ Bess
í mynd von Triers mætti, að mati
Arnfríðar, hugsanlega flokka sem
neikvæðan kristsgerving þar sem
hún gerir ákveðið tilkall til saman-
burðar við frásögn guðspjallanna en
felur í sér andhverfu við frelsunar-
og kærleiksboðskap Krists.
Jákvæður kristsgervingur
Aðalpersóna Dead Man Walking
frá árinu 1995 eftir bandaríska leik-
stjórann og handritshöfundinn Tim
Robbins hefur að sama skapi verið
kölluð kristsgervingur þó margt
greini systur Helen frá Bess. Helen
er rómversk-kaþólsk nunna, sem
kynnist fanga er bíður þess að verða
tekinn af lífi fyrir hrottalegan glæp.
Kvikmyndin byggist á sannsöguleg-
um atburðum, sem lýst er í sam-
nefndri bók eftir systur Helen Prej-
ean, og fjallar myndin um samskipti
Helenar og fangans Matthews
Poncelet vikuna fyrir aftökuna.
Systir Helen kemur úr vel stæðri
fjölskyldu, en ákveður ung að ger-
ast nunna. Straumhvörf verða í lífi
Helenar þegar henni berst bréf frá
fanga, sem biður hana að hjálpa sér
við að fá áfrýjuðum dauðadómi, sem
hann hafði fengið fyrir að nauðga og
myrða tvö ungmenni. Þrátt fyrir
viðvaranir, ákveður Helen að gera
sitt besta. Að mati Arnfríðar er
hlutverk Helenar trúverðugt dæmi
um endursögn guðspjallanna í
gegnum kven-kristsgerving. „Í
myndinni verður hún ímynd Krists
er hún notar hæfileika sína og að-
stöðu til þess að leiða fram hið besta
í öðrum án þess að gera út af við sig
sjálfa. Þessi kvenpersóna er kröftug
fyrirmynd, sem af fúsum og frjáls-
um vilja notar frelsi sitt til þess að
ganga enn lengra í þeim tilgangi að
framfylgja köllun sinni.“
Skaðleg áhrif
Í ljósi þeirra skaðlegu áhrifa, sem
boðskapur kristinnar hefðar um
fórnarkærleikann hefur oft haft á
konur, er mikilvægt að konur í dag
fái að sjá trúverðuga kvenkrists-
gervinga, eins og systur Helen, til
þess einfaldlega að sjá möguleika
sína til þess að flytja áfram boð-
skapinn um Guð sem tók á sig hold
og bjó með okkur, segir Arnfríður.
„Systir Helen er trúverðug fyrir-
mynd fyrir nútímakonur vegna þess
að við sjáum í henni konu, sem er
fær um að setja mörk, velja og yf-
irstíga hindranir hins kyngreinda
valds í samfélaginu.“
Konur sem kristsgervingar
Morgunblaðið/Golli
Bess í myndinni Breaking the Waves og systir Helen í Dead Man Walking. Báðum persónum hefur verið líkt við kristsgervinga.
Feminísk trúarum-
ræða er nátengd
kvennabaráttunni.
Jóhanna Ingvarsdóttir
rabbaði við dr.
Arnfríði Guðmunds-
dóttur, lektor við
HÍ, um konur í
kristshlutverkum í
kvikmyndum.
„Guð er hvorki karl né kona, en það kemur ekki í veg fyrir að við getum notað
bæði karllegar og kvenlegar myndir um Guð,“ segir Arnfríður.