Morgunblaðið - 28.03.2002, Blaðsíða 21

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. MARS 2002 D 21
21. MARS sl. var
kveðinn upp dómur í
Hæstarétti í máli gegn
mér. Tilefni málsóknar-
innar voru ummæli sem
ég hafði viðhaft opin-
berlega, er ég varði
mann fyrir „dómstóli
götunnar“ síðla árs
1999, eftir að hann hafði
verið sýknaður í
Hæstarétti af ákæru
um alvarleg kynferðis-
brot gegn dóttur sinni.
Stúlkan taldi mig hafa
brotið rétt á sér með
ummælum mínum.
Raunar hafði málsvörn-
in einnig lotið að því að
verja Hæstarétt sjálfan fyrir árásum,
sem dómstóllinn varð fyrir vegna
dómsins. Sýknudómurinn byggðist á
því að sök mannsins hefði ekki verið
sönnuð.
Gróf brot á mannréttindum
sýknaðs manns
Rétt er að rifja stuttlega upp hvað á
gekk í samfélaginu þá daga sem um-
ræðurnar um dóminn áttu sér stað.
Meðal þeirra sem andmæltu þessum
dómi á þeirri forsendu að víst væri
maðurinn sekur, þrátt fyrir sýknu-
dóminn, má telja stjórnmálasamtök,
almenn félagasamtök, leiðarahöfund í
útbreiddu dagblaði, fasta pistlahöf-
unda í fjölmiðlum og svo kom málið
einnig á sama grundvelli til umræðu á
Alþingi, svo furðulegt sem það kann að
virðast. Skipulagðar voru tölvupóst-
sendingar til Hæstaréttar með óvægn-
um árásum á réttinn. Bárust réttinum
1.657 slíkar sendingar á fáum dögum
og mun tölvupóstkerfi réttarins hafa
verið lamað þá daga af þessum sökum.
Með opinberri orðræðu sinni um þetta
brutu flestir þeirra sem þátt tóku með
grófum hætti á mannréttindum hins
sýknaða manns.
Ég tók til varna gegn þessu offorsi.
Hafa verður í huga, að málatilbúnað-
ur árásarmanna laut að sönnunar-
færslunni í málinu um sekt mannsins.
Töldu þeir sök hans hafa verið nægi-
lega sannaða og það væri mikil hneisa
að dómstóllinn skyldi hafa sýknað
hann. Líf mannsins var lagt í rúst
með þessu framferði „eftirdóms-
manna“. Hann varð félagslega ein-
angraður. Sambúð, sem hann var í,
þoldi ekki álagið og brast. Hann fékk
ekki að hverfa að fyrra starfi sínu.
Lauk þessu svo, að hann flutti úr
landi, og býr nú erlendis. Þrátt fyrir
þetta, varð bæði mér og honum ljóst,
að fjöldi manna sá málið í nýju ljósi
eftir að hafa hlýtt á skýringar mínar
og skildi, að sýknudómurinn var óhjá-
kvæmilegur í hvaða raunverulegu
réttarríki sem er.
Mat á trúverðugleika
Við meðferð málsins fyrir dómi
höfðu komið mjög við sögu athuganir
á því, hvort gæti talist vera trúverð-
ugra í framburði sínum, stúlkan, sem
bar fram sakirnar, eða maðurinn,
sem neitaði þeim. Ég er raunar á
þeirri skoðun, að sönnun í refsimálum
eigi aldrei að geta falist í huglægu
mati á mismunandi framburðum,
þegar svo stendur á að ekki er unnt
að sannreyna framburðina. En ís-
lenskir dómstólar leyfa ekki bara
slíkar „sönnunarfærslur“, heldur
byggja þeir stundum áfellisdóma á
þeim. Þeir hika oft ekki við að dæma
menn til margra ára fangelsisvistar á
slíkum grundvelli. Við málflutninginn
fyrir hvorum dómstólnum sem var,
götunnar eða dómhússins, þurfti því
að fjalla um atriði, sem gátu skipt
máli við mat á þessum trúverðug-
leika. Ljóst var að annar aðilinn sagði
satt en hinn ósatt. Segja má að trú-
verðugleiki annars hafi orðið ótrú-
verðugleiki hins. Í málinu höfðu kom-
ið fram upplýsingar sem voru til þess
fallnar að draga úr trúverðugleika
dótturinnar. Þeim var ekki hampað í
sakfellingu árásarmanna á hendur
manninum sem fór í
kjölfar dómsins. Það
var því óhjákvæmilegt
að draga hluta þeirra
fram í dagsljósið á hin-
um opinbera vettvangi.
Það gerði ég, en gætti
að sjálfsögðu nafn-
leyndar stúlkunnar.
Nafnleyndin er sá hátt-
ur sem samkvæmt lög-
um er viðhafður til að
vernda persónuleg rétt-
indi fólks sem lendir í
slíkum hildarleik sem
svona mál ávallt eru
(það var reyndar sér-
lega undarlegt að sjá
það birtast í forsendum
Hæstaréttar nú, að ósvífin birting
eins árásarmanna á nafni mannsins,
takmarkaði heimildir mínar til að
verja hann).
Tvenns konar brot
Í dómi Hæstaréttar 21. mars sl. var
ég talinn hafa brotið rétt á stúlkunni á
tvennan hátt. Í fyrsta lagi var ég tal-
inn hafa sakað stúlkuna um að hafa af
ásetningi borið rangar sakir á föður
sinn. Í annan stað var ég talinn hafa
brotið rétt á henni, þegar ég vék að
því, að við meðferð málsins hefðu
komið fram upplýsingar um að stúlk-
an hafi borið kennara í skóla röngum
sökum um „kynferðislega áreitni“ (á
öðrum stað hafði ég notað orðalagið
„misboðið henni kynferðislega“).
Einnig virðist rétturinn átelja um-
mæli mín um að frásögn stúlkunnar
um viðbrögð geðlæknis, sem hún leit-
aði til, hafi verið með ólíkindum.
Nauðsynlegt er að skoða þessi tvö at-
riði eilítið nánar.
Hreinn útúrsnúningur
Í umfjöllun minni um trúverðug-
leikann fjallaði ég um hugsanlegar
ástæður þess, að stúlka beri mann
röngum sökum um kynferðisbrot. Ég
fjallaði bæði um þetta almennt en
einnig skoðaði ég hvernig nokkur
sakaratriði í dómsmálinu gátu sam-
rýmst slíku. Alveg var ljóst af því sem
ég sagði og samhenginu, að ég var
ekki að staðhæfa að þessi stúlka segði
ósatt en faðir hennar satt. Allir sem á
mál mitt hlýddu vissu vel, að ég vissi
ekki meira um þetta en aðrir. Í mál-
inu þurfti að sanna sakir á manninn. Í
sýknudóminum fólst aðeins, að sann-
anir um þær höfðu ekki verið færðar
fram í málinu. Í honum fólst ekki önn-
ur afstaða til framburðar stúlkunnar,
en að hann dygði ekki, með hliðsjón af
öðrum gögnum í málinu, til að sak-
fella manninn. Þetta var augljós for-
senda í öllum ummælum mínum um
þetta, sem ekki fór framhjá neinum,
sem á hlýddi. Flestum mönnum er
vonandi ljós sú grundvallarregla, sem
beitt er í refsimálum, að menn skuli
teljast saklausir þar til sekt þeirra er
sönnuð. Snar hluti umfjöllunar minn-
ar um málið á hinum opinbera vett-
vangi fól raunar í sér áréttingar á
þessari reglu og útskýringar á henni.
Það er ekkert minna en hreinn út-
úrsnúningur á orðum mínum að túlka
þau svo, að ég hafi staðhæft, að stúlk-
an væri að segja ósatt.
Er bannað að segjast
vera saklaus?
Í viðbót við þetta kemur svo til al-
veg sjálfstæð röksemd, sem sýnir að
ekkert hefði verið athugavert við, þó
að ég beinlínis hefði sagt stúlkuna
hafa borið rangar sakir á föður sinn,
eins og Hæstiréttur með útúrsnún-
ingi sínum telur mig hafa gert. Hugs-
um okkur að maðurinn sjálfur, en
ekki ég, hefði tekið til varna á hinum
opinbera vettvangi, þegar offorsið
skall á honum eftir dóm Hæstaréttar.
Varla dettur nokkrum manni í hug,
að hann hefði ekki sjálfur mátt stað-
hæfa, að hann segði satt en dóttirin
ósatt. Það var kjarnaatriðið í málinu
að því er hann snerti. Með því að
banna honum að segja þetta væri
honum í reynd bannað að verja sig.
Ég hafði að vísu lokið formlegu starfi
mínu sem skipaður verjandi manns-
ins. Allt að einu var það með fullu
samþykki hans sem ég tók til varn-
anna. Ástæðan var auðvitað sú, að ég
hafði verið verjandi hans fyrir dómi
og fannst það skylda mín að verja
hann gegn götufólkinu, sem réðst að
honum. Hann naut nafnleyndar og
gat ekki varið sig sjálfur nema aflétta
henni. Þá hefði hann reyndar líka
með óbeinum hætti aflétt nafnleynd
dóttur sinnar. Þessi aðstaða er ein-
faldlega þannig, að ætla varð mér all-
ar sömu heimildir til tjáningar um
málið, sem hann sjálfur hefði notið, ef
hann hefði talað. Við þessa hugsun
ættu allir fullburða lögfræðingar að
geta ráðið, eða hvað?
Mín ummæli ganga
miklu skemur
Úrlausn réttarins á hinu atriðinu,
sem snertir kennarann í skólanum og
geðlækninn, er afar sérkennileg, svo
ekki sé meira sagt. Þegar ég sagði frá
þessu gætti ég vel að því, að nota al-
menn orð með víðtækri merkingu
vegna þess, að ég taldi nánari frásögn
af framburði stúlkunnar um þetta
ganga óþarflega nærri henni. Þannig
notaði ég „kynferðisleg áreitni“, um
það sem hún hafði sakað kennarann
um. Þetta er orðalag sem í seinni tíð
hefur verið notað í afar víðtækri
merkingu. Er jafnvel talið að óviður-
kvæmileg snerting eða augntillit geti
fallið þar undir. Orðalagið um að
„misbjóða kynferðislega“ er svipaðs
eðlis. Ég fann að minnsta kosti ekki
almennara og hófstilltara orðalag en
þetta. Hæstiréttur segir að hvergi í
gögnum málsins sé að finna stoð fyrir
því að stúlkan hafi sakað kennarann
um kynferðislega áreitni við sig eða
að hafa misboðið sér kynferðislega.
Til þess að komast að þessari niður-
stöðu birtir Hæstiréttur ummæli
stúlkunnar sjálfrar. Það eru þau um-
mæli, sem ég vildi ekki birta orðrétt
vegna þess að ég taldi þau ganga of
nærri henni, auk þess sem þau voru
til þess fallin að draga þennan kenn-
ara um of inn í hinar almennu umræð-
ur um málið. Enn vil ég ekki birta
þau. Hæstiréttur skal einn fá að bera
ábyrgð á þeirri auðmýkjandi birt-
ingu. Sama er að segja um frásögn
Hæstaréttar af ummælum stúlkunn-
ar um geðlækninn, sem ég hafði að-
eins sagt hafa verið með ólíkindum.
Þeir sem vilja kynna sér þetta geta
farið inn á heimasíðu Hæstaréttar,
þar sem þetta er birt í forsendum
dómsins.
Nú rekur mig í rogastans. Allir,
sem skoða dóminn, sjá á augabragði,
að ummæli mín um þetta ganga miklu
skemur gegn stúlkunni og trúverðug-
leika hennar, en það sem Hæstiréttur
upplýsir í dómi sínum 21. mars. Og
það er ekki nóg með að rétturinn
gangi svona fast fram gegn stúlkunni.
Hann dregur nú inn í þennan hild-
arleik nýjan mann, kennara við skól-
ann sem stúlkan sótti, þegar hún var
15 eða 16 ára. Í dómsforsendunum er
nefnd námsgreinin sem þessi maður
kenndi. Í þessu samhengi skal það
nefnt, að stúlkan rak málið gegn mér
undir fullu nafni í gegnum héraðsdóm
og Hæstarétt allt fram að því að lög-
maður hennar óskaði fyrst eftir nafn-
leynd við munnlegan málflutning í
Hæstarétti, sem ég samþykkti strax.
Allir sem vilja geta nú án mikillar
rannsóknar fundið út hver þessi
kennari muni vera. Kannski hann
hugi nú að málsókn á hendur dóm-
urunum fimm fyrir að hafa skert rétt
sinn „til friðhelgi og æruverndar, sem
í máli þessu varða mikilsverð atriði í
tengslum við persónu hans“, svo not-
að sé orðalag fimmmenninganna við
lýsingu á þessum þýðingarmiklu rétt-
indum. Þessi maður átti hvorki „upp-
tök að umræðunni né tók hann þátt í
henni“, svo notað sé annað orðalag úr
dóminum.
Áfall fyrir
tjáningarfrelsi
Þessi dómur Hæstaréttar kom mér
á óvart. Hann er að mínu áliti mikið
áfall fyrir tjáningarfrelsi á Íslandi.
Manni sem verður fyrir heiftúðugum
árásum á mannréttindi sín er meinað
að verja sig, þó að við málsvörnina
hafi verið tekið allt mögulegt tillit til
þeirra hagsmuna sem fjalla þurfti
um. Ég veit ekki ástæðurnar fyrir því
að fimm lögfræðingar geti komist
saman að svona niðurstöðu. Kannski
ráða þeir ekki við að fjalla um mál,
sem snerta miklar tilfinningar og við-
kvæma hagsmuni, eins og vissulega
voru fyrir hendi í þessu máli.
Frá dóminum var vísað kröfu um að
ég teldist hafa brotið gegn góðum lög-
mannsháttum. Hún þótti ekki dómtæk.
Mér er þó nær að halda, að dómararnir
telji mig hafa brotið gegn slíkum hátt-
um, því það samrýmist þeim illa að
fremja „ólögmætar meingerðir“ á fólki í
tengslum við starfið, eins og þeir töldu
mig sekan um. Líklega myndu þeir þá
fella það undir „góða lögmannshætti“
að þegja þunnu hljóði, þegar ráðist er að
mannréttindum sýknaðs manns. Ég
vona að ég verði aldrei svo aumur að til-
einka mér slíka hætti. Má ég þá frekar
biðja um dóm eins og þann sem kveðinn
var upp 21. mars. Eftir að ég las dóminn
laust reyndar niður í huga mér hugsun í
formi spurningar til sjálfs mín: Ef þú
mættir velja, hvort vildir þú frekar vera
dæmdi maðurinn eða einn af þeim sem
dæmdu hann? Ég skynjaði svarið á
augabragði. Þessi dómur snertir mig
ekki persónulega. Hann er samt mikið
áfall fyrir tjáningarfrelsið í landinu.
Raunar er spurning, hvort mér sé ekki
skylt í þess þágu, að láta Mannréttinda-
dómstól Evrópu fjalla um hann. Ég á
eftir að ákveða hvað ég geri í því efni.
Fordæmi sem dugar
Eitt er þó gott við dóminn. Hér er
komið fordæmi, sem myndi duga hin-
um sýknaða manni vel ef hann vildi
nú höfða mál gegn ýmsum þeim, sem
veittust að mannréttindum hans, eftir
að hann hafði verið sýknaður. Hans
mál á hendur þeim yrðu miklu sterk-
ari en mál dóttur hans gegn mér.
Fyrst og fremst vegna þess, að þeir
fóru fram sjálfviljugir án nokkurs
sýnilegs tilefnis eða réttlætingar. Er-
indi þeirra var aðeins að veitast að
honum og dómstólnum sem sýknaði
hann. Þeir fullyrtu líka allir með bein-
um eða óbeinum hætti, að hann væri
sekur þrátt fyrir sýknudóminn. Ég
fullyrti hins vegar aldrei að dóttirin
hefði vísvitandi sagt ósatt. Á þessum
málsóknarlista gætu til dæmis verið
eftirtalin nöfn: Álfheiður Ingadóttir,
Samtök um kvennalista, Jóhanna
Sigurðardóttir, Illugi Jökulsson, Jón-
as Kristjánsson, Steinunn Jóhannes-
dóttir og Guðmundur Andri Thors-
son. Við sjáum hvað setur.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Þessi dómur snertir mig
ekki persónulega, segir
Jón Steinar Gunn-
laugsson. Hann er samt
mikið áfall fyrir tjáning-
arfrelsið í landinu.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
ÁFALL FYRIR
TJÁNINGARFRELSI
Það er komið í Hveragerði.
Í páskavikunni er upplagt að heimsækja Eden og anda að sér ilmi vors og blóma.
Páskatilboð á þúsundum pottablóma. Til dæmis alparósir og páskabegóníur á algjöru botnverði.
Blómlaukar, rósastilkar og vínberjaplöntur nýkomnar. Kaffiteríuna, grillið og ísinn þekkja allir.
Opið alla daga og öll kvöld.
Listakonan Ingunn Jensdóttir sýnir í Listaskálanum