Morgunblaðið - 20.06.2002, Blaðsíða 31

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. JÚNÍ 2002 31
Í FORNLEIFAUPPGREFTRI í
Skálholti í gær kom í ljós búnaður
sem líklegt er talið að hafi verið mið-
stöðvarkynding. Kyndingin er í skóla-
húsi sem notað var á 18. öld, en húsið
hrundi í jarðskjálftanum 1784.
„Við höfum verið að vinna í skóla-
húsinu, sem er eitt af húsunum sem
við höfum verið að grafa upp núna, og
er frá 18. öld,“ segir dr. Orri Vésteins-
son, fornleifafræðingur hjá Fornleifa-
stofnun, er einn af verkefnisstjórum
uppgraftarins í Skálholti.
„Við vitum ekki nákvæmlega hve-
nær húsið fékk það form sem það var í
þegar það hrundi en þetta er síðasta
byggingarstig þess og eldri bygging-
arstig undir. Einhvern tíma á þessu
síðasta byggingarstigi hússins hefur
verið settur í það útbúnaður sem virð-
ist hafa verið til þess að hita húsið
upp. Það hefur verið timburgólf í hús-
inu og undir því er holrými. Á jörðina
undir því hefur verið lögð röð af
hellum og undir þeim er annað hol-
rými eða stokkur. Húsið liggur í halla
og neðst í hallanum er steinlagður
kassi. Í kassanum og í stokknum
fundum við ekki neitt, engin elds-
merki og engin merki þess að rennan
hafi verið notuð til að leiða út vatn,
eins og var nokkuð algengt í svona
húsum. Eina skýringin sem okkur
dettur í hug er sú, að þetta sé mið-
stöðvarkynding. Hún hefur þá virkað
þannig að einhvers konar kakalofn
eða kabyssa hefur staðið ofan á hellu-
kassanum og hitað helluna sem ofn-
inn stóð á og þar með loftið undir
henni. Heita loftið hefur svo verið leitt
eftir stokknum, eða rennunni upp eft-
ir húsinu. Eins og er er það aðeins
kenning að þetta sé miðstöðvarkynd-
ing, en samt eina skýringin sem okk-
ur dettur í hug á þessum útbúnaði,
sem er talsverður.“
Var rómversk verkfræði
lesin í Skálholtsskóla?
Orri Vésteinsson segist ekki vita til
þess að útbúnaður af þessu tagi og frá
þessum tíma hafi áður verið grafinn
upp á Íslandi. Til eru lýsingar á skóla-
húsinu í rituðum heimildum og segir
Orri nú brýnt að leggjast yfir þær og
kanna hvað þar stendur. Vera megi
að þar sé getið um þennan búnað.
„Þetta er óvenjulegur útbúnaður og
minnir kannski helst á það hvernig
Rómverjar hituðu upp húsin sín. Við
höfum verið að grínast með það að ef
til vill hafi skólapiltar í Skálholti setið
þarna og lesið rómverska verkfræð-
inga, og kynnt sér hvernig þeir leiddu
hita í hús. Það er gaman að þessu,
vegna þess að það sem mest er vitað
um húsið er úr kvörtunarbréfum, þar
sem verið er að lýsa því hvað það er
kalt og lekt, og hvað skólapiltum leið
illa þar.“
Grunnflötur hússins er um 27 fer-
metrar; þrír á breidd og um níu á
lengd. Orri segir að fjöldi nemenda
þar hafi verið misjafn, en líklega um
20–40. Við hliðina á skólahúsinu er
skólaskálinn þar sem skólapiltar
sváfu. Skólahúsið sjálft var kennslu-
stofa, eða lesstofa skólapilta, en uppi á
loftinu bjuggu rektor og konrektor
Skálholtsskóla.
„Þetta er stórmerkilegur fundur.
Það má þó líka sjá á eldri stigum
bygginganna að menn hafa gert ráð-
stafanir til þess að halda hita á pilt-
unum. Þar hefur ónn verið settur inn í
vegginn. Þegar hann var lagður af
virðast menn hafa sett þessa kynd-
ingu í staðinn. Þessi fundur breytir
kannski þeirri ímynd sem fólk hefur
haft um líf skólapiltanna – að þeir hafi
hafst við þarna við illan kost. Við höf-
um fundið mikið af mjög fínum grip-
um þarna, bæði í skólahúsinu og
skólaskálanum þar sem þeir sváfu.
Það kemur kannski ekki á óvart því
að þótt sumir piltanna hafi verið fá-
tækir voru aðrir af efnuðustu fjöl-
skyldum landsins og höfðu nóg milli
handanna. Þeir hafa verið að drekka
úr fínum sérríglösum og verið með
fínar glerperlur. Sumir þeirra hafa
greinilega verið skartmenn. Að
mörgu leyti hefur margt fínasta dótið
sem við höfum verið að grafa upp hér í
sumar fundist í skólanum og skóla-
skálanum. Þeir sem ekkert áttu
skildu auðvitað ekkert eftir sig og
þetta beinir sjónum okkar svolítið að
stéttaskiptingunni sem þarna hefur
verið. Sumir lifðu við mjög bágan kost
meðan aðrir lifðu í vellystingum og
þessir menn sátu þarna hlið við hlið.“
Ellefu manns vinna við fyrsta
áfanga uppgraftarins í Skálholti nú,
fornleifafræðingar, jarðfræðingar og
nemar. Búið er að taka torf ofan af
600 fermetra svæði, sem er hluti
gamla bæjarstæðisins í Skálholti. Að
sögn Orra var hafist handa þar sem
fyrri uppgreftri sleppti árið 1958,
þegar gömlu kirkjugrunnarnir voru
grafnir upp og undirgöngin sem
liggja úr kjallara Skálholtskirkju og
út á tún. Að sögn Orra tengjast þau
göng inn í skólaskálann og skólann
þar sem nú er verið að grafa og áfram
í hlykk gegnum allan Skálholtsbæinn
og herbergi til sitthvorrar handar,
biskupsherbergin, ýmiss konar stofur
og spítala eða sjúkrastofu. Um fimmti
hluti bæjarstæðisins er nú að koma í
ljós en áfram verður haldið næstu
sumur. „Niðurstaðan af greftrinum
það sem af er er sú, að leifarnar af
þessum bæ eru mjög heillegar og
sjást mjög vel og hleðslurnar standa
upp í mið læri. Þetta er frábær bygg-
ing, bæði að stærð og skipulagi, og ég
býst ekki við að við gröfum dýpra á
þessu svæði heldur leyfum þessu að
standa þannig að hægt sé að skoða.
Við erum búin að vera mikið í 18. öld-
inni og erum orðin miklu vísari um
hana. Gripirnir sem við höfum verið
að finna í sumar skipta sennilega þús-
undum. Þetta er gríðarlegt magn af
gleri, leirkerjum, krítarpípum, kín-
versku postulíni og alls konar dóti.
Það verður mikil náma að skoða þetta
betur.“
Orri segir eldri byggingarleifar
vera undir því sem nú er verið að
grafa upp en að minna sé vitað um
þær. Hann segir þennan síðasta bæ
niðurstöðu langrar byggingarþróun-
ar á staðnum, þar sem menn hafa ver-
ið að færa til veggi, grafa göng milli
húsa og breyta og bæta í sífellu. Um
það eru mikil ummerki sem hægt
verður að endurgera að einhverjum
hluta. „En ætli það sé ekki tveggja til
þriggja metra bunki undir þessu. Við
munum sennilega skilja þennan
yngsta bæ eftir en grafa niður á eldri
bústaði með fram honum. Bæjar-
stæðið hér er gríðarlega stórt og af
nógu að taka, en við munum finna
okkur góðan stað til að komast neðar
til að átta okkur á því hvers konar
byggingar voru hér á fyrri öldum.
Helst vildum við geta komist að því
hvenær menn hófu búskap hér.“
Verkefnið stendur til 2007
Fornleifarannsóknir í Skálholti
hófust 13. maí í vor. Þetta er fyrsti
áfangi í verkefni sem standa mun yfir
til ársins 2007 og er styrktur af
Kristnihátíðarsjóði, sem stofnaður
var af Alþingi í fyrra. Verkefnið er
samstarfsverkefni Fornleifastofnun-
ar Íslands, Skálholtsstaðar, Þjóð-
minjasafns Íslands, Háskólans í Árós-
um, Háskólans í Stirling og
Háskólans í Bradford.
Vísindalega verkefnisstjórn skipa,
auk dr. Orra Vésteinssonar, Mjöll
Snæsdóttir og dr. Gavin Lucas, forn-
leifafræðingar hjá Fornleifastofnun,
en framkvæmdastjóri verkefnisins
Skálholt 2002–2007 er Barbara
Guðnadóttir.
Grafið verður í sex vikur í sumar en
á næstu árum verður uppgraftartím-
inn lengri, eða um þrettán vikur yfir
sumartímann.
Merkur fornleifafundur í leifum húss sem hrundi á 18. öld í Skálholti
„Eina skýringin að þetta
sé miðstöðvarkynding“
Ljósmynd/Gavin Lucas
„Hitaveitustokkurinn“ í skólahúsinu í Skálholti. Fremst á myndinni er
hellukassinn þar sem kynt var, en upp frá honum liggur stokkurinn
sjálfur undir hellulögn. Til hægri má sjá leifar ónsins í veggnum.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Dr. Orri Vésteinsson fornleifafræðingur við uppgröftinn í Skálholti.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Um fimmti hluti húsakostsins í Skálholti verður grafinn upp í sumar.