Morgunblaðið - 09.07.2002, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 9. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Hraðfiskibátar
en ekki trillur
Í viðtalinu sem er birt undir fyr-
irsögninni „Smábátar ekki baggi á
annarri útgerð“ segir Arthur að
sér þætti fróðlegt að vita hvað
Þorsteini Má gengi til að kalla
þessa báta hraðfiskibáta en ekki
krókabáta eins og þeir heita sam-
kvæmt lögum.
„Þessir bátar ganga nú ekkert
mikið hraðar en margir af nýjustu
togurum landsins,“ segir hann.
Þetta er ekki rétt hjá Arthuri.
Algengasti ganghraði íslenskra
fiskiskipa er 9–12 sjómílur á
klukkustund, en nýjustu skipin
eru keyrð á allt að 13–15 sjómílna
hraða. Öðru máli gegnir um hrað-
fiskibátana, sem Arthur vill helst
kalla „smábáta“ eða „trillur“, því
þau orð hafa skírskotun til báta
sem jákvæða ímynd í hugum
fólks. „Smábátar“ nútímans eru
ekkert annað en stórvirk veiðiskip
sem eru oft meira en tvöfalt gang-
meiri en togararnir, ganga um og
yfir 30 sjómílur, jafnvel verulega
lestaðir. Eiginleikum þeirra er vel
lýst í umfjöllun um Sómabáta á
heimasíðu framleiðenda þeirra, en
þar segir m.a.:
Hámarkshraði 27 sjómílur
með 3 tonna lestun
„Próf sem Volvo penta gerði
fyrir okkur á Sómi 870 með V P
TAMD 74 450 hp leiddi í ljós að
hann eyddi aðeins 1,8 lítrum af ol-
íu á hverja sjómílu á 22–23 sjó-
mílna hraða. Þar er hámarkshrað-
inn 30 sjómílur og með 3 tonna
lestun eyddi hann 3,5 lítrum á sjó-
mílu á 24 mílum og hámarkshrað-
inn var 27 mílur. Einnig var gert
próf á Sómi 960 sumarið 2000 og
var það bátur sem er í þannig fisk-
veiðikerfi að hann hefur aðeins 23
daga (sólahringa).
Þar sem þessi bátur fiskaði 100
tonn af þorski og sigldi 3.344 sjó-
mílur og var með meðaltalseyðslu
upp á aðeins 3,23 lítra á sjómílu.
Oft hefur það verið þannig að
það hefur ekki fengist neinn fisk-
ur á grunnslóð og hafa menn þá
oft þurft að fara langt út, allt að
70–80 sjómílur úr höfn og það hef-
ur oft verið þannig að einu bátarn-
ir sem komast á þessa staði eru
Sómi vegna þess að það er farið á
milli veðra.
Kannski er tíminn ekki nema
10–12 tímar milli veðra þá sigla
menn út á 22–24 mílum og taka
2,5–3 tonn af fiski á færavindur á
3–4 tímum og sigla heim aftur á
sama hraða. Þetta er ekki hægt á
neinum bát nema Sóma enda hef-
ur það sýnt sig að oft eru ekkert
nema Sómabátar á þessum slóð-
um.“ Af þessu er ljóst að rökrétt
er að kalla slíka báta hraðfiski-
báta, en ekki „smábáta“ og þaðan
af síður „trillur“. Ganghraði þess-
ara skipa er ríflega tvöfalt meiri
en togaranna. Framþróun og hag-
ræðing í útgerð þessara báta er
hins vegar ekkert gagnrýnisefni,
öðru nær. Það er gott til þess að
vita að tækninni fleygir fram á
þessu sviði sem öðrum og bátarnir
verði betri og öruggari atvinnu-
tæki. Það sem er gagnrýnisvert er
það hvernig stórauknar veiði-
heimildir þessara báta eru til
komnar. Það er misskilningur hjá
Arthuri að ég hafi horn í síðu smá-
bátamanna sem slíkra. Það sem
ég gagnrýni fyrst og fremst er hin
mikla undanlátssemi stjórnvalda
gagnvart kröfum þeirra og sífelld-
ur flutningur aflaheimilda úr afla-
markskerfinu og til þeirra. Sá
mikli tilflutningur hefur t.a.m.
rýrt veiðiheimildir útgerða afla-
marksskipanna við Eyjafjörð og
þannig orðið til þess að skerða at-
vinnumöguleika starfsfólks út-
gerðar- og fiskvinnslufyrirtækja
sem starfa á svæðinu. Það er óum-
deilt. Hinu má heldur ekki gleyma
að stjórnun fiskveiða við Ísland
byggist á ákvörðun ráðherra sem
tekur mið af ráðgjöf sérfræðinga
Hafró. Umframveiði hraðfiskibát-
anna verður því til þess að jafnan
er farið fram úr ráðgjöfinni og
ákvarðanir um heildarafla stand-
ast því ekki. Á þessu ári er því
spáð að heildarafli þeirra 303 báta
sem róa í svonefndu „dagakerfi“
verði um 17.000 tonn af þorski, en
þessum bátum er ætlað að veiða
1.909 tonn.
Veiðar langt umfram
heimildir
Þá segir Arthur m.a. í viðtalinu:
„Þetta eilífa stagl í þá veru að
veiðar smábátanna séu baggi á
annarri útgerð er með öllu óþol-
andi og Þorsteini Má til skamm-
ar.“ Þessi fullyrðing Arthurs er
röng, því alkunna er að gríðarleg
umframveiði umbjóðenda hans,
útgerðarmanna „smábátanna“,
hefur orðið til þess að veiðiheim-
ildir aflamarksskipanna hafa ver-
ið skertar. Margoft hefur verið
sýnt fram á hina miklu umfram-
veiði hraðfiskibátanna, en sjálf-
sagt er að gera það aftur, Arthuri
til upplýsingar. Svo sem kunnugt
er var aflamarkskerfi tekið upp
hér á landi árið 1984. Við úthlutun
kvótans var litið til áranna á und-
an, 1980 til 1983, sem nefnd hafa
verið viðmiðunarár, en á grund-
velli afla þeirra ára var heimild-
unum úthlutað skv. nánari
reglum. Á viðmiðunarárunum
veiddu bátar undir 10 brl.
12.646 tonn af þorski sem h
að leiða til þess að leyfile
marksafli þeirra á hverju
1,96% af leyfðum heil
Stjórnvöld heimiliðu hins v
heildarveiði þeirra mætti ve
og sýna lægri súlurnar á
leyfilega heildarveiði þeirr
kvæmt þeirri reglu. En þ
þeim var látið líðst að veið
varð aflinn miklu meiri eins
kemur á hærri súlunum. E
taflan sýnir fór ástandið sti
andi eftir því sem á áratug
og loks var málið komið
óefni, því árin 1989 og 19
umframafli þeirra meira en
und tonnum af þorski.
Stjórnun veiða með d
takmörkunum mistó
Árin 1991 til og með 1
reynt að halda þorskveiðu
nefndra „krókabáta“ í skefj
dagatakmörkunum. Á myn
hvaða árangri sú viðleitni
Fyrstu 8 mánuði ársins 19
þar til nýtt fiskveiðiár gek
hinn 1. september það ár)
bátarnir 70% meira en rá
verið fyrir gert. Ástandið f
hraðversnandi. Fiskveiðiár
1992 varð veiðin næstum
meiri en við var miðað, 19
varð veiðin meira en fimmfa
og fiskveiðiárið 1993/1994
met slegin: Veiðin fór nále
fram úr viðmiðun þeirra. A
umframaflinn í þorski ríf
þúsund tonn á þessum þre
um og átta mánuðum. Í h
einasta mánuði veiddu b
næstum 1.400 tonnum m
stjórnvöld höfðu ætlað þeim
Þorskaflahámarkið oll
framveiði í fleiri tegun
Eftir að dagatakmark
höfðu brugðist með fyrrgr
hætti leituðu stjórnvöld l
þess að takmarka veiðar
báta og tóku upp það stjó
sem nefnt hefur verið „þo
hámark“.
Það gerði ráð fyrir því að
bátunum, sem ekki höfðu
aflamark og voru þar með
kerfinu, var gefinn kostur á
svonefnt þorskaflahámark
sem það völdu, fengu nú
þorski, en var leyft að veið
tegundir, m.a. ýsu og stei
Athugasemd frá Þ
Útgerðir hra
gera út á aflah
Vegna viðtals við Arth-
ur Bogason, formann
Landssambands smá-
bátaeigenda, í Morg-
unblaðinu 2. júlí sl., þar
sem hann tjáir sig um
tiltekin efnisatriði í við-
tali blaðsins við mig
hinn 30. júní sl., vil ég
koma eftirfarandi á
framfæri:
Svokallaður hraðfiskibátur á
NORRÆNT SAMSTARF
UM VITNAVERND
Yfirvöld dómsmála á Norðurlönd-um eru að skoða möguleika á aðkoma á laggirnar norrænu sam-
starfi um vitnavernd, sem fæli m.a. í sér
að vitni í glæpamálum gætu flutt úr
landi og hafið nýtt líf í öðru norrænu
ríki. Ríkislögreglustjórar á Norður-
löndunum hafa þannig stofnað vinnuhóp
um norrænt samstarf á sviði vitna-
verndar og málið var til umræðu á fundi
norrænu dómsmálaráðherranna á Sval-
barða í síðasta mánuði.
Sólveig Pétursdóttir dómsmálaráð-
herra sagði í samtali við Morgunblaðið á
laugardag að hún teldi rétt að skoða
„hvort Ísland eigi ekki að ganga til
slíkrar samvinnu með opnum huga,
enda er mun líklegra að vitni í alvarleg-
ustu málunum vilji og þori að stíga fram
til að bera vitni gegn ákærða vitandi það
að stjórnvöld hafi úrræði til verndar
þeim.“
Það að íslenzk stjórnvöld skuli hafa
tekið þennan möguleika til alvarlegrar
skoðunar, er enn ein staðfesting þess
hvílík harka er orðin í heimi afbrotanna
hér á landi, ekki sízt fíkniefnabrotanna.
Áður hefur komið fram í Morgunblaðinu
að vitni í fíkniefnamálum, t.d. svokölluð
burðardýr eða fíkniefnaneytendur, sem
hafa tekið að sér að selja efni fyrir um-
svifameiri glæpamenn, þori ekki að
segja til höfuðpauranna vegna hótana
þeirra um ofbeldi og limlestingar, sem
beinast oft ekki eingöngu að þessu fólki
sjálfu, heldur líka fjölskyldu þess. Jafn-
framt gera „handrukkarar“ á vegum
fíkniefnasala líf heilu fjölskyldnanna
nánast óbærilegt með hótunum um of-
beldi vegna fíkniefnaskulda og fram
hefur komið að oft þori fólk ekki að
segja til þessara manna.
Nýlega hafa verið sett í lög ákvæði,
sem eiga að bæta vitnavernd hér á landi.
Annars vegar má virða það sérstaklega
til refsilækkunar, hafi sakborningur í
dómsmáli upplýst um aðild annarra að
afbrotinu. Hins vegar hafa verið lög-
leidd ákvæði um þyngri refsingar vegna
ofbeldis eða hótana í garð vitna í op-
inberum málum og fjölskyldu þeirra en
ella í slíkum málum. Dómsmálaráðherra
telur að ræða þurfi frekari lagabreyt-
ingar, t.d. að viðhafðar verði nafnlausar
yfirheyrslur fyrir dómi í viðamiklum og
alvarlegum brotamálum.
Ísland er lítið land og vegna fámenn-
isins er nánast ómögulegt að fram-
kvæma hér innanlands þann þátt vitna-
verndar, sem felst í því að fólk skiptir
um nafn, kennitölu og búsetu og byrjar
nýtt líf. En þrátt fyrir fámennið koma
hér upp alvarleg glæpamál, þar sem
þessara neyðarúrræða kann að vera
þörf, bæði fyrir saklaust fólk sem má
þola hótanir eða ofbeldi af hálfu afbrota-
manna, og fyrir þá, sem hafa brotið af
sér en eru reiðubúnir að vinna með rétt-
vísinni að því að upplýsa glæpi. Þess
vegna er ákaflega mikilvægt að við eig-
um aðgang að alþjóðlegu samstarfi, sem
getur tryggt að stjórnvöld hér eigi kost
á sömu úrræðum til að vernda vitni og
tíðkast annars staðar. Í hinum norrænu
ríkjunum er samfélag og menning líkast
því, sem hér tíðkast og má ætla að þar
geti fólk, sem kynni að neyðast til að
flytjast milli landa öryggis síns vegna,
aðlagazt með auðveldari hætti en víðast
annars staðar. Gangi þessar hugmyndir
eftir hefur norrænt samstarf enn sann-
að gildi sitt fyrir Íslendinga.
MISRÆMI Í VELFERÐARKERFINU
Um helgina birtist hér í blaðinu um-fjöllun um fátækt í íslensku sam-
félagi, þar sem getum er leitt að því að
„fátækt [sé] tilkomin vegna brotalama í
velferðarkerfinu“ eins og Harpa Njáls
félagsfræðingur og starfsmaður Borgar-
fræðaseturs orðar það, en hún rannsak-
aði þetta málefni í meistaraprófsritgerð
sinni í félagsfræði við Háskóla Íslands.
Þær brotalamir sem Harpa nefnir eru
einkum fólgnar í því að samkvæmt rann-
sókn hennar duga lágmarkslaun og lág-
marksbætur ekki fyrir þeim þáttum sem
ríkið hefur þó skilgreint að fólk í hinu ís-
lenska velferðarsamfélagi samtímans
þarfnist. Hún bendir á að í leiðbeining-
um félagsmálaráðuneytisins frá því í
nóvember 1996 komi skýrt fram hvaða
þættir séu álitnir nauðsynlegir, en þeir
liggja til grundvallar framfærsluviðmið-
um í rannsókn Hörpu sjálfrar, þar sem
lágmarksútgjöld einstaklings sem er líf-
eyrisþegi nema samtals um 100 þúsund
krónum. Ef þær tölur eru bornar saman
við tekjuliði sama hóps frá Trygginga-
stofnun ríkisins og Félagsþjónustu
Reykjavíkur, sem eru rúm 60 þúsund,
kemur í ljós að um 40 þúsund vantar upp
á til að einstaklingurinn eigi fyrir þeim
framfærsluþáttum sem félagsmálaráðu-
neytið telur nauðsynlega.
Þegar litið er yfir útgjaldatöfluna vek-
ur þó nokkra athygli að af þeim 40 þús-
und krónum sem upp á vantar eru rúm-
lega 20 þúsund krónur ætlaðar til
rekstrar bifreiðar. Flestir myndu vænt-
anlega fallast á að það fé megi spara ef
gert er ráð fyrir strætisvagnagjöldum
upp á 3.900 krónur í staðinn. Enginn vafi
virðist þó á því að mat á fjárþörf til ann-
arra útgjaldaliða er í lágmarki og vand-
séð hvernig hægt er að komast af með
minna en þar er áætlað, eða þær rúmu 84
þúsundir sem eftir standa ef rekstur bif-
reiðar er tekinn út og kostnaður við al-
menningssamgöngur settur inn í stað-
inn. Það hlýtur því að vera nánast
ómögulegt að láta þær rúmu 63 þúsundir
sem hið opinbera ætlar fólki með fullan
lífeyri að lifa á hrökkva fyrir framfærslu
– í það minnsta má ekkert út af bregða til
að fólk sé komið í vítahring og endar nái
ekki saman. Sumir hafa upp á aðra að-
stoð að hlaupa, en aðrir ekki.
Það misræmi sem Harpa afhjúpar er
sláandi og bendir til þess að ef íslenskt
samfélag á að standa undir nafni sem
velferðarsamfélag verði að færa lífeyr-
isgreiðslur almannatrygginga nær þeim
viðmiðunum sem félagsmálaráðuneytið
telur eðlilegar. Fátækt er alltaf afstæð
að því leyti að erfitt er að meta hvar
draga beri mörkin, en ef miðað er við þá
útgjaldaliði sem Harpa Njáls leggur til
grundvallar í rannsókn sinni virðist þó
augljóst að þeir sem þurfa að framfleyta
sér á vegum hins opinbera eru í raun-
verulegri „fátækragildu“, eins og hún
orðar það.
Það þarf að gæta þess að kostnaður
við velferðarkerfið fari ekki úr böndun-
um og jafnframt að bótagreiðslur séu
ekki svo ríflegar að það verði freistandi
fyrir vinnufært fólk að njóta bóta fremur
en að vinna fyrir sér. Í landi þar sem lífs-
kjör eru með besta móti, ef mælt er í
þjóðartekjum á mann, hlýtur það hins
vegar að teljast blettur á samfélaginu ef
öryggisnet velferðarkerfisins er ekki
þéttar riðið en svo að þeir sem eru í
raunverulegri þörf fyrir samfélagslega
aðstoð verði fátækt að bráð vegna þess
að þarfir þeirra eru ekki metnar á raun-
hæfan máta til fjár.