Morgunblaðið - 06.12.2002, Qupperneq 54

UMRÆÐAN
54 FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HVER eru umhverfisáhrif breyt-
inga á grunnvatnsstöðu og vatns-
borði við Lagarfljót vegna fyrirhug-
aðra framkvæmda við Kárahnjúka-
virkjun? Fullyrt er í matsskýrslu að
áhrif virkjunar verði hverfandi og
nánast engin eftir að sprengdur hef-
ur verið um metri af klapparhaftinu
við Lagarfoss til að hleypa vatninu
hraðar niður eftir.
Á skömmum tíma hafa tvisvar
orðið umtalsverð flóð í Lagarfljóti,
svo mikil að liggur við skemmdum á
mannvirkjum. Fullyrt er af hálfu
fulltrúa framkvæmdaaðila Kára-
hnjúkavirkjunar, í umfjöllun í há-
degisfréttum RÚV 3. desember að
áhrif virkjunarinnar við skilyrði sem
þessi, verði lítil sem engin, jafnvel
verði þau til hins betra og geti dreg-
ið úr áhrifum náttúrulegra flóða, ef
flóðin verða meðan lónin eru ekki
full. Ekki er betur að skilja en svo,
að besta lausnin þegar flæðir yfir, sé
að bæta í meira vatni? Þessi mál-
flutningur hlýtur að vekja undrun
þeirra sem hlusta.
Í ljósi atburðanna verður ekki hjá
því komist að velta upp eftirfarandi
spurningum: Hver hefðu áhrif flóð-
anna orðið ef allt vatn Jökulsár á Dal
hefði einnig verið til staðar? Grunn-
vatnsborð hærra sem nemur vatns-
borðshækkuninni og minna rými í
jarðvegi til að geyma úrkomuvatn?
Hvernig má það vera að hækkun
vatnsborðs Fljótsins um 30–50 cm
hafi engin áhrif? Er ekki líklegra að
áhrifin verði þveröfug, þ.e. að flóð-
hæðin verði meiri þegar allt þetta
vatn bætist við og grunnvatnsborð
hærra?
Við gerð Kárahnjúkavirkjunar er
áformað að beina Jökulsá á Dal um
jarðgöng yfir í Jökulsá í Fljótsdal og
auka þannig vatnsmagn árinnar að
meðaltali úr 30–40 m3/sek í um 90
m3/sek eða allt að þrefalda meðal-
rennslið. Þannig mun vatnsborð
Jökulsár á Fljótsdal við Valþjófs-
staðarnes að sumarlagi hækka um
allt að 45 cm, í Leginum um allt að
28 cm og neðan Lagarfossvirkjunar
um 30–50 cm miðað við núverandi
ástand. Tvö- til þreföldun vatns-
magns getur eingöngu þýtt að
straumhraði aukist sem því nemur
eða áin flæði út úr núverandi farvegi
og lægstu staðir á fljótsbökkunum
fari á kaf.
Aukið vatn í ánni veldur einnig
hækkaðri grunnvatnsstöðu. Hækk-
uð grunnvatnsstaða merkir að áhrif
flóða verða meiri þar sem rými til að
taka við umframvatni í jarðlögum er
miklu minna, þ.e. holrými í jarðvegi
eru færri enda jarðrakasvæðið, milli
grunnvatns og yfirborðs minna.
Samkvæmt mælingum á minnisblaði
Verkfræðistofu Sigurðar Thorodd-
sen frá 10.október 2001, gætir áhrifa
Jökulsár í Fljótsdal á grunnvatns-
borð núna 700–800 metra frá ánni. Í
500 metra fjarlægð gætir enn um
helmingsáhrifa og því hækkar
grunnvatnsstaða í fleiri hundruð
metra fjarlægð frá árbökkum.
Hækkun grunnvatnsborðs mun
valda breytingum á gróðri og fugla-
lífi á lægstu svæðum meðfram bökk-
um árinnar þar sem láglendustu
svæðin munu blotna og breytast í
votlendi, auk tilheyrandi áhrifa á
landbúnað. Einnig verður aukin
hætta á rofi úr bökkum. Alls er talið
að um 9 km² svæði meðfram fljóts-
bökkunum verði fyrir áhrifum vegna
framkvæmdanna. Í matsskýrslu
framkvæmdaaðila eru þessi áhrif
talin óveruleg, enda ekki reynt að
leggja mat á hver áhrifin verða þeg-
ar öllu vatni Jöklu hefur verið bætt
við í búskapinn.
Þegar framlögð gögn eru skoðuð
er ljóst að rannsóknum er ábótavant
og áhrif framkvæmdanna virðast
vanmetin. Að teknu tilliti til jarð-
fræðilegra aðstæðna meðfram Lag-
arfljóti má ætla að áhrif 30–50 cm
hækkunar vatnsborðs árinnar og
grunnvatnsborðs, séu veruleg á
gróður og fuglalíf, landbúnaðarland,
mannvirki og neysluvatn, að
ógleymdum flóðum í haustrigning-
um. Í gögnum framkvæmdaaðila
Kárahnjúkavirkjunar er hvergi
reynt að leggja mat á það hver áhrif
virkjunarinnar verða með tilliti til
flóða eins og þeirra sem nú hafa orð-
ið, nema við kjöraðstæður, þ.e. að
vori eða snemmsumars meðan lónin
eru að safna vatni og viðbótarrennsli
í Lagarfljót því takmarkað. Stór-
rigningar eru hins vegar algengast-
ar á haustin þegar lónin eru full og
mildandi áhrif þeirra því engin. Á
komandi haustum má því leiða líkur
að því að flóðhæð verði meiri sem
nemur breytingum á vatnsborði og
grunnvatnsstöðu. Svo er hins að
gæta að vatnið sem flýtur yfir í flóð-
um eftir framkvæmd, verður kolg-
ruggugt Jökluvatn, með tilheyrandi
eðju.
Áhyggjur þeirra sem búa í ná-
grenni við Lagarfljót eru ekki
ástæðulausar og ljóst að þörf er á
miklu ítarlegri rannsóknum á áhrif-
um virkjunarinnar á láglendið við
Fljótið. Þau kunna að verða afdrifa-
rík.
Sú mótvægisaðgerð sem skila
mun bestum árangri, með tilliti til
fyrirhugðara framkvæmda, er ein-
faldlega að afleggja haustrigningar
fyrir austan.
Allt á floti í
framtíðinni?
Eftir Ástu
Þorleifsdóttur
„Áhyggjur
þeirra sem
búa í ná-
grenni við
Lagarfljót
eru ekki ástæðulausar
og ljóst að þörf er á
miklu ítarlegri rann-
sóknum á áhrifum virkj-
unarinnar á láglendið
við Fljótið.“
Höfundur er jarðverkfræðingur.
FRIÐRIK Sophusson forstjóri
og Stefán Pétursson fjármálastjóri
Landsvirkjunar (LSV) tileinka sér
mjög athyglisverða samningatækni
við lokaundirbúning að stærsta
orkusölusamningi sem gerður hef-
ur verið í Íslandssögunni. Fáeinum
vikum fyrir áætlaða undirritun
hreykja þeir sér af því að stefna að
þeim einstaka árangri að ávaxta
eigið fé LSV, sem í Kárahnjúka-
virkjun verður lagt um hvorki
meira né minna en 14%! (Sbr.
grein Stefáns Péturssonar og
Kristjáns Gunnarssonar í Mbl. 3.
des. sl. „Arðsemi orkusölu til Alcoa
Inc.“ og viðtal við Friðrik Soph-
usson í Mbl. 28. júlí sl. „Við þurfum
að nýta auðlindirnar“).
Til samanburðar má benda á að
sala orku frá að stórum hluta af-
skrifuðum virkjunum, til almenn-
ingsveitna og stóriðjufyrirtækja,
skilaði á árunum 1995–2001 u.þ.b.
3% arði eigin fjár á ári!
Hvað borga álbræðslur
á Íslandi?
Á sl. ári keypti ÍSAL 2.746 GWst
x 1,29 kr/kwst = 3.542 milljónir
kr., (gengi 86) og Norðurál keypti
1.140 GWst x 1,03 kr/kwst = 1.174
milljónir kr., eða samtals 3.886
GWst. fyrir 4.716 milljónir kr.
Stofn- og rekstrarkostnaður
Kárahnjúkavirkjunar er mikilli
óvissu háður. Meginástæðan eru
gríðarleg stíflumannvirki, 70 km
jarðgöng, lekaþétt að kröfu um-
hverfisráðuneytisins, auk 19 ann-
arra skilyrða, fokvandamál jökul-
leirs úr Hálslóni, sem leitt getur til
gífurlegs umhverfistjóns. Áætlað
sölumagn orku er 4200 GWst eða
uþb. 8% meiri orka en til ofan-
skráðra álbræðslufyrirtækja.
Þannig má ætla að fyrirhuguð
orkusala skili 5–6 milljörðum á ári,
eða 5–6 % af áætluðum 100 millj-
arða stofnkostnaði mannvirkjanna.
Til að ná upp í eðlilegar afskriftir
(2,4%), rekstrarkostnað (1,5 %) og
fjármagnskostnað (4,1%) er ljóst
að amk. 2–3 milljarða á ári (2–3%)
vantar til að dæmið gangi upp
efnahagslega. Í ofanskráðu dæmi
er einungis gerð krafa um 5,5% af-
rakstur af eigin fé (30%). Nátt-
úrufórnir eru í þessu dæmi einskis
metnar. Einnig í engu metinn fjár-
magnskostnaður á 4–5 ára fram-
kvæmdatíma eða þeirra milljarða
sem þegar hefur verið varið til
undirbúnings virkjanaáforma á
Austurlandi.
Framtíðarverð raforku
háð álverði
Raforkusamningar, sem yfirleitt
eru gerðir til 15-20 ára, eru bein-
tengdir framtíðarverði á áli. Stefán
Pétursson, fjármálstjóri LSV, upp-
lýsti á fundi í Valhöll árið 2000, að
verð það sem til stæði að semja um
við Reyðarál væri við það miðað að
meðalverð á áltonninu næstu 15–20
ár yrði USD 1550. Um þær mundir
var verðið reyndar á því róli. Hins-
vegar hefur verðið sl. tvö ár lengst
af verið mun lægra en þá var gert
ráð fyrir. Þannig er meðalverð sem
af er árinu um USD 1360 og um
USD 1450 á sl. ári. Til viðbótar er
gengi bandaríkjadals 10% lægra að
raungildi en árið 2000. Þannig er
álverð á þessu ári (á verðgildi USD
árið 2000) rétt rúmlega USD 1200.
Margt bendir nú til mun lægra ál-
verðs til framtíðar litið, en áður
var gert ráð fyrir. Ástæðan m.a.
aukin endurvinnsla áls, en einungis
1/20 orku þarf til endurvinnslu í
stað frumvinnslu.
Arðsemismat Robin Adams
Inntak fyrirlestrar Robin
Adams, Energy Resources, á upp-
lýsingafundi Landsvirkjunar 17.
janúar 2000 um arðsemismat virkj-
anakosta, var í sem stystu máli að
gamlar álbræðslur gætu greitt
hærra raforkuverð en nýjar. Ein-
ungis í löndum þar sem mikið
óvissuástand og spilling ríkti, væri
mögulegt að fá raforku á verðinu
10–15 mills (1 mill = 1/1000 USD).
Enginn hinna fjölmörgu viðstaddra
sá ástæðu til að spyrja hann, hvers
vegna Íslendingar seldu einmitt á
þessu verðbili og hefði ekki auðn-
ast að þoka orkuverði til ál-
bræðslna í átt til þess verðs sem
gengur og gerist til stóriðjufyrir-
tækja í nágrannalöndunum. Stend-
ur það ekki forstjóra og fjármála-
stjóra nær að upplýsa eigendur
LSV um þetta í stað þess að leggja
sig eftir að hrakyrða náttúruvernd-
arsamtök á Íslandi fyrir það eitt að
berjast fyrir verndun íslenskrar
náttúru og gegn spilltum öflum
sem tilbúin eru að fórna hverju
sem er í hamslausri viðleitni sinni
til tímabundinnar uppsveiflu efna-
hagslífsins?
Hver er
samningsstaðan?
Nefni menn annað land, þar sem
æðstu stjórnendur sölufyrirtækis
hælast fyrirfram yfir árangri út-
boða og fyrirsjáanlegum „bullandi
hagnaði“.
Hér með er nú ítrekað skorað á
Friðrik Sophusson forstjóra LSV
að hann leiðrétti fullyrðingar um
að Sumitomo Mitsui Banking Corp.
(SMBC) hafi staðfest útreikninga
LSV um væntanlegan 12–14% arð
af eigin fé því sem fest yrði í vænt-
anlegri Kárahnjúkavirkjun. Síðast
bar Friðrik fyrir sig umsögn
SMBC í viðtali við Mbl. 28. júlí sl.
Undirritaður skoraði á hann í Mbl.
18. ágúst sl. að birta fyrirvara
SMBC í greinargerð bankans dags.
3. sept. 2001 (6 neðstu línur bls. 3).
Yfirskrift blaðaviðtals við blaða-
fulltrúa LSV, Þorstein Hilmarsson,
í Helgarblaði DV 5. október sl. var:
„Sannleikurinn er sagna bestur“. Í
kjölfar þess var skorað á blaða-
fulltrúann að hafa milligöngu um
að forstjóri LSV gerði grein fyrir
fyrirvörum SMBC.
Samningatækni
Landsvirkjunar
Eftir Svein
Aðalsteinsson
Höfundur er viðskiptafræðingur.
„Stendur
það ekki for-
stjóra og
fjármála-
stjóra nær
að upplýsa eigendur
LSV um þetta í stað
þess að leggja sig eftir
að hrakyrða náttúru-
verndarsamtök ...“
Í HAUST kom nýr árgangur inn
í Garðyrkjuskóla ríkisins, Reykjum
í Ölfusi. Aðsókin að skólanum hef-
ur sjaldan eða aldrei verið jafngóð
því um 100 nemendur eru skráðir
til náms. Af þeim eru um 50 í
reglubundnu námi og um 50 í sér-
stöku skógaræktarnámi á Norður-
landi og Suðurlandi. Nemendur
skólans koma víða af landinu og
búa nokkrir á heimavistinni. Með-
alaldur nemenda er um 27 ár og
eru konur meirihluti nemenda.
Flestir nemendurnir eru með fjöl-
skyldur og þurfa því að laga sig að
breyttum aðstæðum þegar sest er
á skólabekk.
Nám á sex brautum
Skólinn býður upp á sérhæft
starfsmenntanám á sex brautum,
sem er allt þriggja ára nám með
verknámi. Brautirnar eru; skrúð-
garðyrkjubraut, garðplöntubraut,
ylræktarbraut, umhverfisbraut,
skógræktarbraut og blómaskreyt-
ingabraut. Fjórar annir eru bók-
legar í skólanum og 14 mánaða
dagbókaskylt verknám á viður-
kenndum verknámsstað. Nú er í
fyrsta skipti verið að bjóða upp á
nám á skógræktarbraut og blóma-
skreytingabrautin hefur verið
lengd úr tveimur árum í þrjú ár til
samræmis við nám á öðrum braut-
um.
Fjarnám í fyrsta skipti
Nú er í fyrsta skipti hægt að
læra garðyrkju í gegnum fjarnám
en skólinn býður upp á slíkt nám á
fjórum brautum; garðplöntubraut,
ylræktarbraut, skógræktarbraut
og umhverfisbraut. Námið hefur
farið vel af stað og ríkir mikil
spenna á meðal nemenda og starfs-
manna hvernig til tekst með nám-
ið. Fjarnámsnemendur eru undan-
þegnir skólasóknarreglum í
fyrirlestra og dæmatíma en skulu
mæta að lágmarki 80% í allar
verklegar æfingar og skoðunar-
ferðir.
Grænni skógar á Norðurlandi
og Suðurlandi
Í lok mánaðarins hefja um 30
skógarbændur á Norðurlandi
þriggja ára skógræktarnám á veg-
um skólans undir yfirskriftinni;
„Grænni skógar“. Sambærilegt
nám hefur verið í gangi á Suður-
landi frá haustinu 2001 þar sem 25
bændur eru skráðir til leiks. Mark-
mið fræðslunnar er að gera þátt-
takendur betur í stakk búna til að
taka virkan þátt í mótun og fram-
kvæmd skógræktar og land-
græðslu á bújörðum með það að
markmiði að auka land- og bú-
setugæði, verðgildi og fjölþætt
notagildi í eigu og/eða umsjón
skógarbænda. Náminu er ætlað að
nýtast þeim sem stunda eða hyggj-
ast stunda skógrækt og land-
græðslu, einkum skógarbændur og
þá sem þjónusta landshlutabundin
skógræktarverkefni. Námskeiðin
eru metin til eininga á framhalds-
skólastigi og lýkur með sérstakri
viðurkenningu frá Garðyrkjuskól-
anum. Samstarfsaðilar verkefnis-
ins eru m.a. Skógrækt ríkisins,
Landgræðsla ríkisins, Suðurlands-
skógar, Norðurlandsskógar og Fé-
lags skógarbænda á Suðurlandi.
Öflugt endurmenntunar- og
tilraunastarf við skólann
Öflugt endurmenntunarstarf fer
fram við skólann og lætur nærri að
um 1.200 þátttakendur taki þátt í
hinum ýmsu endurmenntunarnám-
skeiðum skólans á hverju ári. Skól-
inn býður upp á góða námsaðstöðu
í fögru umhverfi. Gott bókasafn er
við skólann og öflug nettenging
með ljósleiðara tryggir víðtæka
notkun Netsins til upplýsingaöfl-
unar og samskipta. Þá er skólinn
með fjölmörg rannsóknaverkefni í
gangi í samstarfi við innlenda og
erlenda aðila. Lögð er áhersla á að
nýta rannsóknaniðurstöður í
kennslu. Góð aðstaða til tilrauna
og rannsókna er við skólann.
Eftir Magnús Hlyn
Hreiðarsson
Nú er í
fyrsta skipti
hægt að
læra garð-
yrkju í
gegnum fjarnám.
Höfundur er endurmenntunarstjóri
Garðyrkjuskólans.
Um 100 nemendur í fjarnámi
í Garðyrkjuskólanum