Morgunblaðið - 04.01.2003, Blaðsíða 25

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. JANÚAR 2003 25
ÞAÐ er ekki lítið í fang færzt að
taka saman yfirlit yfir skipulag
byggðar á Íslandi allar götur frá
landnámi til líðandi stundar. Fram
til þessa hefur almenningur ekki
átt greiðan aðgang að upplýsingum
um skipulag og framvindu byggðar
hér á landi og má því segja, að hér
sé um brautryðjendaverk að ræða.
Vissulega hefur margt verið ritað
um sögu byggðar og ýmsar grein-
argerðir samdar um það efni, en
það hefur ekki verið sett fram á
jafn heildstæðan hátt áður og í
fræðilegu samhengi.
Að hluta til er bók þessi í ætt við
kennslubækur, því að hún fjallar á
margan hátt um aðferðir skipu-
lagsfræðinnar. Að öðrum þræði er
hún sagnfræðirit, því að rakin er
saga byggðaþróunar í landinu, en
einnig er skyggnzt fram á við.
Bókin skiptist í fimm megin-
kafla. Í hinum fyrsta er rætt um
landið og náttúruna sem hið mót-
andi afl. Þá er fjallað um hin fyrstu
skref í byggðarmótun og gerð
grein fyrir grundvallaratriðum,
sem þar ráða. Í þriðja meginkafla,
sem er sýnu lengstur, er farið ná-
kvæmlega í skipulagsþróun bæja
og óbyggðra svæða. Í fjórða kafla
eru þróun kerfa á landsvísu gerð
ítarleg skil og í fimmta og síðasta
meginkafla er litið til lengri tíma
og síðari tíma þróun gerð að um-
talsefni.
Bókin er geipilega efnismikil og
ótrúlega víða komið við. Sambúð
lands og þjóðar er höfundi hug-
leikin og hann bregður upp mörg-
um myndum af,
hvernig náttúran hef-
ur haft áhrif á bú-
setu. En það er fleira
sem kemur til, því að
atvinnuhættir, sam-
göngur og félagsleg
atriði hafa ekki síður
haft áhrif. Þá leggur
höfundur mikið upp
úr mati á stöðu og
möguleikum þétt-
býlis og strjálbýlis
vegna allrar þeirrar
umbyltingar, sem er
að verða í allri gerð
þjóðfélagsins.
Höfundur færir
margvísleg rök fyrir
því, hvernig skipulag getur nýtzt
sem verkfæri til þess að finna út
og greina hvað er að gerast í bú-
setuþróun. Á grundvelli slíkrar
greiningar megi síðan bregðast við
á skynsaman hátt og skapa ný
tækifæri. Því miður hefur víða
margt farið í handaskolum í skipu-
lagsmálum eins og víða er réttilega
bent á.
Ekki er ósennilegt, að ýmsir hafi
sitthvað að athuga við ýmsar stað-
hæfingar, sem fram koma í þessu
mikla riti. Höfundur er óhræddur
við að segja skoðun sína og hann
bendir á fjölmörg atriði, sem
sennilegt er, að fæstir hafi hug-
leitt; því verður þessi bók án efa
veigamikill umræðugrundvöllur í
náinni framtíð. Það er laukrétt hjá
höfundi, að því fer fjarri, að
Reykjavík geti kallazt vistvænn
bær. Stundum sýnist þó sem of
mikillar einföldunar gæti í umfjöll-
un og of víðtækar ályktanir séu
dregnar af einstökum atburðum.
Má benda á, að heildarfjöldi býla á
afmörkuðu svæði, til dæmis í ein-
um dal, segir næsta lítið um bú-
skaparsöguna, því að býlin voru
ekki í byggð á sama
tíma. Þá verður að
gæta þess, að hlutfall
á milli nautgripa og
sauðfjár var allt ann-
að á fyrri öldum en
síðar varð og af-
rakstur beitilanda
breyttist mjög til
hins verra á skömm-
um tíma. Allt hafði
þetta áhrif á búsetu
landsmanna. Sums
staðar er notkun
hugtaka röng, eins
og ekki er gerður
greinarmunur á trjá-
rækt og skógrækt.
Einnig saknar
maður þess, að ekki skuli meira
fjallað um þróun skipulagsmála
með tilliti til nýbýlalöggjafarinnar
(Rauðku) eða sagt frá áformum
Nýbyggingarráðs, meðal annars
um að reisa 100 þúsund manna bæ
í Höfðakaupstað. Frá þessum ár-
um munu vera til margar skýrslur
og greinargerðir um viðamikla
uppbyggingu á landsbyggðinni, og
kannski hafa sumar verið látnar
hverfa. Meðal annars samdi einn
manna, sem létu mikið til sín taka,
ritið »Hvernig byggja skal landið«.
Bók þessi er í stóru broti með
mörgum myndum, uppdráttum og
kortum. Myndir eru því miður
mjög litlar og sumar óskýrar,
sömu sögu er að segja um sum
kortanna, að erfitt er að lesa á þau.
Nokkrir hnökrar eru í texta, sem
auðvelt hefði verið að lagfæra.
Að lokum skal það áréttað, að
hér er hnýsilegt rit á ferð, sem
mikil vinna hefur verið lögð í, og
mun vafalaust teljast til grundvall-
arrita í þessum fræðum, þegar
fram líða stundir. Höfundur á lof
skilið fyrir framtak sitt.
Skipulagsfræði
BÆKUR
Náttúrufræðirit
Höfundur: Trausti Valsson. 480 bls. Há-
skólaútgáfan, Reykjavík 2002.
SKIPULAG BYGGÐAR Á ÍSLANDI – FRÁ
LANDNÁMI TIL LÍÐANDI STUNDAR
Ágúst H. Bjarnason
Trausti Valsson
MEIRA en hálf öld er liðin síðan
fyrri útgáfa þessa niðjatals hófst í
samantekt Péturs Zophoníassonar
ættfræðings. Pétur lést hins vegar
árið 1946 áður en útgáfu niðjatalsins
var lokið. Fjögur hefti höfðu þá
komið út (1939, 1941, 1942 og 1943).
Fimmta heftið kom ekki út fyrr en
löngu síðar eða 1972 og var þar
numið staðar, þó að mikið væri eftir.
Ný útgáfa hófst árið 1983 á vegum
Skuggsjár, Bókabúðar Ólivers
Steins. Fyrrgreind fimm hefti náðu
nokkuð fram í III. bindi nýju útgáf-
unnar, en síðan var stuðst við vél-
rituð drög Péturs, svo langt sem þau
náðu. Í seinustu bókunum er þó
mest nýtt.
Ættforeldrarnir, Guðríður (f.
1688, d. 1756) og Bjarni (f. 1679, d.
1757) áttu að líkindum sautján börn.
Menn kunna nú nöfn á fjórtán
þeirra. Frá ellefu þeirra eru niðjar
komnir. Í fjórum fyrstu bindunum
höfðu verið raktir niðjar frá tíu
systkinanna. Með fimmta bindi hefst
niðjatal ellefta systkinisins, Stefáns
Bjarnasonar (sem þó er ekki yngst-
ur. Fimm eru yngri) og er því ekki
lokið með sjöunda bindinu, sem nú
kemur út. Ástæðan fyrir því að það
tekur svo mikið rúm er að tekinn var
upp sá háttur að rekja allt til nú-
tímans, en niðjar hinna systkinanna
eru ekki raktir lengra en fram á
fimmta áratuginn.
VII. bindið hefst á niðjatali Guð-
mundar Brynjólfssonar (1794–1883)
stórbónda og auðmanns á Keldum á
Rangárvöllum. Brynjólfur faðir
Guðmundar var bóndi í Árbæ og var
sonur Stefáns Bjarnasonar áður-
nefnds. Guðmundur var sjötta barn
Brynjólfs. Sjálfur var hann þrí-
kvæntur. Með fyrstu konu sinni átti
hann átta börn og áttu þrjú þeirra
afkomendur. Meða annarri konunni
átti hann þrjá syni og með þriðju
konunni átti hann þrettán börn. Níu
þeirra komust upp og sjö eignuðust
afkomendur. Eina dóttur átti Guð-
mundur auk þess milli kvenna og þá
er talið að hann hafi átt þrjár dætur
til viðbótar. Tuttugu og fimm börn
báru nafn hans og þrjú talin líklega
hans börn. Þessu sjöunda bindi lýk-
ur með niðjatali yngsta barns fyrstu
konu og er því augljóslega allmikið
eftir.
Í þessu bindi sýnist mér að niðja-
talið nái stundum yfir ellefu ættliði
og líklega væru ættliðirnir stundum
að minnsta kosti einum fleiri, ef á
sama hátt væri rakið frá eldri börn-
um Bjarna og Guðríðar.
Niðjatal þetta er með hefðbund-
um hætti, þ.e. eingöngu eru ætt-
fræðiupplýsingar, nema um elstu
ættliðina. Pétur Zophoníasson not-
aði eingöngu bókstafamerkingar yf-
ir ættliði og einstaklinga innan
hvers liðar. Því kerfi hefur að sjálf-
sögðu verið haldið, enda ekki annað
hægt þar sem fyrstu bindin voru
ljósrituð. Nokkuð getur kerfi þetta
virst framandlegt þeim, sem ekki
eru því vanir. En vel er það brúk-
legt, ef ættliðir eru ekki mjög marg-
ir, en þegar þeir eru orðnir tíu til
tólf fer málið að vandast, þá er ekki
auðvelt að lesa úr (aaabbcdeeffa) og
mínum skilningi er ofvaxið hvernig
prófarkir verða lesnar svo að vel sé.
Pétur hafði þann hátt á að rekja
karllegg maka nokkra liði til baka,
þar sem hann hafði upplýsingar.
Kvenlegginn rakti hann yfirleitt
ekki. Þetta sést víða í þessu bindi og
má þar líklega sjá fingraför Péturs
heitins.
Frá því að sjötta bindi þessa
mikla niðjatals kom út og þar til
þetta sjöunda birtist hafa liðið tíu ár.
Var ég farinn að halda að menn
hefðu trénast upp á útgáfunni eftir
að Ólíver Steinn lést. Svo er þó ekki.
Nú hafa þeir sem við stjórnvölinn
standa fengið Skjaldborg til liðs við
sig.
Auk Péturs Zophoníassonar hafa
margir komið að gerð og frágangi
þessa niðjatals. Þar er að nefna
Zophonías Pétursson, Theódór
Árnason, Sigurð Sigurðarson, Pál
Lýðsson, Finnboga Guðmundsson
og nú síðast Friðrik Skúlason, Sig-
fús Sigfússon og Sigurð Unnar Ein-
varðsson.
Mikill fjöldi ljósmynda er í þessu
bindi eins og hinum fyrri og eru þær
allar aftan við texta. Brot ritraðar-
innar er „Skírnisbrot“ eins og mér
er tamt að kalla það. Vel er frá þessu
mikla niðjatali gengið á alla lund.
Langt niðjatal
Sigurjón Björnsson
BÆKUR
Ættfræði
Niðjatal Guðríðar Eyjólfsdóttur og Bjarna
Halldórssonar hreppstjóra á Víkingslæk.
Pétur Zophoníasson. Ný útgáfa. Sjöunda
bindi. Bókaútg. Skjaldborg, 2002, 333
bls.
VÍKINGSLÆKJARÆTT
HALLFRÍÐUR Kolbeinsdóttir frá
Akureyri opnar sýningu á batik-
verkum á Kaffi Mílanó á morgun,
sunnudag. Allar myndirnar eru upp-
lýstar í viðarrömmum. Hallfríður
hefur áður sýnt verk sín á veit-
ingastaðnum Friðriki V á Akureyri.
Á sýningunni nú eru 10 verk, allt
nýjar myndir unnar á nýliðnu ári.
Sýningin er opin á afgreiðslutíma
kaffihússins og stendur að minnsta
kosti út janúarmánuð. Batikverk eftir Hallfríði Kolbeinsdóttur.
Hallfríður
sýnir á Kaffi
Mílanó
VERK Eyglóar Harð-ardóttur veitir okkur sýninn í hinn sjónræna tvívíðaheim sem birtist okkur á
margan hátt. Framsetning verksins
er tiltölulega tvívíð en upplifunin
margræðari.
Hvati verksins kemur frá dag-
blaðabunkanum en þar skírskotar
listamaðurinn í það sem hún kallar
,,heildarfréttamennsku“ þar sem er
ekki verið að vísa í neina eina
ákveðna frétt heldur hinn sjónræna
tvívíða heim sem fréttamiðillinn býr
til. Útlit dagblaða er klassískt og má
færa að því rök að eins og fréttirnar
eru settar upp í dagblöðum koma
þær fyrir sjónir almennings sem trú-
verðugar fréttir. Hins vegar er sann-
leiksgildið afmarkað og í raun tvívítt.
Fréttir eru t.d. háðar þeim sem
flytja þær. Heildarsýn eða margræð
sjónarhorn eiga ekki við þegar við
erum að tala um þennan miðil.
Hinn sjónræni þáttur verksins og
ekki síst hlutverk litarins er mik-
ilvægur. Svörtu reitirnir í gólfhlut-
anum eru teknir úr sjónskynj-
unarrannsóknum Hermans Hering
um skuggann sem birtist á hinum
hvíta fleti milli ferninganna þó að
hann sé ekki þar. Þessir reitir vísa
um leið í dálkauppraðanir dagblaða
og hverfulleik sannleiksgildisins,
þess sem við sjáum og þess sem heil-
inn segir okkur að við sjáum. Þannig
er vegghluti verksins dæmi um
hvernig litir kalla fram andstæða liti
í skynjun áhorfandans og ef horft er
á hringina í einhvern tíma fljóta lit-
irnir saman. Í hinum hangandi hluta
verksins er svo leitað inn í hið opna
svæði hugans þar sem ein mynd sem
birtist í huga listamannsins kallar á
aðra. Þetta mætti kalla fréttamyndir
hugans. Enn ein vísunin í verkinu er
í kvikmyndina og hið sjónræna hug-
arspil sem áhorfandinn notar þegar
hann horfir á kvikmyndir. Tvær
myndir í gólfhluta verksins eru tekn-
ar úr kvikmynd en önnur myndin
hefur verið ,,hreinsuð“ af öllum
aukaatriðum. Með þessu undir-
strikar listamaðurinn að í kvikmynd-
um er hreyfing í tíma og rúmi en
myndin á tjaldinu eða skjánum er
aftur á móti tvívíður flötur. Heili
okkar býr hins vegar til allt aðra
mynd en þá sem birtist á flötum fleti,
þ.e. þrívíða mynd.
EYGLÓ HARÐARDÓTTIR
Án titils, 2001
Verkið er á sýningunni Íslensk
myndlist 1980–2000 í Listasafni Ís-
lands. Texti: Listasafn Íslands.
Tímarit Máls og menningar, 4. tbl.
2002, er komið út. Meðal annars
rekur Ásgeir Jónsson hagfræðingur
umskipti á högum hafnarbyggða til
samgöngubyltinga og segir þar m.a.
að mjög þung undiralda vinni nú
gegn búsetu víða um strendur
landsins, sem tengist ekki nema að
litlu leyti þeim pólitísku þrætum
sem nú séu í brennidepli í byggða-
málum.
Auðunn Arnórsson, sagn- og
stjórnmálafræðingur, rekur úrslit
kosninga í álfunni 2001–2002 og
kannar hvort stjórnmálin stefni til
hægri eða vinstri eða fljóti í farvegi
meginstraumsins. Haukur Ingvars-
son íslenskufræðingur skrifar um
Sonning-verðlaunin sem Halldór
Laxness hlaut árið1969 en mikil
blaðaskrif spunnust um verðlaunin
bæði á Íslandi og í Danmörku, ekki
síst vegna mótmæla sem danskir
stúdentar efndu til. Kristín Lofts-
dóttir, mannfræðingur og rithöf-
undur, skrifar grein um heimssýn-
ingar.
Lilja Hjartardóttir kryfur ástand
mála í Íran, Helgi Gunnlaugsson
fjallar um fíkniefnavanda fortíðar-
innar auk þess sem birt er afrísk
smásaga og íslensk ljóð.
Tímarit